Τα μυστικά που ίσως δεν γνώριζες για το Πεδίον του Άρεως

Πιθανότατα, δεν υπάρχει άλλο τόσο κατάλληλο τοπόσημο στην πόλη για να καταλάβεις την ηλικία του συνομιλητή σου με απλώς και μόνο με μία ερώτηση: Ποιες ήταν οι «παλιές, καλές εποχές» που κρατάς από το Πεδίον του Άρεως;

Ήταν τα γεμάτα πάντα αναψυκτήρια και οι επιθεωρήσεις στο Άλσος τις δεκαετίες του ’50 και του ’60; Ήταν το παιχνίδι και οι μελανιές στις αλάνες του πάρκου τη δεκαετία του ’70; Ήταν η εμφάνιση των Prodigy στο Sunrize Zone, στο Club Άλσος, το 1992; Τα ολονύχτια rave πάρτι μετά, τη δεκαετία του 2000; Το αυτόνομο φεστιβάλ από το Κενό Δίκτυο (Indie Free Festival); Τους πιτσιρικάδες που έκαναν skate, προτού απομακρυνθεί η άσφαλτος από το πάρκο;

Ή μήπως, πολύ πιο κοντά στο σήμερα, στα χρόνια της πανδημίας, όταν εκατοντάδες κόσμου βρέθηκε να ανακαλύπτει το καταπράσινο δημόσιο πάρκο, αφήνοντας πίσω τις προκαταλήψεις που τον κρατούσαν μακριά;

Είναι γεγονός ότι –σε αντίθεση με τον πάντοτε απαστράπτοντα Εθνικό Κήπο– το Πεδίον του Άρεως, το μεγαλύτερο σε έκταση δημόσιο πάρκο του κέντρου (277 στρεμ.) έχει ακολουθήσει μια πολυκύμαντη πορεία μέσα στα χρόνια, περνώντας διαδοχικά από την αίγλη στην απαξίωση και πάλι πίσω.

Αυτή τη στιγμή, ομολογουμένως, βρίσκεται στην καλύτερη κατάσταση που το θυμόμαστε από τη δεκαετία του ’90.

Όπως παραθέτουν δημοσιεύσεις ομάδων κατοίκων που δραστηριοποιούνται εδώ και δεκαετίες για το Πεδίον (Επιμένουμε Πεδίο του Άρεως, Το Πάρκο Μας), σήμερα λειτουργούν υποδομές οι οποίες παρέμεναν ανενεργές από το 2011, το πράσινο και η καθαριότητα έχουν επανέλθει σε καλό επίπεδο, πολύ πρόσφατα ξεκίνησε φύλαξη και με ηλεκτρικά ποδήλατα, σφύζει ξανά από ζωή το μικρό αναψυκτήριο της Γαρδένιας, ενώ παράλληλα έχουν καθιερωθεί πολιτιστικές διοργανώσεις που οδηγούν περισσότερους Αθηναίους και τους Αθηναίες στο πάρκο.

Όχι ότι έχουν λυθεί όλα τα προβλήματα (π.χ. εκκρεμεί η πολυσήμαντη εκπόνηση διαχειριστικής μελέτης), αλλά τηρούνται έστω οι βασικές προϋποθέσεις ώστε να είναι κομμάτι της καθημερινότητας των πολιτών, δεδομένου ότι πολεοδομικά αποτελεί τη μοναδική ανάσα πρασίνου για τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές του ευρύτερου κέντρου.

Άγνωστα μυστικά μέσα στο Πεδίον

Το στρατιωτικό παρελθόν: Το Πεδίο πήρε το όνομά του από το Σαν ντε Μαρς το οποίο προϋπήρχε στο Παρίσι και παραπέμπει στη λογική που υπαγόρευαν οι κήποι-στρατώνες στην Ευρώπη του 18ο αι., μαρτυρώντας το στρατιωτικό παρελθόν του. Πιο συγκεκριμένα, μπροστά από τον ναό των Ταξιαρχών βρίσκονταν από το 1869 εγκατεστημένοι οι στρατώνες του Ιππικού, σε ένα «διώροφο επίμηκες νεοκλασικό κτίριο», όπως διαβάζουμε στον οδηγό των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη, το οποίο κατεδαφίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1930.

Η μπάντα τις Κυριακές: Μέχρι τότε και για όλη την οθωνική εποχή, η περιοχή εκεί ήταν ταυτισμένη με τα στρατιωτικά γυμνάσια αλλά και τη στρατιωτική μπάντα που ανέβαινε κάθε Κυριακή στην πολυγωνική εξέδρα – ένα μείζονος σημασίας κοινωνικό και κοσμικό γεγονός, όπου συνέρρεε όλος ο πληθυσμός της Αθήνας, «από τα πρόσωπα της αυλής ως τους φτωχούς κουρελιάρηδες και τους ζητιάνους», όπως έγραφε ο Edmond About στο εμβληματικό έργο Η Ελλάδα του Όθωνα. Η καθιερωμένη γιορτή της Κυριακής σταμάτησε το 1859 με τα επεισόδια που έμειναν στην ιστορία ως Σκιαδικά.

Η έξοδος της πόλης: Ο Γάλλος μυθιστοριογράφος-περιηγητής ανέφερε στο έργο του 1855 προσδιόριζε την περιοχή του Πεδίου ως «έξοδο της πόλης» – δεν υπήρχε πάρκο, παρά μόνο ένα «γυμνό πλάτωμα» με μόνο στολίδι μια «ξύλινη ροτόντα». Εκατέρωθεν του πλατώματος, σε λίγα μέτρα περνούσαν ποτάμια και μέχρι τις αρχές του 20ου αι. το σημείο θεωρούταν εξοχικό, με εξαιρετικά αραιή δόμηση.

