Dmitri Shostakovich: ένας ατυχής ‘κόκκινος’ Beethoven

Το οποίο, βεβαίως, κλείνει πονηρά το μάτι στην πολιτική σκηνή και σε κάποιες μνημειώδεις ιστορικές στιγμές. Για το δημιουργό του ‘Waltz 2’*, της μελωδίας με το σπαρακτικό τέλος, τα δημοσιεύματα του δυτικού κόσμου τον φέρουν αντιμέτωπο με τον Stalin. Το αφήγημα του κομουνισμού, κατά το οποίο ο Shostakovich ήταν ένας από αυτούς, όλο και πιο συχνά τους σύγχρονους καιρούς γίνεται θέμα συζήτησης. Αυτό συμβαίνει διότι ουδείς ξέρει αν η μάχη του Λένινγκρατ, που κράτησε από τις 8 Σεπτεμβρίου του 1941 έως τις 27 Ιανουαρίου του 1944, με την ήττα των Γερμανών να σηματοδοτεί την αρχή του τέλους του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου (με εντυπωσιακό φινάλε τις ατομικές βόμβες στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, έχρισε νικητές τους απελευθερωτές του κόσμου ή τους εξουσιαστές του. Όλο και πιο συχνά, παρά το άνοιγμα προς τον κόσμο, οι Ρώσοι μοιάζουν να ζουν σε ένα δικό τους κόσμο, ο οποίος, όπως λένε οι επαΐοντες, δεν είναι απρόσβλητος από τις ‘δυτικές’ κριτικές.

*Αν και η σύνδεση είναι κάπως άτακτη, ένα καταρτισμένο μουσικό αυτί μπορεί να καταλάβει ότι το τραγούδι του Θανάση Βέγγου, του Βασίλη Διαμαντόπουλου και της Μίρκας Καλατζοπούλου, στην υπέροχη ταινία του 1962 ‘Ψηλά τα χέρια Χίτλερ’, λέγεται στο ρυθμό της συγκεκριμένης μελωδίας. Ιδού.

Για τη μάχη του Λένινγκρατ έχει ακουστεί ακόμα το εξής: ότι οι στρατιώτες προτιμούσαν να πεθάνουν από χέρι γερμανικό παρά από τους συντρόφους. Όπως και να έχει, όποια κι αν είναι η όχι μόνο δυσνόητη αλλά και απομακρυσμένη αλήθεια, οι στρατιώτες στην τωρινή Αγία Πετρούπολη χρειάζονταν έμπνευση. Στη λίστα των εμπνευστικών συστατικών, αν η μουσική δεν βρίσκεται στην κορυφή, εδράζεται σε θέση περιοπής.

Και γι’ αυτό η Σιεντμάια, η Λενινγκράντσκαϊα, με λίγα λόγια η Εβδόμη Shostakovich θεωρείται ο ύμνος της νίκης για τη Σοβιετική Ένωση. Είναι η σχεδόν ουρανοκατέβατη Συμφωνία που λογίζεται σε σημείο υπερβολής, όπως άλλωστε συμβαίνει με όλα τα καλλιτεχνικά μνημεία, το ακουστικό γλυπτό της αντίστασης.

Η Σιεντμάια, Εβδόμη στα ελληνικά, παραπέμπει απευθείας στον Shostakovich. Ο Δημήτρης Μαργαρίτης, όμως, δεν θεωρεί χρηστόν να χρησιμοποιείται η ελληνική έκδοση της ρωσικής λέξης: “Όταν μιλάμε για συμφωνίες στην 1η δεκάδα του συστήματος αρίθμησης μόνο με το νούμερο, χωρίς να λέμε το συνθέτη, εννοούμε τις συμφωνίες του Beethoven. Π.χ. η 9η, η 5η, η 7η. Για όλες τις άλλες πρέπει να προσδιορίσεις το όνομα του συνθέτη, π,χ. 5η Shubert, 3η Mahler, 10η Shostakovich”.

