Οι λογαριασμοί των Βάσκων με την ΕΤΑ είναι ακόμα ανοιχτοί

Η ιδιαιτερότητα της Χώρας των Βάσκων (Euskal Herria) που απλώνεται στη συνοριακή γωνία Γαλλίας – Ισπανίας, στην δυτική πλευρά των Πυρηναίων, και τα κατά καιρούς αιτήματά τους για ανεξαρτησία, όπως συνέβη και το 2017 με την Καταλονία, ανάγονται στις ρωμαϊκές αποικίες της περιοχής και στη βασιλική κληρονομιά της Ισπανίας. Το σημαντικό όμως είναι πώς όσες φορές και αν κατακτήθηκαν ή πήραν το μέρος κάποιου ισχυρού βασιλιά σε μεγάλες μάχες, διατήρησαν την αυτονομία, τη γλώσσα (η οποία δεν έχει σχέση με καμία οικογένεια γλωσσών) και την αυτοδιαχείρισή τους. Τουλάχιστον, μέχρι την Γαλλική Επανάσταση και τους Καρλικούς Πολέμους.

Όσον αφορά την γαλλική πλευρά της χώρας των Βάσκων, το ημι-αυτόνομο καθεστώς της περιοχής ήρθε σε αντίθεση με τις διακηρύξεις της Επανάστασης. Όταν οι κληρικοί της περιοχής αποχώρησαν από την Εθνοσυνέλευση, έλυσαν τις διαφορές τους στον Πόλεμο των Πυρηναίων, στον οποίο νικήθηκαν και προσαρτήθηκαν στη Γαλλία.

Όσον αφορά τους Βάσκους της Ισπανίας, τα προνόμια κράτησαν μέχρι τον 19^ο αιώνα και τους εμφύλιους Καρλικούς Πολέμους που έγιναν για τη διαμάχη του θρόνου, στον οποίο οι Βάσκοι συντάχθηκαν με το μέρος του δον Κάρλος που υποστήριζε (θεωρητικά) την αυτονομία των επαρχιών. Μετά την ήττα του, οι Βάσκοι υποτάχθηκαν στην Μαδρίτη.

Αυτό προκάλεσε μια απότομη έξαρση του βασκικού εθνικισμού που εκφράστηκε με το Βασκικό Εθνικιστικό Κόμμα (PNV), το οποίο ίδρυσε ένα βραχύβιο αντιφασιστικό κράτος με αυτόνομο κοινοβούλιο και στρατό. Τα σχέδια της αυτονομίας ωστόσο διέκοψε ο Ισπανικός Εμφύλιος το 1936 και ύστερα, με την επικράτησή του, ο Francisco Franco και σ’ αυτό το σημείο ξεκινάει η ιστορία της τρομοκρατικής οργάνωσης της ETA.

Bietan jarrai

Είναι ο νόμος της ζωής. Στο τέλος, πάντα η λήθη νικάει. Πατρίδα, Fernando Aramburu

Κύριο όραμα του φρανκισμού ήταν η Ενωμένη Ισπανία – μία χώρα με μια συγκεντρωτική διοίκηση στην πρωτεύουσα, όπου όλοι θα μιλούν την ίδια γλώσσα και θα έχουν τις ίδιες παραδόσεις. Βάσκοι, Ανδαλουσιανοί, Καταλανοί, Γαλιθιανοί και όσοι έχουν διαθέσεις αυτονομίας, επιθυμίες να ονοματίσουν τα παιδιά τους με τοπικά ονόματα και να διατηρήσουν τα παραδοσιακά ονόματα στους τάφους τους ή έστω διαθέσεις να μιλήσουν την γλώσσα τους, θα διώκονται. Σε κάθε γωνιά της Ισπανίας, κρυφά μέλη του «κινήματος» του φαλαγγιτών καταδίδουν συγχωριανούς και συμπολίτες τους σε άλλους φαλαγγίτες που είχαν δημόσια αξιώματα.