Το Ανάθεμα του Βενιζέλου: Εδώ, και συγκεκριμένα στη θέση που βρίσκεται σήμερα το άγαλμα της Αθηνάς, κατηύθυναν τον κόσμο στις 12 Δεκεμβρίου του 1916 οι προκηρύξεις στις εφημερίδες της Αθήνας για να «αναθεματίσει τον τρισκατάρατον προδότη Βενιζέλον». Άπαντες, μικροί και μεγάλοι, γυναίκες και παιδιά, έριχναν μια πέτρα στο σημείο προφέροντας βαριές κατάρες. Στο τέλος, διαμορφώθηκε μια στήλη με πάνω από 100.000 πέτρες στοιβαγμένες.

Η προστασία του πάρκου από τη δόμηση: Με το Βασιλικό Διάταγμα της 23ης Ιουλίου του 1887, η έκταση του Πεδίου εντάχθηκε στο σχέδιο πόλης και χαρακτηρίστηκε ως μη οικοδομήσιμος κοινόχρηστος χώρος. Ωστόσο, κατά παράβαση του νέου πολεοδομικού πλαισίου, συνέχισαν να κατασκευάζονται κτίρια εντός της δημόσιας έκτασης προς κάλυψη των αυξανόμενων αναγκών (π.χ. Νοσοκομείο Κτηνών, υπηρεσίες του Στρατού, προσωρινοί και ημιμόνιμοι προσφυγικοί συνοικισμοί μετά το 1922), ώσπου το 1934 σχηματίστηκε με πρωτοβουλία Πέτρου Ράλλη η Ανώτατη Πολεοδομική Επιτροπή για «την προστασία της δημόσιας αισθητικής των Αθηνών».

Μία από τις προτεραιότητες του νέου αυτού τμήματος, όπως διαβάζουμε στο Αι Αθήναι του Κώστα Μπίρη, ήταν η διά νόμου (6171/1934) κατοχύρωσης της διαμόρφωση του Πεδίου του Άρεως σε κοινόχρηστο άλσος των Αθηνών, «διά του οποίου και διαφυλάχθη η κυριότητης του άλσους υπέρ του Δήμου Αθηναίων. Τότε ήταν που κατεδαφίστηκαν υφιστάμενα κτίρια (πέραν των ναών) και δόθηκε έμφαση στο κομμάτι των υποδομών.

Οι αγιογραφίες του Φώτη Κόντογλου: Μέσα στο Πεδίον βρίσκονται δύο εκκλησίες – ο ναός Ταξιαρχών του οποίου η ιστορία ανάγεται στον 16ο-17ο αι. (και επεκτάθηκε τον 19ο αι.) και ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους, όπου διασώζονται αγιογραφίες σπουδαίας πολιτιστικής αξίας, διά χειρός Φώτη Κόντογλου. Το 2021 δρομολογήθηκαν εργασίες συντήρησης από το ΥΠΠΟΑ.

Τα λείψανα του Αλέξανδρου Υψηλάντη: Είναι γνωστό ότι τα μνημεία του Πεδίου απηχούν την ανάγκη διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας μεταπολεμικό, αυτό που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό είναι πως στο ταφικό μνημείο του Αλέξανδρου Υψηλάντη που βρίσκεται στον περίβολο του ναού των Ταξιαρχών είναι τοποθετημένα τα οστά του. Μάλιστα, το γλυπτό του Λεωνίδα Δρόση (1869), σε σχέδια του Χρ. Χάνσεν (1842) αποδίδεται στον τύπο της Kοιμωμένης και είναι το μοναδικό τέτοιο έργο ανδρικής μορφής.

Οι φοίνικες από την Ομόνοια: Το Πεδίο χαρακτηρίζεται από αμιγώς αστικό πράσινο με φυτά ελληνικής και μεσογειακής προέλευσης (κυρίως καλλωπιστικά), τα οποία κατά 99% είναι αυτοφυή. Ξεχωριστή αναφορά αξίζουν οι φοίνικες του Πεδίου, οι οποίοι παλιότερα κοσμούσαν την πλατεία Ομόνοιας – σε μία από τις αναπλάσεις της κεντρικής πλατείας, αποσπάστηκαν και μεταφέρθηκαν στο φυτώριο του δήμου Αθηναίων, παίρνοντας αργότερα τη θέση τους στο Πεδίο.

Το μικροκλίμα στο Πεδίο: Σε πολύ μεγάλο βαθμό, η τωρινή εικόνα του Πεδίου έχει διαμορφωθεί απ’ τη ριζική ανάπλαση που υλοποιήθηκε την περίοδο 2008-2010 (με το υπέρογκο ποσό των σχεδόν 10 εκατ.) – σε εκείνη οφείλονται π.χ. οι υδάτινες υποδομές (συντριβάνι Γαρδένιας, υδάτινη διαδρομή με πλατάνια αλλά και ο ροδώνας, που επαναλειτουργούν από το καλοκαίρι), όπως και το γεγονός ότι αποξηλώθηκαν πάνω από 22.600 τ.μ. ασφάλτου από τις διαδρομές, με κύριο μέλημα την «αλλαγή του μικροκλίματος, να μειωθεί δηλαδή η θερμοκρασία 3-5 °C σε σχέση με την Αλεξάνδρας», όπως είχε αναφέρει τότε ο γεωπόνος Χρήστος Λόνης.

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