Η ιστορία του χαμόγελου

Στα τέλη του 19ου αιώνα, ο Σκωτσέζος ανθρωπολόγος Sir James George Frazer εξέδωσε το magnum opus του, το ογκώδες βιβλίο με τίλο ‘The Golden Bough’. Πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο που αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς για τους μελετητές της εξέλιξης του πολιτισμού και βασικό ανάγνωσμα της συγκριτικής θρησκειολογίας.

Σ’ αυτήν τη μελέτη διατυπώθηκε για πρώτη φορά η θεωρία ότι το χαμόγελο γεννήθηκε πριν καν γεννηθεί ο άνθρωπος. Οι προϊστορικοί πίθηκοι (όπως και οι σύγχρονοι πίθηκοι) και οι πρώιμοι ανθρωπίδες (όπως και οι σημερινοί άνθρωποι), έσφιγγαν τα δόντια και άνοιγαν τα χείλη τους προκειμένου να εκφράσουν στους ομοίους τους τις αγαθές, ειρηνικές τους προθέσεις. Τα ανοιγμένα σαγόνια ήταν απειλητικά. Προέβαλαν δυνατούς κοπτήρες και κοφτερούς κυνόδοντες. Ήταν ένα σήμα πολέμου, διεκδίκησης, επίθεσης. Τα κλειστά σαγόνια και τα τραβηγμένα χείλη διαβεβαίωναν τους πάντες ότι τα επικίνδυνα δόντια ήταν ασφαλισμένα στη γνάθο και δεν επρόκειτο να δαγκώσουν και να πληγώσουν κανέναν.

Από τότε μέχρι σήμερα, το χαμόγελο συνοδεύει αδιάλειπτα το ανθρώπινο είδος και τον πολιτισμό του. Άλλοτε διακριτικά, σαν υπαινικτικό μειδίαμα κι άλλοτε θριαμβευτικά, σαν προπομπός ενός τρανταχτού γέλιου. Εδώ, μαζί, θα θυμηθούμε μερικούς από τους πιο σημαντικούς σταθμούς αυτής της επικής διαδρομής που σε συμβολικό επίπεδο επαναλαμβάνεται καθημερινά – το χαμογελάκι πάντα καταλήγει στην επιφάνεια του προσώπου σου, αλλά ξεκινάει από βαθιά.

> Εδέμ, παλιά: Ο Αδάμ, ζοχαδιασμένος και τρελαμένος από τους πόνους στο πλευρό του, κλωτσάει ό,τι βρει μπροστά του στον ειδυλλιακό κήπο που αποτελεί το σπίτι και την πατρίδα του. Την ώρα που τσαλαπατάει ένα ώριμο παραδείσιο πεπόνι, βλέπει μπροστά του για πρώτη φορά ένα πλάσμα που του μοιάζει σε όλα εκτός από εκείνα που έχουν σημασία. Δεν ξέρει ακόμα ότι τη λένε Εύα, αλλά της σκάει ένα χαμόγελο που αποτυπώνει την ικανοποίησή του γι’ αυτό που βλέπει. Λίγο πιο κει, ένα φθονερό φίδι αποτραβιέται στη σκια μιας μιλιάς και προβάρει το πρώτο χαιρέκακο χαμόγελο.

> Ιταλία, 8ος αιώνας π.Χ: Πριν κυριαρχήσουν στην Ιταλική χερσόνησο (και τελικά σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο) οι Ρωμαίοι, στις περιοχές νότια των Άλπεων άνθισε ο πολιτισμός των Ετρούσκων. Ανάμεσα στα λίγα που ξέρουμε γι’ αυτούς είναι ότι ήταν δεινοί ταξιδευτές, φιλομαθείς, φιλότεχνοι και λάτρεις της σωματικής υγιεινής και της ομορφιάς. Η επίσημη Ιστορία τους τιμά ως τους πρώτους πραγματικούς οδοντιάτρους της ανθρωπότητας. Οι Ετρούσκοι φρόντιζαν επιμελώς τα δόντια τους και – όταν αυτά χαλούσαν – τα αντικαθιστούσαν με χρυσά ή με εμφυτεύματα που στηρίζονταν με χρυσές γέφυρες. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι είχαν τη δική τους, πολύ original εκδοχή για το τι εστί αστραφτερό χαμόγελο. Στις μέρες μας, το λευκό φοριέται πολύ περισσότερο από το χρυσό και δεν χρειάζεται ούτε επεμβάσεις ούτε τίποτα επώδυνο. Μια συνεπής ρουτίνα βουρτσίσματος των δοντιών, δύο φορές τη μέρα από δύο λεπτά κάθε φορά, με μια εξελιγμένη ηλεκτρική οδοντόβουρτσα όπως η Oral-B genius είναι αρκετή για να χαμογελάμε με αυτοπεποίθηση απέναντι σε όλα.