Την ίδια στιγμή, το PNV αυτοεξορίστηκε στη Γαλλία, η οποία μέσα στην δεκαετία του 50 χαλάρωσε τις σχέσεις της με τον Franco. Τo PNV αναγκάστηκε να αποκτήσει μια πιο μετριοπαθή στάση στο καθεστώς, εξοργίζοντας μια ομάδα ακροαριστέρων φοιτητών που εξέφραζαν τις εθνικιστικές τους θέσεις μέσα από την φοιτητική εφημερίδα που κυκλοφόρησαν, την Ekin. Το 1959, ιδρύσαν την ΑΤΑ, της οποίας τα αρχικά παραπέμπουν στην βασκική λέξη για την πάπια.

Αμέσως το Α αντικαθίσταται με το Ε, για το Εuskadi, την ισπανική επαρχία της Χώρας των Βάσκων. Εuskadi Τa Askatasuna – Χώρα των Βάσκων και Ελευθερία.

Μετά από συνεδριάσεις επί συνεδριάσεων, η οργάνωση επαναπροσδιόρισε τις αντικαπιταλιστικές και εθνικιστικές αρχές της, όπου γλώσσα και κουλτούρα οδηγούν τον  ένοπλο αγώνα για την ανεξαρτησία της Euskadi (και επακολούθως της Euskal Herria), απόκτησε το σύνθημα “bietan jarrai (μπροστά και με τα δύο)” και το σύμβολό της με το «φίδι» της πολιτικής γύρω από το τσεκούρι του αγώνα, και διαμόρφωσε την «αλγερινή» δομή της.

Όπως και στον Πόλεμο της Αλγερίας, στην κορυφή βρισκόταν ένας αρχηγός που εξουσιοδοτούσε τους λογιστικούς, τους στρατιωτικούς και τους πολιτικούς υπαρχηγούς – πυλώνες της ΕΤΑ. Οι υπαρχηγοί έφτιαχναν μια επιτροπή επτά έως έντεκα ατόμων (Zuba) που αποφάσιζαν για τις κινήσεις της οργάνωσης και, αν χρειαζόταν, δημιουργούσαν υποεπιτροπές για ό,τι προκύψει.

Όσον αφορά τον ένοπλο αγώνα, υπήρχε μια στρατηγική κεφαλή (cupola) που οργάνωνε τις πενταμελείς ομάδες των tales, όπου στις τάξεις τους υπήρχαν οι legales (όσοι δεν έχουν ποινικό μητρώο), οι liberators (η αστυνομία γνωρίζει την ύπαρξή τους) και οι apoyos (όσοι προσφέρουν περιοδικά τις υπηρεσίες τους). Η cupola φρόντιζε για την στέγασή τους, ανάλογα με την περιοχή στην οποία ορίζονταν να πραγματοποιήσουν επίθεση, και για την αποθήκευση των όπλων.

Συνήθως, οι νεαροί αγωνιστές που εκπαιδεύονταν στη Γαλλία τοποθετούνταν στην επαρχία και οι πιο έμπειροι στις μεγάλες πόλεις. Ωστόσο, μετά τις συλλήψεις και τους θανάτους ηγετικών φυσιογνωμιών, η zuba επιστράτευε μαθητές και φοιτητές για τον ένοπλο αγώνα του δρόμου (kale borroka) με την καταστροφή δημόσιας περιουσίας στους δρόμους του Bilbao και της Donostia. Η δε αστυνομία και πολιτοφυλακή ουδέποτε έπαψε να ελέγχει τους πάντες και τα πάντα στην Euskadi.