Ο Beethoven, λοιπόν. Στο πεδίο του προσπάθησε να διαπρέψει ο Shostakovich, αλλά δεν τα κατάφερε με την ίδια επιτυχία. Προφανώς, είναι ένα εγχείρημα που όσο υπερβατική κι αν γίνεται η ανθρώπινη δύναμη, ρέπει προς το ακατόρθωτο. Η Σιεντμάια “είναι ένα σπουδαίο μνημείο, τηρουμένων των αναλογιών, αλλά δεν είναι Παρθενώνας, όπως οι συμφωνίες του Beethoven”.

Κι αν μοιάζει σχεδόν άδικο το σημείο σύγκρισης, ο Shostakovich, ένας από τους σημαντικούς μουσουργούς του 21ου αιώνα, είναι κατόπιν θανάτου μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες προσωπικότητς. Η σημασία της ύπαρξής του στο κοινωνικό γίγνεσθαι δεν αφορά κατ’ εξοχή το δημιουργικό έργο (π.χ., η Εβδόμη Shostakovich κρίνεται υποδεέστερη από την Πέμπτη Shostakovich, ωστόσο η πρώτη του ‘χάρισε’ ένα εξώφυλλο στο περιοδικό ‘Time’, άλλωστε πόλεμος πατήρ πάντων, όπως αποδίδεται στον Ηράκλειτο), αλλά κυρίως τη σχέση του με τον Joseph Stalin.

Από το δεύτερο μέρος της εξίσωσης γίνεται να φτάσουμε στο πρώτο. Η αλήθεια για το τι συνέβαινε στη Σοβιετική Ένωση του Joseph Vissarionovich, όταν τελικά έγινε ο γενικός γραμματέας του κομουνιστικού κόμματος το 1922, είναι εξαιρετικά απομακρυσμένη. Θα ήταν θεμιτό και ασφαλές ο αναγνώστης να ρέπει προς ό,τι συνήθως ακούγεται, ότι δηλαδή τα γκούλαγκ υπήρξαν αποτρόπαια και κατασπάραξαν τους αντιφρονούντες και πιθανώς θα βρισκόταν κοντά στην αλήθεια, ενδεχομένως, όμως, να αδικούσε με την αυστηρότητα της παράθεσης των (δικών του) γεγονότων τι αληθινά συνέβαινε στα βάθη της Σοβιετίας.

Ωστόσο, προφανές γίνεται το ατέρμονο της συζήτησης, που αφορά σε σχηματισμό γνώμης περισσότερο, αντί για αντικειμενική προσέγγιση. Άλλωστε, το ερώτημα που δεν έχει απαντηθεί ακόμη είναι το εξής: ποια ήταν η σχέση του μυστακοφόρου ισχυρού άνδρα της ΕΣΣΔ με το συνθέτη που μίλησε στον αντιστασιακό αγώνα; Ήθελε ο Shostakovich την έγκριση του Stalin; Πώς μέσω των μελωδιών του μπορούσε να υποδείξει την αληθινή γνώμη του.

Ο Δημήτρης Μαργαρίτης, ο οποίος πέρυσι έπαιξε την όπερα ‘Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ’ στη Λυρική Σκηνή, αναφέρει ότι “ο Stalin δεν ήθελε τον Shostakovich. Όταν άκουσε την όπερά του δεν του άρεσε και απαγόρευσε να παίζονται”. Με τον ίδιο τρόπο τοποθετείται και ο Julian Barnes, στο βιβλίο του ‘Ο αχός της εποχής’. Συγκεκριμένα, αναφέρει ένα διάλογο του Stalin με τον Shostakovich, για την επικείμενη παρουσία του δεύτερου στο Πολιτιστικό και Επιστημονική Συνέδριο για την Παγκόσμια Ειρήνη, που έγινε στη Νέα Υόρκη.

