Κι όμως το να συζητάμε για ζώδια έχει τη δική του λογική

Επρόκειτο, βλέπετε, για μια εκδοχή της μαγείας του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με το πιθανότερο σενάριο, ένας μάγος είχε τοποθετήσει τα κρεμμύδια στο πλαίσιο μιας κάτι σαν κατάρας. Η λογική ήταν η εξής απλή. Όπως τα κρεμμύδια θα ζάρωναν εκτεθειμένα στον καπνό, έτσι και οι άνθρωποι τα ονόματα των οποίων ήταν καταγεγραμμένα πάνω στα κρεμμύδια, θα υπέφεραν και θα πάθαιναν κακό.

Το ένα από τα κρεμμύδια κατέληξε τελικά στο Pitt Rivers Museum στην Οξφόρδη. To όνομα που αναγραφόταν ήταν Joseph Hoylad Fox. Ένας ντόπιος φανατικός χριστιανός που έκανε καμπάνια προκειμένου η pub Barley Mow να κλείσει. Στόχος του ήταν ευρύτερα να καταπολεμήσει τα δαιμόνια που κρύβεται στο αλκοόλ. Δεν ήταν δηλαδή ότι είχε προσωπικά με τους ιδιοκτήτες. Ο άνθρωπος που έβαλε εκεί τα κρεμμύδια πιθανότατα ήταν ένας τύπος που ονομαζόταν Samuel Porter και είχε τη φήμη του ‘μάγου’ της ευρύτερης περιοχής.

Κάποτε, λοιπόν, μεταξύ μαγείας και επιστήμης στις επιλογές ενός ανθρώπου που αντιμετώπιζε κάποιο πρόβλημα ήταν και η μαγεία. Βασικά, για να το πούμε καλύτερα. Αυτές λειτουργούσαν παράλληλα. Υπάρχει μια τεράστια ομάδων ανθρώπων και διανοητών που έβλεπαν κάποτε ή βλέπουν ακόμα την πορεία της ανθρωπότητας ως μια πορεία που ξεκινάει από τη μαγεία, περνάει τη θρησκεία, για να βρει τελικά το τελικό της και ανώτερο στάδιο στην επιστήμη. Η ύπαρξη, λοιπόν, μαγείας κατά τον 19ο αιώνα στην πατρίδα της Ορθής Λογικής είναι από μόνη της μια απόδειξη ότι αυτά τα απόλυτα σχήματα ίσως και να μην λειτουργούν.

Η αστρολογία και τα μαντζούνια

Συνηθίζουμε να λέμε ότι ζούμε στην εποχή της απομάγευσης. Τι θα πει απομάγευση; Χμ. Δύσκολο ερώτημα. Ίσως να ανατρέξετε στον Marcel Gauchet για μια πλήρη απάντηση. Για να μην επιχειρήσουμε εμείς να δώσουμε τον πρόχειρο ορισμό, ας δώσουμε τον Max Webber τον λόγο: “απομάγευση είναι ο εξοβελισμός της μαγείας ως τεχνικής σωτηρίας”. Με άλλα λόγια, στον 21ο αιώνα ο τύπος που αντιδράει σε κάποιον που θέλει να του κλείσει το μαγαζί δεν θα κολλήσει κρεμμύδια σε καμινάδες. Ίσως να του κάνει κάποιο αμένσιωτο.

Η σχέση του ανθρώπου με τη μαγεία δεν είναι σε καμία περίπτωση αυτή που ήταν τους προηγούμενους αιώνες. Για την ακρίβεια, η μαγεία είναι πια τόσο εκτός της καθημερινής μας ρουτίνας που και μόνο η αναφορά σε αυτή μας τραβάει άμεσα το ενδιαφέρον. Μας φαίνεται κάτι τελείως μα τελείως εξωτικό. Ίσως η μόνη καθημερινή μας σχέση με τη μαγεία -πετάμε έξω φυσικα τη λογοτεχνία- να είναι τα ζώδια.

Ας κάνουμε μια χοντροκομμένη διάκριση μεταξύ μαγείας, επιστήμης και θρησκείας. Η βάση της μαγείας -ίσως και ο σωστότερος τρόπος να την ορίσουμε- είναι ότι ο άνθρωπος βρίσκεται εκεί σε μια δυναμική σχέση με τη φύση. Είναι μέρος της. Το σύμπαν επηρεάζεται από τις πράξεις του και ο ίδιος επηρεάζεται από τα στοιχεία του Σύμπαντος. Από την άλλη, η θρησκεία βλέπει ως μεσολαβητή μεταξύ θρησκείας και ανθρώπου κάποια ανώτερη οντότητα. Τέλος, η επιστήμη είναι αυτή που παίρνει τη φύση, την διαχωρίζει, την ονοματίζει. Τη βλέπει με έναν τελείως abstract τρόπο. Και αν η διάκριση μεταξύ μαγείας και θρησκείας θέλει ολόκληρη διατριβή, η σχέση της επιστήμης με τη μαγεία είναι, νομίζω, πιο εύκολα κατανοητή. Ας πούμε.

