«Δεν ήθελα να κάνω ακτιβιστική ταινία»: Η Ελίνα Ψύκου για τα Αδέσποτα Κορμιά

Τα Αδέσποτα Κορμιά βρέθηκαν στο στόχαστρο του Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Φιλόθεου εξαιτίας της αφίσας τους την οποία είχε χαρακτηρίσει «βαθύτατα προκλητική για το θρησκευτικό συναίσθημα των χριστιανών της πόλης μας», και έγιναν αφορμή για μία απαγόρευση συγκεντρώσεων από την ΕΛ.ΑΣ. γύρω από χώρους ενδιαφέροντος του Φεστιβάλ στην πόλη, με σκοπό την αποτροπή επεισοδίων.

Τα προληπτικά εκείνα μέτρα ήρθαν μετά την αποτροπιαστική επίθεση που δέχθηκαν δύο ΛΟΑΤΚΙ άτομα πριν λίγες μέρες στην Αριστοτέλους, την αποστομωτική απάντηση του Φεστιβάλ στον Μητροπολίτη, τη γρήγορη ανταπόκριση της ίδιας της Ψύκου αλλά και της Ένωσης Σκηνοθετών-Παραγωγών Ελληνικού Κινηματογράφου που, συνδυαστικά με το υπό διαβούλευση νομοσχέδιο που περιλαμβάνει την ποσόστωση αναπαραγωγής ελληνικής μουσικής σε δημόσιους χώρους και κινηματογραφικές παραγωγές, έκαναν λόγο για τη «δίψα για έλεγχο της καλλιτεχνικής έκφρασης».

Η δίψα για έλεγχο είναι, πάντως, υφασμένη στο DNA του φιλμ της Ψύκου. Το ντοκιμαντέρ αμφισβητεί την εικόνα της ενωμένης Ευρώπης που τόσο θέλει να προωθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση υπό, υποτίθεται, κοινά ιδανικά ελευθερίας έκφρασης και επιλογής, προτάσσοντας πως στην πραγματικότητα αυτό που έχει κυρίως να επιδείξει είναι μία οικονομική ένωση (και αυτή υπό αμφισβήτηση ως προς την απόδοσή της). Η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να αποτελεί μία συλλογική οντότητα, όμως τα όριά της είναι ελαστικά, οδηγώντας όσα άτομα επιθυμούν ιατρικές διαδικασίες παράνομες στην πατρίδα τους να τις αναζητήσουν στο εξωτερικό.

Στην ταινία ακολουθούμε τη Robyn, μία νεαρή γυναίκα από τη Μάλτα που έμεινε έγκυος μετά από ένα one-night stand και τώρα πρέπει να φτάσει μέχρι τη Σικελία για να κάνει την έκτρωση που δεν μπορεί να κάνει νόμιμα στη Μάλτα. Παράλληλα, οι Ιταλίδες Katerina και Gaia θα πρέπει να έρθουν στην Ελλάδα για να επιχειρήσουν εξωσωματική γονιμοποίηση, μιας που η διαδικασία δεν επιτρέπεται στις ανύπαντρες γυναίκες στην πατρίδα τους. Στη διάρκεια του φιλμ θα γνωρίσουμε επίσης άτομα που θα ταξιδέψουν μέχρι την Ελβετία με σκοπό την ευθανασία, μαζί και τη γιατρό τους που συχνά κατηγορείται ότι «το παίζει Θεός».

Η κινηματογραφίστρια δεν διστάζει, ωστόσο, να συμπεριλάβει και τις εναλλακτικές, αντίθετες απόψεις. Συναντάμε έναν διάκονο που μιλάει για τη φρίκη του όταν συνειδητοποίησε πως τα έμβρυα απορρίπτονται ως ιατρικά απόβλητα, έναν μοναχό που παρότι εξαρτάται πλήρως από φροντιστές για την επιβίωσή του και μιλάει με τη βοήθεια υπολογιστή θεωρεί την ευθανασία μέγιστη τραγωδία, μία γυναίκα οργανωμένη σε σύλλογο ενάντια της έκτρωσης ανησυχώντας για το δημογραφικό πρόβλημα στη Μάλτα, και έναν χριστιανό που συνδέει την εξωσωματική γονιμοποίηση με τη ναζιστική ευγονική.