Ο συνθέτης επικαλέστηκε δικαιολογίες για να μην πάει και στο τέλος είπε στον Stalin ότι η Κρατική Επιτροπή Ρεπερτορίου είχε απαγορεύσει να παίζεται η μουσική του, παρ’ ό,τι στις Ηνωμένες Πολιτείες ακουγόταν. Είτε ήταν ανήξερος είτε τον έκανε, ο γενικός γραμματέας του τόνισε ότι δεν έχει υπάρξει κάποια τέτοια απαγόρευση και ότι θα έπρεπε να επιπλήξει δημοσίως όποιον ‘μεγάλο σύντροφο’ αποφάσισε να δώσει αυτήν την εντολή. Παρ’ όλα αυτά, την εποχή εκείνη ο Shostakovich δεν ήταν μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος, κάτι που, μάλιστα, τον είχε καταστήσει σε εγρήγορση. Είχε μία βαλίτσα έτοιμη, προκειμένου να μην ξυπνήσει την οικογένειά του αν συλλαμβανόταν κατά τη διάρκεια της νύχτας στο σπίτι του.

Το ζήτημα όχι απλώς δεν έχει ξεκαθαριστεί, αλλά πόρρω απέχει να μη δημιουργεί αχλύ γύρω του. Το 2005 ο Solomon Volkov έγραψε το βιβλίο ‘Shostakovich και Stalin: καλλιτέχνης και τσάρος’, το οποίο ουδόλως άρεσε στους θαυμαστές του κομουνισμού, οι οποίοι είναι κατάτι περισσότεροι στη Ρωσία από ό,τι κάποιος φαντάζεται. Είναι χαρακτηριστική η αφίσα στη Νέα Αρμπάτ, ένα τεράστιο πανό με την αφεντομουτσουνάρα του ‘πατερούλη’ στις 18 Δεκεμβρίου, 141 χρόνια από τη γέννησή του, και με τη λέξη ‘βιερνούγιους’, που μεταφράζεται ως ‘θα επιστρέψω’.

Ο Volkov πλειστάκις έχει δηλώσει από τότε τη ρητορική απορία της αποδοχής του έργου του στη Δύση σε αντίθεση με τη Ρωσία. Όπως το ψηφιδωτό απλώνεται σιγά σιγά μπροστά στα μάτια σου και κοιτάζεις τις λεπτομέρειές του, αντιλαμβάνεσαι πως ό,τι και να κάνεις θα ξεσηκώσει τη μήνη. Το βιβλίο του Volkov περιγράφει την ταραχώδη σχέση του με τους Μπολσεβίκους και οι πιστοί του καθεστώτος ούτε το καλοδέχθηκαν ούτε το ασπάστηκαν. Από την άλλη πλευρά, ο Εσθονός Paavo Jarvi, ο μουσουργός που κάποτε δραπέτευσε από τη Σοβιετική Ένωση, έπαιξε το 2011 στο Ταλίν τρεις καντάδες του Shostakovich οι οποίες δεν υπέστησαν επεξεργασία: Το “The Sun Shines Over Our Motherland” και το “The Songs of the Forests” είχαν αισθητή διαφορά από το πώς ακούστηκαν, ο Jarvi, όμως, περισσότερο θεωρούσε καθήκον του να δείξει τη φαινομενικά σχεδόν υποδουλική συμπεριφορά του Ρώσου μουσουργού στον ‘πατερούλη’ και την προσπάθειά του να γίνει αποδεκτός, παρά να παρουσιάσει με αβρότητα ένα έργο τέχνης.

Υπάρχει η πιθανότητα ο Shostakovich να αγαπούσε με ειλικρίνεια τον Stalin, παρ’ ό,τι δεν γινόταν μέρος του Κομουνιστικού Κόμματος. Ο Jarvi αντιμετώπισε με την ίδια ειλικρινή αίσθηση τον εγχώριο Τύπο, που δίχως δισταγμό τον ξέσκισε: “Ο Jarvi αποτίνει φόρο τιμής στον Stalin”. Κατανοούσε ότι υπήρχαν στο κοινό άνθρωποι οι οποίοι μπορεί να έχασαν προγόνους τους στα γκουλάγκ, παρ’ όλα αυτά και ο ίδιος επεσήμανε ότι δραπέτευσε από τη Σοβιετική Ένωση.