Παίρνουν κακές ιδέες, και δεδομένου ότι είναι νέοι, πέφτουν στην παγίδα. Στη συνέχεια δημιουργούν ήρωες, επειδή κουβαλούν ένα όπλο. Και δεν συνειδητοποιούν ότι αυτό γίνεται με αντάλλαγμα το τίποτα, γιατί στο τέλος δεν υπάρχει άλλο βραβείο εκτός από τη φυλακή ή τον τάφο, αφήνουν τη δουλειά, την οικογένεια και τους φίλους τους. Πατρίδα, Fernando Aramburu

Τα πρώτα σχέδια του ένοπλου αγώνα της ΕΤΑ για την βασκική ανεξαρτησία χαρακτηρίστηκαν από αποτυχία μέχρι το 1968, όταν μετά από έναν τυπικό έλεγχο, o 24χρονος Etxebarria, μέλος της ΕΤΑ, δολοφόνησε έναν Πολιτοφύλακα και στη διαφυγή του, δολοφονήθηκε ο ίδιος. Ως απάντηση, ακολούθησε η σχεδιασμένη δολοφονία του Melitón Manzanas, γνωστού βασανιστή της «Φάλαγγας» στη Donostia που στη διάρκεια του Εμφυλίου κατέδιδε Εβραίους στη Gestapo.

Η απάντηση του Franco ήταν η διεξαγωγή των δικών του Burgos, όπου 16 μέλη της ΕΤΑ βρέθηκαν ενώπιον στρατοδικείου. Η ΕΤΑ απήγαγε τον Γερμανό πρεσβευτή. Οι δίκες έβγαλαν πάνω από εκατό χιλιάδες Βάσκους στους δρόμους. Η βαρβαρότητα της πολιτοφυλακής απέναντι στους φυλακισμένους έστρεψε την προσοχή των διεθνών μέσων στην Euskadi. Η θανατική ποινή που θα τους αποδίδονταν a priori της δίκης μετατράπηκε σε τριάντα χρόνια φυλάκιση, μετά τις επεμβάσεις του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β’ και του Jean Paul Sartre.

Το 1973, η ΕΤΑ εφτασε στο ζενίθ της, με την κοινή γνώμη της χώρας να υποστηρίζει σιωπηλά τις ενέργειές της που πλήττουν την ισχύ του generalissimo Franco. Αν γκουγκλάρει κάποιος τον πρώτο Ισπανό αστροναύτη, θα εμφανιστεί κατευθείαν το όνομα του φρανκικού πρωθυπουργού Luis Carrero Blanco. Ήταν ο άνθρωπος που ο Franco εμπιστευόταν περισσότερο για την επόμενη μέρα μετά τον θανατό του.

Η ΕΤΑ σχεδίασε και υλοποίησε την επιχείρηση Ogro (τέρας). Τοποθέτησε 80 κιλά εκρηκτικών σε ένα αυτοσχέδιο τούνελ και, ενώ ο Carrero Blanco γυρνούσε από την κυριακάτικη λειτουργία, το αμάξι του ανατινάχθηκε. Η έκρηξη ήταν τόσο δυνατή που εκτόξευσε το αυτοκίνητό του στην ταράτσα της διπλανής πολυκατοικίας και δημιούργησε ένα τεράστιο κρατήρα στην άσφαλτο.

Το 1974, η ΕΤΑ ανατίναξε ένα μπαρ στην Μαδρίτη όπου σύχναζαν αστυνομικοί. Ο Franco, όσο του επέτρεπε η κλονισμένη υγεία του, δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια και ανταπάντησε με την θανατική ποινή δύο μελών της ΕΤΑ (και τριών της FARP) το 1975. Στα τέλη της χρονιάς, αρρώστησε και πέθανε. Ήταν η τελευταία επιβολή της θανατικής ποινής στην χώρα. Το 1979, αποκαταστάθηκε η δημοκρατία, αλλά αυτό δεν εμπόδισε την ΕΤΑ από τις πιο αιματηρές επιθέσεις στην ιστορία της, από το 1978 μέχρι το 1980.

Herria (ez) zurekin

H χώρα (δεν) είναι μαζί σου

Η αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ισπανία και η επαναφορά του Juan Carlos στον βασιλικό θρόνο βρήκε την ΕΤΑ μπερδεμένη και διαιρεμένη. Σπασμένη σε μικρότερες φράξιες και επαναπαυμένη στη δόξα του Carrero Blanco, ο προσανατολισμός της φάνηκε χαμένος. Το νέο Σύνταγμα προέβλεψε την αυτονομία (ως έναν βαθμό), αλλά όχι την ανεξαρτησία. Παράλληλα, παραχωρήθηκε αμνηστία σε φυλακισμένους της οργάνωσης.

