Στις θρυλικές κατακόμβες της Ρώσικης Εκκλησίας στο Σύνταγμα

Να ξεκινήσουμε με ένα κουίζ: ανήκει σε Ρώσους παράγοντες ο ορθόδοξος ναός της Φιλελλήνων και ονομάζεται έτσι; Καμία σχέση.

Στα επίσημα χαρτιά της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, η εκκλησία είναι αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, αλλά η ιστορία που της κληρονόμησε το παρατσούκλι πηγαίνει πίσω στο 1847 – τότε, η ρωσική παροικία της πόλης, γκρινιάζοντας για τον «μειονεκτούντα από άποψη θέσης και περιωπής ναό» που της είχε παραχωρηθεί μέχρι στιγμής, όπως σημειώνει στο έργο του για την αθηναϊκή ιστορία ο Κώστας Μπίρης, έλαβε το δικαίωμα να ανασκευάσει τον βομβαρδισμένο ναό για να καλύπτει τις θρησκευτικές ανάγκες της.

Ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση το κτίριο, εκείνη τη στιγμή. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης, είχε δεχθεί κανονιοβολισμούς και μεγάλο μέρος του τρούλου είχε παραδοθεί στα πυρά. Με παρέμβαση της ρωσικής πρεσβείας, το κόστος της αναστήλωσης επωμίστηκε εξ ολοκλήρου η Μόσχα και για την πραγμάτωση του μεγάλου έργου κατέφθασαν αρχιτέκτονες από Ρωσία και Γαλλία, συν του Τηλέμαχου Βλασσόπουλου από Ελλάδα.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών, αντικαταστάθηκε το παλιό λίθινο τέμπλο με καινούργιο, κτίστηκαν τα εξωτερικά ανοίγματα και οι περιμετρικοί τοίχοι για να σταθεί πιο στέρεα το τετράγωνο που φέρει τον επιβλητικό τρούλο (διάμετρος 6,50 μέτρα), αλλά η κίνηση-ματ για την υστεροφημία του μνημείου ήταν οι ανασκαφές, όπως είχε αποφασιστεί να διενεργηθούν παράλληλα:

Ξαφνικά, παρατηρήθηκε υγρασία στο έδαφος της βορειοανατολικής γωνίας του ναού· σε βάθος πέντε μέτρων, υπήρχε δεξαμενή υδραγωγείου και αργότερα θα έρχονταν περισσότερα στοιχεία στο φως – ένα πηγάδι, φρέαρ στο πλάι και υπόγειες αίθουσες.

Με τα χρόνια, οι «κατακόμβες της Ρωσικής Εκκλησίας» έγιναν διάσημες, διανθίστηκαν με κατά φαντασία ιστορίες και αποτέλεσαν έναν από εκείνους τους θρύλους που αγαπούσαν να λένε οι Αθηναίοι μεταξύ τους. Ο κυριότερος; Ότι υπόγειες στοές συνδέουν την εκκλησία της Φιλελλήνων με την Ακρόπολη, πράγμα το οποίο δεν επιβεβαιώθηκε ποτέ, βέβαια.

«Προσωπικά, πριν μια δεκαετία είχα βρεθεί στην αίθουσα πίσω απ’ τα κιγκλιδώματα», μου λέει ο σπηλαιολόγος-εξερευνητής Παναγιώτης Δευτεραίος, ξεναγός στην ομάδα Terra Incognita, κατά τη διάρκεια πρόσφατης περιήγησης στην Υπόγεια Αθήνα, «αλλά ο χώρος είναι οριοθετημένος, όπως φαίνεται και από παλιά σχέδια».

«Ένα μουσείο της υπόγειας Αθήνας»

Καταρχάς, να διευκρινίσουμε ότι δεν πρόκειται για κατακόμβες με την τυπική έννοια του όρου, όπως πχ απαντώνται στην Ρώμη με τους υπόγειους θαλάμους ταφής. «Εξαίρεση, ένας παλιός θάλαμος που ήταν μάλλον μία από τις κρύπτες στο υπέδαφος της Ρωσικής Εκκλησίας, όπου βρίσκονται τοποθετημένα οστά της βυζαντινής οικογένειας των Λυκόδημων – αλλά τοποθετήθηκαν εκεί μεταγενέστερα, το 1955, όταν εντοπίστηκαν σε γειτονική ανασκαφή», όπως διευκρινίζει ο Δευτεραίος. Το όνομα αυτό ανήκει στους κτήτορες του ναού στο παρελθόν, και έτσι ξετυλίγεται το μακρύ κουφάρι του μνημείου.

Σήμερα, αποτελεί τον μεγαλύτερο σωζόμενο βυζαντινό ναό της Αθήνας, ένα κτίριο που ακόμη και ανάμεσα στην πυκνή δόμηση δείχνει επιβλητικό. Αλλά, το σημείο αυτό στο βάθος των αιώνων έχει υπάρξει από γυναικείο μοναστήρι κατά τα βυζαντινά χρόνια (και το μόνο κομμάτι, το οποίο ευτυχώς γλίτωσε απ’ την εντολή κατεδάφισης του Χατζή Αλή Χασεκή τον 18ο αιώνα), ρωμαϊκό λουτρό και μάλιστα το «επισημότατον της πόλεως» κατά τον Καμπούρογλου, ενώ οι ανασκαφές του 1850-1855 αποκάλυψαν ότι στα έγκατα του μνημείου υπήρχαν κατάλοιπα αρχαιοελληνικού ιερού, αφιερωμένου στον Απόλλωνα.