Γιατί όμως αστρολογία;

Ποια είναι η συχνότερη απάντηση που παίρνετε, όταν κοροϊδεύετε κάποιον για τα ζώδια; Ότι δεν τα πιστεύει στα σοβαρά. Ποια είναι η δεύτερη συχνότερη απάντηση που θα ακούσετε από αυτόν, όταν κάνετε και εσείς τη δεύτερη ερώτηση; “Δηλαδή εσύ δεν πιστεύεις ότι συνδεόμαστε κατά κάποιον τρόπο με το Σύμπαν;”. Και εδώ που τα λέμε, o Carl Sagan θα έλεγε ότι δεν έχουν άδικο: “Είμαστε φτιαγμένοι από τα υλικά των αστεριών”. Σε μια από τις πιο εμβληματικές ατάκες που φέρνουν κοντά μαγεία και επιστήμη, ο Sagan εννοούσε τον άνθρακα, το άζωτο και το οξυγόνο που βρίσκεται στο σώμα μας.  Ταυτόχρονα, βέβαια, δεν εννοούσε μόνο αυτό.

Πώς εξηγείται λοιπόν αυτό το περίφημο “πιστεύω τα ζώδια ως προς τα χαρακτηριστικά τους αλλά όχι τις προβλέψεις με βάση αυτά”; Μάλλον σε αυτήν ακριβώς τη διάκριση μαγείας και επιστήμης. Και αυτή είναι που κάνει τις κουβέντες για ζώδια τόσο ενδιαφέρουσα για τόσους ανθρώπους που μπορεί να σπαταλήσουν ώρες συζητώντας για το πώς ο πρώην τους ήταν “κλασικός μαλάκας Κριός” που, όπως είχε προγραμματίσει το Σύμπαν, όταν διάλεγε την ημερομηνία γέννησής του, θα την έκανε τη μαλακία του. Ταυτόχρονα, βέβαια, αν ερωτευτούν έναν δεύτερο Κρίο, δεν θα τον απορρίψουν λόγω του ζωδίου του.

Τι πάει να να πει αυτό με απλά λόγια; Ότι η μαγεία υπάρχει γύρω μας ακόμα και σήμερα. Μπορεί να τη βρίσκουμε και σε διάφορα τελετουργικά. Ακόμα και θρησκευτικά. Δεν έχει όμως την ισχύ να επηρεάσει πραγματικά τη ζωή μας. Υπάρχει εκεί ως ένα απλό φίλτρο εναλλακτικό της πραγματικότητας. Ως μια πρόσθετη κοσμοθεωρία. Και θα υπάρχει εκεί κάθε φορά που η επιστήμη θα σηκώνει τα χέρια ψηλά. Κάθε φορά που θα περιμένει, με τα υπερσύγχρονα μοντέλα της, τον κυκλωνα να χτυπήσει σε ένα σημείο αλλά τελικά να χτυπάει σε ένα άλλο. Κάθε φορά που λέει ότι κάποια πράγματα απλά δεν μπορεί να τα απαντήσει.

Η επιστήμη

Στα μέσα της πανδημίς η επιστήμη μοιάζει πανίσχυρη. Ευτυχώς. Οι περισσότεροι ακούμε τις οδηγίες της. Ελπίζουμε σε αυτή. Ο Τσιόδρας και ο Fauci είναι τα πιο hot ονόματα σε Ελλάδα και ΗΠΑ αντίστοιχα. Και πρέπει να την ακολουθούμε. Δεν υπάρχει όμως τίποτα απολύτως πιο αντιεπιστημονικό από την οπτική μιας επιστήμης που δίνει απαντήσεις για τις οποίες δεν δέχεται καμία απολύτως αμφισβήτηση. Αντιθέτως, η αμφισβήτηση είναι η βάση της επιστήμης. Από τις ίδιες τις απαρχές της.

Όπου ακούτε, λοιπόν, διάφορους τύπους να βροντοφωνάζουν για “facts” που δεν νοιάζονται για τα συναισθήματά σου. Κάθε φορά που θα ακούσετε ότι “δημοκρατία και επιστήμη δεν πάνε μαζί” να ξέρετε ότι συνήθως έχετε να κάνετε με ανθρώπους που δεν έχουν ιδέα για τον τρόπο που λειτουργεί η επιστήμη. Γιατί επιστήμη χωρίς δημοκρατία και χωρίς αμφισβήτηση δεν νοείται. Γιατί, αν το σκεφτείτε, όλο το μπέρδεμα που έγινε με τις μάσκες και τον ΠΟΥ προκύπτει από το εξής απλό: Επειδή είδαμε την επιστήμη ως τον θεσμικό φορέα της απόλυτης αλήθειας. Δεν είναι. Δεν λειτουργεί έτσι.

Μέσα σε όλο αυτό, λοιπόν, προφανώς και ζούμε σε μια κοινωνία που τον πρώτο λόγο έχει η επιστήμη. Ευτυχώς συμβαίνει αυτό. Άνθρωποι χάθηκαν για την επίτευξη αυτού του σκοπού. Η μαγεία όμως είναι ακόμα εδώ. Απογυμνωμένη από την ισχύ που είχε κάποτε. Προσφέροντας εναλλακτικές οπτικές του κόσμου. Οπτικές που καμιά φορά, για να μιλήσω πιο προσωπικά, τις έχω πραγματικά ανάγκη. Έστω και αν δεν με πείθουν.

Μπορεί να μην το πιστεύουμε στα ζώδια αλλά γιατί να μη συζητήσουμε και λίγο γι’αυτά.