> Ελλάδα, 580 π.Χ: Οι Κούροι και οι Κόρες γίνονται οι κυρίαρχες φιγούρες της Τέχνης της μέσης αρχαϊκής περιόδου. Κοινό γνώρισμα των αγαλμάτων είναι οι τεράστιες διαστάσεις τους, η χαρακτηριστική στάση του σώματος και το περίφημο αρχαϊκό μειδίαμα – το χαμόγελο που είναι σκαλισμένο στα πρόσωπά τους. Το επίθετο που συνοδεύει συνήθως αυτό το χαμογελάκι είναι το ‘αινιγματικό’ – κανείς δεν ξέρει γιατί οι πέτρινοι έφηβοι και οι πέτρινες νέες χαμογελούν. Η επικρατούσα ερμηνεία, πάντως, είναι η πιο λυρική: Το χαμόγελό τους αποτυπώνει τη χαρά των γλυπτών της εποχής γι’ αυτά που ζουν και την αισιοδοξία τους γι’ αυτά που έρχονται. Μερικές δεκαετίες αργότερα, όταν το θαύμα του κλασικού ελληνισμού θα έχει πλέον υλοποιηθεί, τα αγάλματα θα πάψουν να χαμογελούν. Τα πρόσωπά τους θα είναι αυστηρά και σοβαρά για να αποτυπώνουν την ωριμότητα του νέου σκεπτόμενου ανθρώπου και του πολίτη που έχει πλέον στις πλάτες του την ευθύνη της διακυβέρνησης. Η Δημοκρατία από τότε δεν σήκωνε αστεία.

> Φλωρεντία, 1503 μ.Χ: Ο Φρανσέσκο ντελ Τζοκόντο παραγγέλνει στον Λεονάρντο Ντα Βίντσι ένα πορτρέτο της συζύγου του, Λίζα Γκεραρντίνι. Αυτή η ανάθεση και η ιδιοφυΐα του Λεονάρντο Ντα Βίντσι γέννησαν τη ‘Μόνα Λίζα’, ή ‘Τζοκόντα’ – το πιο αναγνωρίσιμο έργο της παγκόσμιας Τέχνης και το πιο διάσημο χαμόγελο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Όπως πιθανώς έχεις προσέξει, η Τζοκόντα χαμογελάει πολύ συγκρατημένα. Δεν είναι ξινή, ούτε μίζερη. Έτσι χαμογελούσαν τότε οι γυναίκες που πόζαραν σε κάποιον ζωγράφο. Οι άντρες δεν χαμογελούσαν καθόλου. Καθ’ όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και στο μεγαλύτερο διάστημα της Αναγέννησης, η Ζωγραφική εξόρισε το χαμόγελο. Σύμφωνα με τους ιστορικούς της Τέχνης, οι βασικές αιτίες αυτού του εξοστρακισμού ήταν δύο: η άθλια στοματική υγιεινή των κατοίκων της Ευρωπαϊκής ηπείρου και τα αυστηρά κοινωνικά ήθη της περιόδου. Στον Μεσαίωνα ειδικά, η βασική θεματική των ζωγράφων προερχόταν από τα χριστιανικά θρησκευτικά κείμενα. Στην Αναγέννηση προστέθηκαν τα μυθολογικά και ιστορικά θέματα, τα ειδυλλιακά τοπία και τα πορτρέτα των προνομιούχων. Τα χαμόγελα ήταν απαγορευμένα σ’ αυτά τα πορτρέτα. Βασικά για να μην αποκαλύπτονται οι κουφάλες, τα σφραγίσματα και τα δόντια που έλειπαν. Επιπλέον, γιατί το χαμόγελο στην Τέχνη ήταν ακόμα ταυτισμένο με την ταπεινή καταγωγή, τα πριμιτίβ ένστικτα και – σε κάποιες περιπτώσεις – με τη νοητική στέρηση. Οι ευγενείς δεν χαμογελούν. Οι ηγέτες πρέπει να είναι σοβαροί. Οι γυναίκες των ευγενών μειδιούν απλώς. Σεμνά, διακριτικά και συνήθως όταν βρίσκονται εντός των τειχών του παλατιού τους. Το χαμόγελο θα επανεμφανιστεί στα έργα Τέχνης (για λίγο έστω) όταν θα βγουν από το κάδρο οι ευγενείς.