Αυτό που έκανε ήταν πιο σημαντικό, καθώς παρουσίασε όχι απλώς κάποιες μελωδίες του Shostakovich , αλλά ενδεχομένως και τα συναισθήματά του την εποχή εκείνη, η οποία ήταν της αναγνώρισης.

Το ‘τσιράκι του Tito’

Στη Σοβιετική Ένωση ήταν γνωστό ότι ο Joseph Vissarionovich δεν άντεχε με τίποτα τον Josip Broz. Αν έφταιγε ότι το Κομουνιστικό Κόμμα ανέβηκε χωρίς εκλογές στην εξουσία, σε αντίθεση με ό,τι έγινε στη Λαϊκή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, ασφαλώς δεν είναι αποσαφηνισμένο. Αυτή η ανθυπολεπτομέρεια δεν ήταν, άλλωστε, σημαντική μπροστά στο γεγονός ότι η σοβιετική αιγίδα δεν έμοιαζε να αφορά στη Γιουγκοσλαβία, η οποία κινούνταν στους δικούς της ρυθμούς, ανεξάρτητη από κάθε ξένη επιρροή.

Μάλλον, λοιπόν, ήταν σπουδαία υπόθεση το ποδοσφαιρικό παιχνίδι στο Ελσίνκι, στις 22 Ιουλίου 1952, όταν η Γιουγκοσλαβία νίκησε 3-1 την ΕΣΣΔ. Είχε προηγηθεί, δύο μέρες νωρίτερα, ένα μυθικό 5-5 μεταξύ των δύο ομάδων, οπότε και υποχρεώθηκαν σε επαναληπτικό. Ο ίδιος ο Shostakovich, λάτρης του ποδοσφαίρου, υποστηρικτής της Ντινάμο Τιφλίδας και με δίπλωμα διαιτητή, μόλις έμαθε το αποτέλεσμα, έσπευσε στο σπίτι του φίλου του, Isaac Glickman, και απόλαυσε ένα μπράντι. Ο τελευταίος ήταν ο μόνος αποδέκτης των γραμμάτων του τις αρχές της δεκαετίας του ’40, όταν ο συνθέτης βρισκόταν καθ’ οδόν προς την ολοκλήρωση της Εβδόμης του. Ήταν γράμματα που έμειναν για σχεδόν μισό αιώνα στο σκοτάδι, πριν δουν το φως το 1993, όταν η Σοβιετική Ένωση δεν υπήρχε πια. Ο Glickman περιέγραψε την αντίδρασή του το 1936, διαβάζοντας κριτικές που ήταν αυστηρές για τη ‘Λαίδη Μακβέθ του Μτσενσκ’. Ο ίδιος δύσκολα μπορούσε να κρατήσει την οργή του, αλλά ο Shostakovich διάβαζε τις κριτικές γαλήνιος, σε βαθιά σιωπή.

Αυτό το παιχνίδι στο Ελσίνκι, πάντως, σκεφτόταν ο Shostakovich όταν έγινε, τελικά, μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος δύο χρόνια αργότερα, με τον Nikita Khrushchev στο τιμόνι και τον ‘πατερούλη’ πεθαμένο ένα χρόνο νωρίτερα. Θυμήθηκε τη φάση ενός από τα τρία γκολ των Γιουγκοσλάβων, για το οποίο έφταιγε ο αρχηγός της ομάδας, αμυντικός μέσος Anatolij Bašaškin.