«Όπου βλέπουμε μεγάλες τετραγωνισμένες πέτρες σήμερα, ξέρουμε ότι βρίσκονται στο ίδιο σημείο από την κλασική εποχή του 4ου αιώνα– φαίνεται ότι ανήκουν σε υπόγειες εγκαταστάσεις εκείνου του ναού και μπορούμε να υποθέσουμε ότι σε εκείνη την εποχή χρονολογείται επίσης η στοά πρόσβασης στο πηγάδι».

Το νερό ρέει μέχρι σήμερα. Ένα αρκετά στενό τούνελ οδηγεί τον επισκέπτη του υπόγειου επιπέδου του ναού στο σημείο σύνδεσης με το Πεισιστράτειο υδραγωγείο. Βρισκόμαστε στην κύρια αίθουσα στα έγκατα της Ρωσικής Εκκλησίας – είναι ένα περιβάλλον περισυλλογής και ηρεμίας, μυστικισμού και ιερατικής δύναμης. Ιερές εικόνες, κίονες, ξεφτισμένοι τοίχοι από την υγρασία.

Όπως εξηγεί ο ξεναγός, η εικόνα που αντικρίζουμε δεν παραπέμπει σε κάποια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο του μνημείου, αλλά αποτελεί έναν συγκερασμό όλων των περιόδων που πέρασε. Είναι το αποτέλεσμα που διαμορφώθηκε κατά την ανακατασκευή του 1850: οι υπόγειοι χώροι φτιάχτηκαν εκ νέου αλλά «δεν φαίνεται να εξυπηρετούσαν συγκεκριμένη χρήση έκτοτε, μάλλον ήταν ένα μουσείο της εποχής εκείνης, θα λέγαμε».

Έχουν ενσωματωθεί οργανικά τα ρωμαϊκά και τα βυζαντινά ίχνη.

Με θερμαινόμενο πάτωμα

Κιγκλιδώματα με θρησκευτικά σύμβολα κλείνουν τον δρόμο προς μια διπλανή αίθουσα, την οποία μόνο μπουσουλώντας θα μπορούσες να εξερευνήσεις. Προς το παρόν, περιοριζόμαστε στο να κοιτάξουμε προσεκτικά όσα φαίνονται από το σύστημα φωτισμού που έχει εγκατασταθεί. «Είναι το επίπεδο κάτω από το πάτωμα του ναού, το οποίο όπως είχε αποκαλυφθεί στις ανασκαφές, στηριζόταν σε δεκάδες κολωνάκια», αφήνοντας ελεύθερο χώρο ύψους 50-60 εκατοστών περιμετρικά όλου του κτιρίου.

«Στην τεχνική ορολογία ονομάζεται υπόκαυστο».

Μια τυπική κατασκευαστική τεχνοτροπία της εποχής εκείνης, μια καινοτομία για τη μέθοδο θέρμανσης των σπιτιών σήμερα: υποδαπέδια θέρμανση. Τα ρωμαϊκά λουτρά διέθεταν, φυσικά, θερμαινόμενο νερό και για να διοχετεύσουν τη θερμότητα στο κτίριο χρησιμοποιούσαν τέτοιου τύπου διόδους κάτω από το έδαφος. Μέσω του υπόκαυστου, ο αέρας από τον θάλαμο καύσης διαπερνούσε το υπέδαφος όλων των σημείων του κτιρίου. Το ίδιο σύστημα, από την άλλη, θα μπορούσε να λειτουργήσει ψυχραντικά κατά τους θερινούς μήνες, με την κυκλοφορία του αέρα.

Πόσο απίθανα ακούγονται, αλήθεια, όλα αυτά σε όποιον συνειδητοποιεί τώρα ότι από αυτό το μέρος έχει περάσει εκατοντάδες, ίσως χιλιάδες φορές; Και σίγουρα καμία από αυτές δεν θα έχει προσέξει τις δύο-τρεις μικρές λεπτομέριες που μαρτυρούν το μυστικό: αντί να κοιτάξεις το ύψος και τις καμάρες του ναού στην Φιλελλήνων (μάλλον, κι αυτό για πρώτη φορά) παρατήρησε στον περίβολο του ναού, επάνω στο παρκάκι, τρία μεταλλικά κουτιά –πρόκειται για τους αεραγωγούς των υπόγειων χώρων–, όπως και ένα μικρό τζαμάκι στα πλαϊνά σκαλοπάτια της εκκλησίας, απ’ όπου μπαίνει φως στο υπόγειο δίκτυο των αιθουσών.

Και στο εσωτερικό της Ρώσικης Εκκλησίας, φυσικά, την ξύλινη πόρτα που ανοίγει τον δρόμο της κάτω σκάλας, μόνο στο πλαίσιο οργανωμένων ξεναγήσεων.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