(Δεν είναι το πιο εκθαμβωτικό χαμόγελο της πιάτσας, αλλά είναι σίγουρα το πιο διάσημο)

> Γαλλία, 18ος αιώνας: Η ‘επανάσταση του χαμόγελου’ πραγματοποιείται στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στο Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση. Οι ιστορικοί εντοπίζουν δύο αιτίες για την επαναφορά του χαμόγελου στις κοινωνικές εκδηλώσεις και στην Τέχνη της περιόδου. Ο πρώτος είναι η ανάπτυξη πρακτικών που προσεγγίζουν αυτό που σήμερα απολαμβάνουμε ως σύγχρονη, επιστημονική οδοντιατρική. Για πρώτη φορά οι άνθρωποι μπορούν να ανοίγουν τα χείλη τους με τη σιγουριά ότι αυτό που θα αποκαλυφθεί είναι μια υγιής, ανέπαφη και – στις καλύτερες των περιπτώσεων – λευκή οδοντοστοιχία. Η δεύτερη αιτία εντοπίζεται στην ουσία των κελευσμάτων του Διαφωτισμού. Ο Ρουσσό και οι διανοητές της εποχής διακηρύσσουν την αναγκαιότητα της έκφρασης των συναισθημάτων, που για πολλούς αιώνες απεμπολήθηκαν ή καταπιέστηκαν από το κοινωνικό πρωτόκολλο. Το χαμόγελο είναι η βάση και το πολυεργαλείο της έκφρασης των ανθρώπινων συναισθημάτων. Επιπλέον, το χαμόγελο είναι από μόνο του μια κοινωνική δραστηριότητα – όταν χαμογελάς σε κάποιον, τον υποχρεώνεις να σου χαμογελάσει κι εκείνος. Είναι ένα εργαλείο συνεργασίας και αλληλεγγύης, ένα άκακο όπλο στα χέρια (χείλη;) της Επανάστασης. Γι’ αυτό και κυνηγήθηκε βάναυσα μετά τη Γαλλική Επανάσταση και την αποκατάσταση της μοναρχίας στην Ευρώπη. Στα γκρίζα Βικτωριανά χρόνια, τα πρόσωπα των ανθρώπων ξανασκυθρώπιασαν. Το χαμόγελο υποχώρησε και πάλι, νικημένο από το ταξικό σύστημα και τον πουριτανισμό. Όπως γλαφυρά περιγράφει ο Ντίκενς στα μυθιστορήματά του, ο ευγενής που καταδεχόταν να ανταλλάξει χαμόγελα με τους υπηρέτες του ή κάποιον εκπρόσωπο του λαουτζίκου, αντιμετωπιζόταν με καχυποψία από τους ομοίους του, επειδή με τον τρόπο αυτό επιδείκνυε υπερβολική οικειότητα.

(Ο Franz Hals ‘εξηγεί’ γιατί οι άνθρωποι των αρχών του 17ου αιώνα απέφευγαν να χαμογελούν όταν βρισκόταν κάποιος ζωγράφος στο ίδιο δωμάτιο)

> Καλωσήρθατε στο 20ο αιώνα: Στις πρώτες δεκαετίες της φωτογραφίας, οι άνθρωποι στήνονταν μπροστά στους ανοικονόμητους φακούς των πιονέρων φωτογράφων σοβαροί, κουμπωμένοι και κορδωμένοι. Κανείς δεν χαμογελάει στις πρώτες φωτογραφίες. Γιατί; Γιατί κατ’ αρχάς οι πρώτες φωτογραφίες απαιτούσαν μεγάλο χρόνο έκθεσης, οπότε δεν ήταν για κανέναν εύκολο να διατηρήσει ένα ακίνητο χαμόγελο για δύο έστω λεπτά. Από εκεί και πέρα, για τον μέσο άνθρωπο του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, η φωτογραφία ήταν είδος πολυτελείας. Σ’ αυτόν το μέσο άνθρωπο αναλογούσαν μία, δύο, πέντε φωτογραφίες για όλη του ζωή. Και προτιμούσε να τις αντιμετωπίσει όπως κάποτε οι άνθρωποι πριν απ’ αυτόν αντιμετώπιζαν τα ζωγραφικά πορτρέτα: με σοβαρότητα και μνημειώδη στόμφο. Στην πραγματικότητα, το χαμόγελο επανήλθε στην Τέχνη (για τα καλά αυτήν τη φορά) χάρη στον κινηματογράφο. Απέκτησε πρωταγωνιστικό ρόλο στα βωβά φιλμ (λογικό, αφού οι ηθοποιοί μπορούσαν να εκφραστούν μόνο με τις γκριμάτσες του προσώπου και τις κινήσεις των σωμάτων τους) και εγκαταστάθηκε για τα καλά στη μεγάλη οθόνη όταν για πρώτη φορά απέκτησε σεξουαλική χροιά. Το ‘προκλητικό χαμόγελο’ είναι γέννημα του 20ου αιώνα και του σινεμά. Στο παρελθόν, το χαμόγελο εξέφραζε πολλά για αυτόν που το φορούσε, αλλά όχι τη σεξουαλική του διάθεση.