Ο έτερος βετεράνος, Vsevolod Bobrov, φώναξε προς το μέρος του: “Τσιράκι του Tito!”. O τελευταίος ήταν πολύ καλός φίλος του Vasily Stalin, γιου του Joseph. Οι μέρες του Bašaškin ήταν μετρημένες, αφού με συνοπτικές διαδικασίες του αφαιρέθηκε το περιβραχιόνιο του αρχηγού και καθαιρέθηκε από την Εθνική. Ο δε Bobrov, η φιλία του οποίου με τον Vasily έγινε ταινία, που προβλήθηκε το 1991, έπαιξε ποδόσφαιρο ακόμα ένα χρόνο και έπειτα έγινε αθλητής του χόκεϊ επί πάγου. Σε αυτό έζησε τη μεγαλύτερη στιγμή της καριέρας του, κατακτώντας το χρυσό μετάλλιο στους χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες της Κορτίνα ντ’ Αμπέτσο, το 1956.

Ο Shostakovich είχε αναρωτηθεί αν, με την είσοδό του στο Κομουνιστικό Κόμμα, θα τον θεωρούσαν τσιράκι του Khrushchev, όπως ο Bobrov κατάφερε με μία ατάκα να κάνει τον Bašaškin να θεωρείται για λογαριασμό του Tito.

Ο Δημήτρης Μαργαρίτης, μουσικός ως μυελού οστέων, εξ ιδιοσυγκρασίας, εκ κλίσεως, ακόμα και…εξ ορισμού, αποφοιτήσας το 1997 από το Εθνικό Ωδείο στο βιολί, με άριστα παμψηφεί και α’ βραβείο, αλλά και με σπουδές με υποτροφία στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου της Βοστόνης (πλην των πιο ρεαλιστικών σπουδών στο Φυσικό Τμήμα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών), αποκάλυψε και κάτι άλλο, εξόχως απολαυστικό: “Τα Ρε, Μι ύφεση, Ντο, Σι στο γερμανικό σύστημα είναι τα γράμματα D, S, C, H, τα οποία είναι τα αρχικα του ονοματός του D.SCH-ostakovich. Και μπορεις να το ακούσεις σε αρκετά έργα του”.

Και βέβαια έχει δίκιο (όχι συμπερασματικά, αλλά αξιωματικά) όταν στις επιλογές του για Ρώσους μουσικούς βρίσκονται o Igor Stravinski (“σίγουρα στην κορυφή”), ο Sergey Prokofiev, ο Pyotr Tchaikovsky, ο Alexander Borodin, ο Modest Mussorgsky, ο Nikolai Rimsky-Korsakov, ο Alexander Glazunov και ο Aram Khachaturian είναι επικρατέστεροι από τον Shostakovich. Έχει δίκιο, μάλιστα, να θεωρεί το ‘Masquerade Waltz’ του Khachaturian ανώτερο από το δεύτερο βαλς του Shostakovich. Ωστόσο, είναι η συγκίνηση, η οποία γίνεται να βρεθεί και στο μπλογκ που εξαπολύει φανταστικές και μη ιστορίες, το dimitriosanonymos.blogspot.gr, που τελικώς επικρατεί.

“Γενικά, αν θες να γράψεις κάτι για τον Shostakovich που να τον εξυψώνει, επειδή σου προκαλεί συγκίνηση, να το γραψεις και μη με ακούς. Όλοι αυτοί οι μεγάλοι, που έμεινε το όνομά τους στην ιστορία, ηταν αναμφιαβητητα ιδιοφυΐες”.

Ο Shostakovich, ωστόσο, αν και όχι στο επίπεδο του Beethoven ή του Stravinsky, υπήρξε ένα πρόσωπο που ουδείς ξέρει ακριβώς την αλήθεια για αυτό, αν υπάρχει τέτοια και δεν ήταν μετατρεπόμενη η γνώμη του στο πέρασμα των χρόνων. Τον περιγράφει αυτό που ο Winston Churchill είχε πει για τη Σοβιετική Ένωση: “Είναι ένας γρίφος, καλυμμένος σε ένα μυστήριο, μέσα σε ένα αίνιγμα”.