Με αφορμή τις προβολές του Αδέσποτα Κορμιά από το Cinedoc στις ελληνικές αίθουσες, ακολουθεί ένα Q&A με την Ελίνα Ψύκου, σχετικά με την απόφασή της να συμπεριλάβει την αντίθετη άποψη, τη διαδικασία ανάπτυξης του ντοκιμαντέρ, αλλά και την ανάγκη αφύπνισής μας σε σχέση με τη συντηρητική ατζέντα.

Αξίζει να τονιστεί επίσης πως μιλήσαμε με τη δημιουργό, λίγες μέρες πριν το φιλμ της προβληθεί στο εξέχον CPH:DOX, ένα από τα μεγαλύτερα φεστιβάλ ντοκιμαντέρ στον κόσμο απ’ όπου φεύγουν ταινίες για να καταλήξουν στα Όσκαρ (The Act of Killing, Last Men in Aleppo, Minding the Gap), ή στα European Film Awards (Motherland), ή σε πλατφόρμες όπως το Netflix που τα μετατρέπουν σε χιτ (The Social Dilemma).

Έχεις αναφέρει ότι η ιδέα για τα Αδέσποτα Κορμιά προέκυψε όταν έμαθες πως στη Μάλτα απαγορεύονται οι εκτρώσεις. Θυμάσαι την αντίδρασή σου εκείνη τη στιγμή και πότε αποφάσισες πως αυτό θα ήταν βάση για μία ταινία;

Είχα μείνει έκπληκτη, κυρίως γιατί κανείς στο περιβάλλον μου δεν γνώριζε για αυτό. Και αυτό με έκανε να αναρωτηθώ πόσα αντίστοιχα πράγματα συμβαίνουν δίπλα μας, και όχι στην άλλη άκρη του πλανήτη, και δεν γνωρίζουμε για αυτά. Σχεδόν από την πρώτη εκείνη στιγμή ένωσα πως ήθελα να κάνω μία ταινία που να περιέχει αυτή τη θεματική. Πήρε βέβαια χρόνια μέχρι η αρχική ιδέα να σχηματοποιηθεί και να πάρει την τελική της μορφή.

Πώς έφτασε η αφορμή της Μάλτας να επεκταθεί σε άλλα ζητήματα όπως η εξωσωματική γονιμοποίηση και η ευθανασία; Το γεγονός ότι τα Αδέσποτα Κορμιά κατέληξαν να αφορούν την αυτοδιάθεση του σώματος εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης προέκυψε οργανικά επειδή ενημερώθηκες για τις σχετικές νομοθεσίες;

Ναι, προέκυψε εντελώς οργανικά. Η αρχική μου επαφή με την νομοθεσία της Μάλτας για τις αμβλώσεις και η γνώση μου για το τι συνέβαινε εκείνη την εποχή – αρχές της περασμένης δεκαετίας – με την αποτέφρωση στην Ελλάδα, με οδήγησαν να αναζητήσω τι συμβαίνει με άλλα ζητήματα που αφορούν την γέννηση και τον θάνατο στις ευρωπαϊκές χώρες, και κατ᾽ επέκταση να αναζητήσω την ευρωπαϊκή οπτική στα ατομικά δικαιώματα.