Για τις ένοπλες ενέργειές τους, οι tales ληστεύαν τράπεζες στο Μπιλμπάο και τη Donostia και απαιτούσαν από τους ντόπιους επιχειρηματίες να χρηματοδοτήσουν τον αγώνα τους. Κανείς δεν μπορούσε να τους αρνηθεί. Όσοι έδιναν χρήματα στην ΕΤΑ, σύντομα δέχονταν ένα σημείωμα πως έπρεπε να δώσουν περισσότερα, να ενισχύσουν τον αγώνα της ανεξαρτησίας. Τα διαθέτουν, δεν τα διαθέτουν, αυτό δεν αφορούσε την ΕΤΑ. Οι λύσεις ήταν τρεις: α) διαπόμπευση πως ο τάδε και η οικογένειά του είναι προδότες και αντι-Βάσκοι και περιθωριοποίηση β) kale borroka με εργάτες της επιχείρησής του και γ) δολοφονία με τον τρόπο της ΕΤΑ – πισώπλατος πυροβολισμός στο σβέρκο, έξω από το σπίτι ή τη δουλειά του. Ίδια τακτική και για όσους απομακρύνονται από τον ένοπλο αγώνα.

Εκτός από τις αυξημένες δυνάμεις πολιτοφυλακής στην Euskadi και την απαρχή του κυνηγητού των μελών της ΕΤΑ στη Γαλλία, στις αρχές τις δεκαετίας ξεκίνησε ένας «βρώμικος πόλεμος» με τις Αντιτρομοκρατικές Ομάδες Απελευθέρωσης (GAL). Από το 1983 μέχρι το 1987, οι GAL χρησιμοποιούσαν τις τακτικές της ΕΤΑ, προκειμένου να ανακόψουν την πορεία της και να ξεσκεπάσουν την ηγετική ομάδα.

Δολοφονίες 49 μελών, απαγωγές και βασανισμοί προκάλεσαν την οργή της ΕΤΑ που απάντησε με εκρήξεις στη Μαδρίτη και στην υπεραγορά Hipercor στην Βαρκελώνη, στις αρχές του καλοκαιριού του 1987. Η κυβέρνηση του σοσιαλιστή Felipe González αποφάσισε τη μεταφορά των φυλακισμένων της ΕΤΑ από την Euskadi και την Ισπανία στα Κανάρια Νησιά και στην Αφρική. Η ΕΤΑ αποφάσισε μια κατάπαυση πυρός που όμως δεν κράτησε για πολύ.

Το να ζητάς για συγχώρεση χρειάζεται περισσότερο θάρρος από το να πυροβολήσεις με ένα όπλο ή από το να πυροδοτήσεις μία βόμβα. Πατρίδα, Fernando Aramburu

Λίγα χρόνια αργότερα, δημοσιογράφοι της El Mundo αποκάλυψαν πως πίσω από την GAL κρυβόταν o González και πως η σύσταση και οι ενέργειές της γίνονταν με δική του εντολή. Για να κατευνάσει τις οικογένειες και ένα ενδεχόμενο κύμα οργής στην Euskadi, οι φυλακισμένοι επέστρεψαν στην ενδοχώρα. Το σκάνδαλο της GAL όμως ήταν τόσο ισχυρό που έπληξε το Σοσιαλιστικό Κόμμα (PSOE) και, μετά από 13 χρόνια εξουσίας, ανέδειξε στις εκλογές του 1996 το Λαϊκό Κόμμα (PP) του José Maria Aznar, τον οποίον η ΕΤΑ αποπειράθηκε να δολοφονήσει έναν χρόνο πριν, όπως και τον Βασιλιά Juan Carlos.