 (Η υπέροχη Louise Brooks και το άψογο βωβό χαμόγελό της)

 (Μπορείς να φανταστείς τη ζωή χωρίς αυτό το χαμόγελο;)

> ΗΠΑ, 1938: Κυκλοφορεί η πρώτη οδοντόβουρτσα με νάιλον τρίχες (αντί για τις καθιερωμένες γουρουνότριχες που μάζευαν βακτήρια και πλήγωναν τα ούλα). Το χαμόγελο απέκτησε τον πιο δυνατό του σύμμαχο το 1949, όταν ο Δρ. Ρόμπερτ Χάτσον πατεντάρισε τη δική του οδοντόβουρτσα, με τις απαλές νάιλον ίνες και τις λειασμένες άκρες. Ένα χρόνο αργότερα, η εφεύρεσή του κυκλοφόρησε στην αγορά. Ονομάστηκε Oral-B 60 (επειδή είχε 60 τριχούλες) και αποτέλεσε το πρώτο όπλο στο τεράστιο οπλοστάσιο της εταιρείας που σήμερα μπορεί να καυχιέται για την Oral-B Genius, την ηλεκτρική οδοντόβουρτσα που διαθέτει τριπλό αισθητήρα πίεσης, επαγγελματικό χρονομετρητή και τεχνολογία ταλάντωσης, περιστροφής και παλμικής κίνησης.

> Ένα άλλο χαμόγελο: Η απενοχοποίηση του χαμόγελου και η θριαμβευτική του κυριαρχία στην καθημερινότητά μας είχε και μια ‘παρενέργεια’. Αυτό που θα μπορούσαμε να βαφτίσουμε διεστραμμένο χαμόγελο. Αυτό που για κάποιον ανεξήγητο λόγο γουστάρουν όλοι οι εμβληματικοί ‘κακοί’ του σινεμά.

> Άλλα δύο χαμόγελα: Ο πρώτος άνθρωπος που πιστοποιημένα χρησιμοποίησε ένα emoticon προκειμένου να εκφράσει ένα συγκεκριμένο συναίσθημα ήταν ο Σκοτ Φάλμαν. Το έκανε στο πρωτόγονο φόρουμ του τμήματος ηλεκτρονικών υπολογιστών του πανεπιστημίου Carnegie Mellon και – εννοείται – ότι το emoticon που χρησιμποίησε ήταν το χαμογελάκι. Στα χρόνια που ακολούθησαν, το 🙂 καθιερώθηκε όχι μόνο ως το δημοφιλέστερο emoticon, αλλά και ως το στοιχειώδες σωματίδιο της επικοινωνίας στα χρόνια των social media. Από πέρσι, μάλιστα, το ξαδερφάκι του ταπεινού χαμόγελου, το emoji που κλαίει απ’ τα γέλια, είναι ενταγμένο στο επίσημο λεξικό της Οξφόρδης, ως η ‘λέξη’ που χαρακτήρισε το 2015. Εννοείται ότι η τεχνολογία επέφερε και παρενέργειες στο χαμόγελο. Η πιο διαδεδομένη ονομάζεται duckface, δεν έχει καμία εξήγηση και ο μόνος τρόπος να την περιγράψεις είναι αυτός:

> Σήμερα, παντού: H επιστήμη της στοματικής υγιεινής και της ανάδειξης του τέλειου χαμόγελου έχει αποκτήσει έναν αποτελεσματικό σύμμαχο: την ψηφιακή τεχνολογία. Η ηλεκτρική οδοντόβουρτσα Oral-B Genius μπορεί πλέον να συνδεθεί με το κινητό σου και με το Oral-B App 4.1, δημιουργώντας έτσι ένα ολοκληρωμένο οικοσύστημα φροντίδας και παρακολούθησης της οδοντοστοιχίας σου. Έτσι, για να υποδεχτείς και το μέλλον με ένα υγιές χαμόγελο.