Οι γυναίκες στη Μάλτα που κάνουν έκτρωση μπορούν να αντιμετωπίσουν νομικές συνέπειες. Πώς διαχειρίστηκες το εμπόδιο αυτό ώστε να μη μπει κανένας σε κίνδυνο;

Ήταν εξαρχής για όλους μας μια μεγάλη πρόκληση το πώς θα γυρίσουμε κάτι αληθινό, χωρίς όμως κάποια γυναίκα να έχει νομικές συνέπειες. Μαζέψαμε αρκετές προφορικές μαρτυρίες από γυναίκες που είχαν παρόμοιες εμπειρίες στο παρελθόν. Όλες φοβόντουσαν να μιλήσουν για αυτές μπροστά από την κάμερα κι ας είχαν περάσει δεκαετίες. Μιλήσαμε με οργανώσεις, γιατρούς και δικηγόρους. Και τελικά καταλήξαμε στην αναπαράσταση των γεγονότων όπως μας τα διηγήθηκαν αυτές οι γυναίκες. Η Ρόμπιν, που είναι μια νεαρή ακτιβίστρια φοιτήτρια από τη Μάλτα, μας χάρισε το σώμα της. Έκανε το σώμα της δικό τους και έζησε την εμπειρία αυτού του ταξιδιού.

Πώς κατέληξες στους ήρωες της ταινίας; Πόσο δύσκολη ήταν η ανεύρεσή τους και εν τέλει η συνεργασία τους στα Αδέσποτα Κορμιά;

Ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση. Πήρε καιρό μέχρι να εντοπιστούν όλοι οι χαρακτήρες. Χρησιμοποιήσαμε όλους τους τρόπους, παραδοσιακούς και μη. Αναζητήσαμε χαρακτήρες σε έξι χώρες, Ελλάδα, Ιταλία, Μάλτα, Ελβετία, Βουλγαρία, Κύπρο. Η συνεργασία μαζί τους ήταν απρόσμενη. Μερικές φορές δύσκολη, μιας και βρίσκονταν σε πολύ ευαίσθητες στιγμές της ζωής τους, αλλά σε γενικές γραμμές συγκινητική και ανθρώπινη.

Προέρχεσαι από τον κόσμο της μυθοπλασίας. Νιώθω ότι ήταν έκδηλο στον τρόπο που είναι γυρισμένο και δομημένο το ντοκιμαντέρ. Πώς επηρέασε το background σου την ανάπτυξη της ταινίας και πόσο εύκολη ή δύσκολη ήταν η μετάβαση στο σινεμά τεκμηρίωσης;

Τα εργαλεία μου ήταν τα εργαλεία της μυθοπλασίας: δομή, σενάριο, αφήγηση, χαρακτήρες, προετοιμασία. Τα χρησιμοποίησα, αλλά ταυτόχρονα αφέθηκα όσο μπορούσα στο τυχαίο, στο απρόσμενο, στην αλήθεια της στιγμής. Στο τέλος νιώθω πως απέκτησα κάποια νέα εργαλεία, τα οποία θα ήθελα να χρησιμοποιήσω στις επόμενες δουλειές μυθοπλασίας.

Ο Γιος της Σοφίας ήταν μία ιστορία ωρίμανσης ενός μικρού αγοριού με τη χώρα μας του 2004 στο background, που έφερνε σε αντίθεση τις δύσκολες συνθήκες ένταξης του μικρού ήρωα σε σχέση με αυτό που νομίζαμε ως καλό στάτους της Ελλάδας τότε. Τα Αδέσποτα Κορμιά, πάλι, αντιπαραθέτουν τα εμπόδια στην αυτοδιάθεση του σώματος των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την ιδέα ότι η Ε.Ε. είναι μία ένωση που θέλει να λογίζεται ως η πιο προοδευτική στον πλανήτη. Πόσο σημαντικό ήταν να αποκαθηλωθεί κατά κάποιο τρόπο η Ένωση και τι θες να κρατήσουν οι θεατές από αυτή την απομυθοποίηση;

Για μένα ήταν σημαντικό να αναδειχθεί πως και εντός της πιο προοδευτικής ένωσης όπως λες, υπάρχουν αντιφάσεις και ανισότητες. Πως μερικές φορές η συντήρηση είναι πιο κοντά μας από όσο νομίζουμε. Αυτό που θα ήθελα να σκεφτούμε είναι πώς αυτή η Ένωση θα γίνει πιο ανθρωποκεντρική, θα βάλει τον άνθρωπο στη κέντρο της και θα προχωρήσει με γνώμονα την ανθρώπινη φύση.

Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες πρακτικές δυσκολίες που αντιμετώπισες κατά τη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ τόσο μεγάλου scale;

Το πώς θα κρατηθούν οι σχέσεις ζωντανές μέσα σε τόσο μεγάλο διάστημα. Το πώς δε θα χαθούμε ανάμεσα σε όλα τα τόσα πολλά που κάνει η καθεμιά και ο καθένας μας. Ο COVID μάς αποσυντόνισε. Τα μεγάλα διαστήματα μάς απομάκρυναν. Ήταν δύσκολο ακόμη και για εμένα να διατηρήσω το focus μου στην ταινία, πόσο μάλλον για όλους τους υπόλοιπους συνεργάτες. Η ανάπτυξη κράτησε χρόνια, τα γυρίσματα ενάμισι χρόνο και το post περίπου ένα χρόνο – ένα κομμάτι του έτρεξε παράλληλα με τα γυρίσματα. Η απαίτηση ήταν μεγάλη μέσα σε μια εποχή που έχει κυρίως απαιτήσεις.

Θυμάσαι τι σε σόκαρε και τι σε συγκίνησε από όσα βίωσες με τους ήρωές σου; Και πώς ήταν να τα επαναβιώνεις κατά τη διαδικασία του μοντάζ;

Με συγκίνησαν πολύ κάποιοι χαρακτήρες με την ενέργεια και την ανάγκη τους για μοίρασμα. Ένα πρωί με σόκαρε η είδηση πως η Κική πέθανε. Μετά από 20 χρόνια που ήταν άρρωστη, πέθανε μέσα στη διάρκεια της ταινίας μας. Στο μοντάζ συγκινήθηκα πολύ με μία δύσκολη σκηνή που στα γυρίσματα την είχα αντιμετωπίσει περισσότερο σαν εξωτερικός παρατηρητής.

Ο αντίλογος στο δικαίωμα της επιλογής εκπροσωπείται πολύ ισορροπημένα στην ταινία. Αυτή η απόφαση βασίστηκε στην ανάγκη να υπάρξει ισορροπία επειδή μιλάμε για σινεμά τεκμηρίωσης; Και πώς φρόντισες να συμπεριλάβεις αυτά τα άτομα με τρόπο που δεν έβαζε στην κατηγορία του ισαποστακισμού;

Μου ήταν εξαρχής ξεκάθαρο πως δεν θέλω να κάνω μία ακτιβιστική ταινία. Πως θέλω να εξερευνήσω, να ακούσω, να καταλάβω. Έδωσα χώρο στην αντίθετη άποψη αλλά ταυτόχρονα φρόντισα να κάνω φανερή τη δική μου θέση χωρίς να χρειαστεί να την φωνάξω. Η γνώση της αντίθετης θέσης είναι νομίζω πολύ χρήσιμη για τις δικές μας θέσεις και για τη δυνατότητα ανάπτυξης και εξάπλωσής τους. Ζούμε σε μία αντιφατική εποχή. Η συντηρητική ατζέντα χρησιμοποιεί όλη την επιχειρηματολογία και το λεξιλόγιο της προοδευτικής ατζέντας. Θα έχουμε μόνο να χάσουμε αν αυτό δεν το ακούσουμε, δεν το κατανοήσουμε και δεν το επεξεργαστούμε.