Οι επιθέσεις και οι δολοφονίες συνεχίστηκαν, η κοινή γνώμη είχε εδώ και καιρό συνταχθεί εναντίον των δράσεων της ΕΤΑ, οι Βάσκοι ήταν κρυφά διχασμένοι, το ποδόσφαιρο δεν ένωνε, αλλά το 1997, η ΕΤΑ αντίκρισε για πρώτη φορά τους Βάσκους να τάσσονται εμφανώς εναντίον της.

Με αίτημα τη γενική αμνηστία στους φυλακισμένους της ΕΤΑ, η απαγωγή και η δολοφονία του 29χρονου τοπικού συμβούλου του PP στην κωμόπολη της Ermua, Miguel Angel Blanco, συγκλόνισε την κοινή γνώμη της χώρας και ώθησε μέλη της οργάνωσης να αντιταχθούν στις τακτικές τους.

Όπως και το Sein Finn με τον IRA, το ακροαριστερό κόμμα Batasuna, απόγονος του εθνικιστικού βασκικού Herri Batasuna και κύριος εκφραστής της πατριωτικής αριστεράς (Abertzale izquierda), δεν καταδίκασε καμία από τις επιθέσεις της ΕΤΑ. Το 2003, ισπανικό δικαστήριο ανακάλυψε πως το κόμμα χρηματοδοτούσε την ΕΤΑ και απαγορεύτηκε η συμμετοχή του σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις.

Η αποδιοργάνωση, οι αποτυχημένες απόπειρες και οι διαδηλώσεις εναντίον της σε όλη την Ισπανία οδήγησε στην κατάπαυση πυρός και στην εκεχειρία του 2011. Το 2018, με άρθρο της στην El Diario, η ΕΤΑ ανακοίνωσε πως «διέλυσε εντελώς όλες τις δομές της και ολοκλήρωσε την πολιτική της πρωτοβουλία».

Στα 59 χρόνια ύπαρξης της, η ETA κόστισε τη ζωή σε 829 ανθρώπους, ενώ οι τραυματίες από τις 3.000 επιθέσεις της έφτασαν τους 2.000.

Patria

Η διάλυση της ETA έβγαλε από το χαλί όλα τα τραύματα της βασκικής κοινωνίας. Ενόσω η υπόλοιπη Ισπανία απλώς χαιρόταν που έφυγε ο βραχνάς του φόβου, η σκέψη πως δε θα ξαναβίωναν τον φόβο μιας τρομοκρατικής επίθεσης από (και στο) πουθενά, οι Βάσκοι ήρθαν αντιμέτωποι με τους εαυτούς τους στο καθρέπτη. Οι επιθέσεις μπορεί να μην κόστισαν τόσο σε υλικές καταστροφές, άλλωστε τα κτίρια και οι επιχειρήσεις ξανακτίζονται, όχι όμως και οι ζωές.

Τη στιγμή που αποφυλακίζεται ένας πρώην μέλος της ΕΤΑ, στην γενέθλια πόλη του στήνεται ένα μικρό γλέντι. Ύστερα, πηγαίνει στο μπαρ και κατεβάζει την φωτογραφία του από τον τοίχο των φυλακισμένων μέσα σ’ ένα κλίμα ζητωκραυγών.

Αν κάποια οικογένεια που έχει πέσει θύμα της ΕΤΑ τυχαίνει να δει αυτές τις εκδηλώσεις, μπορεί και να αναθεματίζει από μέσα της για όλα αυτά τα χαρμόσυνα. Είτε επειδή αναγκάστηκε να μεταναστεύσει σε κάποιο άλλο μέρος, για να γλιτώσει από τους εκφοβισμούς και τα περιφρονητικά βλέμματα, είτε επειδή ο γιος τους πήρε το μονοπάτι ενός τυφλού και δειλού πολέμου και βρίσκεται φυλακισμένος στην άλλη άκρη της χώρας, είτε επειδή συνεχίζει τη ζωή της πενθώντας.

Το μνημειώδες μυθιστόρημα Πατρίδα του Fernando Aramburu (Patria, σε μετάφραση της Τιτίνας Σπερελάκη, Εκδόσεις Πατάκη) είναι το πρώτο δείγμα βασκικής λογοτεχνίας που επικοινωνεί με οικουμενικό τρόπο «την παράλυση μιας δειλής κοινωνίας». Αδιαφορεί για τη δράση της ΕΤΑ, αυτή βρίσκεται αναλυτικά και στην Wikipedia, αλλά ξεδιαλύνει την επιρροή που είχε στις ζωές δύο οικογενειών που κάποτε είχαν φιλικές σχέσεις, σε μια προσπάθεια να συμφιλιωθεί το υπέρ και το κατά της ΕΤΑ. Μια τομή 700 σελίδων στην ψυχή των Βάσκων. Το μυθιστόρημα και η πρόσφατη τηλεοπτική μεταφορά από το ισπανικό ΗΒΟ πυροδότησε ξανά τη συζήτηση για το δίκοπο «τσεκούρι» της ΕΤΑ, εξαιτίας του προβοκατόρικου πόστερ της και της αυθεντικότητας των χαρακτήρων.

Ωστόσο, δύο χρόνια μετά την παύση της δραστηριότητας της ΕΤΑ, οι αντιδράσεις των μεν και των δε απλώς αποδεικνύουν πως οι πληγές, όχι μόνο δεν έκλεισαν, αλλά δείχνουν πως θέλει ακόμα δρόμο για την συμφιλίωση με την πραγματικότητα. Το βραχώδες έδαφος της βασκικής γης, έστω και μεταφορικά, σα να λέει πως ο πόνος δεν θα απαλυνθεί ακόμα.

Κείμενα και ταινίες που αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης και πληροφοριών

Πατρίδα και Τα χρόνια της βραδύτητας του Fernando Aramburu (σε μετάφραση Τιτίνας Σπερελάκη, Εκδόσεις Πατάκη)

Οι όχθες του Ποταμού Παμάνο του Jaume Cabre (σε μετάφραση Ευρυβιάδη Σοφού, Εκδόσεις Πάπυρος)

Αθλέτικ Μπιλμπάο, Η ιστορία ενός συλλόγου, Την gabarra στη ría, τώρα, ΕΤΑ, ο εφιάλτης των Βάσκων, αφιερώματα του Θανάση Κρεκούκια για την ομάδα του Μπιλμπάο και την ΕΤΑ στο SPORT24 και στο Oneman

Πατρίδα, ένα μυθιστόρημα τεκμηρίωσης, άρθρο του Fernando Aramburu στην El Pais

Αγαπητέ Fernando Aramburu, μην τους ικανοποιείς, άρθρο του Sergio del Molino στην El Pais

Τα θύματα του Meliton Manzanas μιλούν, άρθρο της Maria Antonia Iglesias στην El Pais

Ο σιωπηλός πόλεμος, (2003) ντοκιμαντέρ του Γ. Αυγερόπουλου για την ΕΤΑ

El fin de ETA, (2017) ντοκιμαντέρ του 2017 του Justin Webster

El desafío: ETA, (2020) ντοκιμαντέρ του 2020, για λογαριασμό του Amazon Prime

Operacion Ogro, (1978) ιστορικό θρίλερ, σε σκηνοθεσία Gillo Pontecorvo

Yoyes, (1999), πολιτικό δράμα, σε σκηνοθεσία Ana Torrent

Ocho apellidos vascos, (2014) ρομαντική ταινία, σε σκηνοθεσία Emilio Martínez-Lázaro

Patria, (2020) του Aitor Gabilondo, για λογαριασμό του HBO España

History of the Basque Country των Carki Productions

The mystery of the Basques του Guardian

Historia de ETA en 8 minutos του Memories de Pez

Basque Country and ETA της Deutsche Welle

¿Qué opina sobre la serie la generación vasca que apenas ha vivido la disolución de ETA? του Playground

Amor de Hombre των Mocedades