Μιλώντας για τον αντίλογο, σκεφτόμουν καθώς έβλεπα τα Αδέσποτα Κορμιά, πως εάν ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης είχε έρθει στην πρεμιέρα μετά την πρόσκληση της Ελίζ Ζαλαντό ενδεχομένως να μην είχε σκανδαλιστεί θα όσο περίμενε. Τουλάχιστον θα ένιωθε πως οι απόψεις της εκκλησίας εκπροσωπούνται επαρκώς στην ταινία. Πώς πιστεύεις ότι θα ένιωθαν βλέποντας την ταινία όσοι αντιτάχθηκαν στην αφίσα και το περιεχόμενό της;

Δυστυχώς πιστεύω πως οι περισσότεροι θα έμεναν στην επιφάνεια και στη χρήση των θρησκευτικών συμβόλων που και στην ταινία είναι έκδηλη, και πως δε θα έμπαιναν στην ουσία της συζήτησης.

Η ταινία σου έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης μετά την επίθεση που έγινε στην Αριστοτέλους σε δύο ΛΟΑΤΚΙ άτομα, ενώ την ίδια στιγμή μόλις ψηφίστηκε ο γάμος για τα ομόφυλα ζευγάρια. Ταυτόχρονα, η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης εναντιώθηκε στην αφίσα της ταινίας Αδέσποτα Κορμιά. Τι αφουγκράζεσαι για την παρούσα στιγμή που βιώνουμε κοινωνικά στην Ελλάδα, πώς νιώθεις εσύ προσωπικά για όλα αυτά, και τι βλέπεις για το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας;

Είμαστε μπροστά σε μία δύσκολη στιγμή, όπως είναι όλες οι στιγμές των ιστορικών αλλαγών. Από τη μία συμβαίνουν πολύ σημαντικές αλλαγές που σηματοδοτούν την πρόοδο, την συμπερίληψη και την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, και από την άλλη υπάρχει μία τεράστια αντίδραση που προσπαθεί να ακυρώσει τα σημαντικά βήματα που γίνονται και να μας πάει πίσω. Θέλει επαγρύπνηση και συνεχή αγώνα προκειμένου να κερδίσει το μαζί και το αύριο.

Ένιωσα πως το φινάλε της ταινίας που αναφέρεται στο πώς οι άνθρωποι ούτως ή άλλως αφαιρούμε το δικαίωμα της επιλογής από τα ανθρώπινα πλάσματα που φέρνουμε στον κόσμο κατέληξε να είναι πολύ προσωπικό. Με συγκίνησε αληθινά. Μπορεί να με τάραξε αρκετά κιόλας. Τι έμαθες για σένα μέσα από τη δημιουργία αυτής της ταινίας;

Είναι το πιο προσωπικό κομμάτι της ταινίας, εκεί που το γενικό γίνεται ατομικό και ξανά γενικό. Για μένα η ταινία ήταν και είναι μία προσπάθεια συμφιλίωσης με την ανθρώπινη ύπαρξη, τη δική μου και των άλλων, ότι και να σημαίνει αυτό από άποψη δύναμης και αδυναμίας.

Πρόγραμμα Προβολών:

ΑΘΗΝΑ-ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΔΑΝΑΟΣ

– Παρασκευή 29/3, 17.50
– Σάββατο 30/3, 20.00
– Κυριακή 31/3, 20.00
– Δευτέρα 1/4, 17.50
– Τρίτη 2/4, 17.50

Θα ακολουθήσει Q&A με την Ελίνα Ψύκου και την Κλειώ Παπαπαντολέων, δικηγόρο με ειδίκευση στο ποινικό δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

– Τετάρτη 3/4, 17.50

Θα ακολουθήσει Q&A με την Ελίνα Ψύκου και τον Αλέξανδρο Παπαγεωργίου, κριτικό κινηματογράφου (LUBEN).

ΡΕΘΥΜΝΟ – Χώρος Πολιτισμού “Σημείο”

Σάββατο 6 Απριλίου, 20.00

Προπώληση στο ταμείο του χώρου (Πατριάρχου Αθηναγόρα 17, Ρέθυμνο)

ΠΑΤΡΑ – Θέατρο Λιθογραφείον

Τρίτη 9 Απριλίου, 19.30
Τετάρτη 10 Απριλίου, 19.30

Προπώληση στο ταμείο του θεάτρου (Μαίζωνος 172Β, Πάτρα)