Στο άκρο του Έβρου με την αλληγορική ματιά του Αντώνη Πασβάντη
Με αφορμή το φεστιβάλ Athens Photo World που θα πραγματοποιηθεί στην Τεχνόπολη, μιλήσαμε με τον βραβευμένο φωτογράφο Αντώνη Πασβάντη για την πολυετή δουλειά του επάνω στην ανθρωπογεωγραφία του ακριτικού Έβρου.
- 17 ΙΑΝ 2025
Σε μία από τις πολλές αποστολές που χρειάστηκαν για το πρότζεκτ το οποίο αργότερα θα του χάριζε το μεγάλο βραβείο του Athens Photo World 2023, ο Αντώνης Πασβάντης συνάντησε τον Μανώλη στα Δίκαια του Έβρου. Εκτός από καφετζής, ο καλοντυμένος ηλικιωμένος αποδείχθηκε και φωτογράφος του κάποτε μεγάλου ακριτικού χωριού, έχοντας στο αρχείο του εικόνες δεκαετιών από τη ζωή στα μέρη του. Αφού γνωρίστηκαν, του πρότεινε να κάνουν μια βόλτα με το αγροτικό του στην περιοχή, ώσπου τελικά κατέληξαν σε ένα ύψωμα πάνω από το λεγόμενο «Τριεθνές του Έβρου», εκεί όπου συναντάται η Ελλάδα, η Βουλγαρία και η Τουρκία, για να του πει: «θα σου δείξω τι κάνω κάθε πρωί και μετά θα φύγεις».
Τότε, κατέβηκε δίπλα στην όχθη του ποταμού, άρπαξε μια πέτρα και την πέταξε μέσα με δύναμη. «Ωραία, τώρα μπορείς να φύγεις».
Η παραπάνω περίπτωση είναι ενδεικτική για τη διαδικασία που προηγήθηκε πριν από τα ασπρόμαυρα φωτογραφικά στιγμιότυπα της συλλογής Η ζωή στις όχθες, όσο και για τον έντονο συμβολισμό στο έργο του φωτογράφου, συμβολισμός ο οποίος εντείνεται παραπάνω στη συγκεκριμένη λήψη, εάν λάβουμε υπόψη ότι το ίδιο μέρος σήμερα έχει περιχαρακωθεί από σύρματα και στους ντόπιους που μεγάλωσαν παίζοντας εκεί, δεν επιτρέπεται πλέον η πρόσβαση. Έτσι, ο Μανώλης, ο οποίος δυστυχώς απεβίωσε στο ενδιάμεσο, δεν θα μπορούσε να επαναλάβει σήμερα τη μικρή, προσωπική του συνήθεια που τηρούσε από μικρός, με την πέτρα στο ποτάμι.
Τι να σήμαινε για εκείνον αυτή η πράξη, άραγε;
Ενδεχομένως, δεν θα είχε κάποια ιδιαίτερη σημασία για τον εξωτερικό παρατηρητή, σε περίπτωση που συνέβαινε η λήψη σε ένα διαφορετικό γεωγραφικό σημείο, π.χ. σε παραπόταμο του Μόρνου ή του Αχελώου. Όμως, στα όρια του χάρτη αποκτά αυτομάτως άλλη βαρύτητα η εικόνα. Αποκτά άλλη βαρύτητα στον Έβρο. Το ίδιο επιβεβαιώνεται από μια σειρά παραδειγμάτων της συλλογής – η άδεια φουσκωτή βάρκα που ξεβράστηκε σε έρημα νερά, το άλογο που καλπάζει δίπλα στα μνήματα, τα τρακαρισμένα οχήματα στην Εγνατία, τα φτωχικά σπίτια, τα παραπήγματα, οι εκφράσεις στα τραχιά πρόσωπα των ανθρώπων που προδίδουν τον καθημερινό μόχθο.
«Στα άκρα τα πράγματα περνούν σε μια άλλη διάσταση, οξύνονται απότομα», διαπιστώνει ο Αντώνης Πασβάντης, «και στην περίπτωση συγκεκριμένα του Έβρου βλέπουμε πώς παγκόσμια φαινόμενα, όπως η φτώχεια, η προσφυγική κρίση, η οικολογική καταστροφή, η εγκατάλειψη της υπαίθρου αποτυπώνουν το πραγματικό τους πρόσωπο πολύ πιο έντονα».
Το βραβείο το οποίο απέσπασε πέρσι ο φωτογράφος Αντώνης Πασβάντης αφορούσε την ενότητα The last community, μια ενότητα αφιερωμένη στους άγνωστους σε πολύ κόσμο Αλεβίτες του Έβρου, ενώ στη φετινή έκδοση του Athens Photo World, που θα διοργανωθεί το προσεχές Σαββατοκύριακο (18-19 Ιανουαρίου) στην Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων με ελεύθερη είσοδο, επελέγη για να παρουσιάσει ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα από το σύνολο του έργου που εκπόνησε στα ακριτικά μέρη του Έβρο επί σειρά ετών.
Το πρώτο βίωμα του ίδιου από το μέρος και παράλληλα η στιγμή που, όπως αποδείχθηκε, άφησε μέσα του τον σπόρο για το πρότζεκτ, συνέβη πίσω στο 2004-2005, σε μία εκδρομή με συμφοιτητές από την Leica Akademie στην Κωνσταντινούπολη, όταν περνώντας τον έλεγχο στα σύνορα ένιωσε το σφίξιμο. Ακολούθως, έτυχε να βρεθεί επανειλημμένες φορές στην περιοχή την περίοδο 2010-2013 ως φωτορεπόρτερ για την εφημερίδα Έθνος, κυρίως για κάλυψη προσφυγικών ροών. Αλλά, η δική του προσωπική εργασία για τον Έβρο αρχίζει το 2016, απ’ όταν οργανώνει ατομικά αποστολές έχοντας στο νου του ως άξονα μια κεντρική ιδέα-απορία «με σχεδόν μεταφυσικές προεκτάσεις», όπως επισημαίνει ο ίδιος:
Το ερώτημα του «πώς τα σύνορα επηρεάζουν σε βαθύτερα επίπεδα τις ζωές των ανθρώπων εκεί», από την ψυχολογική μέχρι την οικονομική και την κοινωνική τους κατάσταση, τις συνθήκες καθημερινής διαβίωσης, τους φόβους ή τις απειλές που αισθάνονται, τα πράγματα που τους ενώνουν ή τους χωρίζουν. Ο απώτερος στόχος, δηλαδή, ήταν να καταγράψει την ανθρωπογεωγραφία του Έβρου, όπως αυτή ρυθμίζεται μέσα από σύνολο ιδιαίτερων παραγόντων που χαρακτηρίζουν αυτά τα μέρη στο βάθος του χρόνου και των διακρατικών σχέσεων.
«Στην αρχή ήταν πολύ δύσκολα», μου μεταφέρει ο Πασβάντης. «Πήγαινα σε ένα ξένο μέρος και είχα την αγωνία καταρχάς του εάν θα καταφέρω να γίνω αποδεκτός από τους ντόπιους. Για καιρό, δεν γνώριζα καν πού θα με οδηγούσε τελικά αυτή η περιπλάνηση στα σύνορα. Υπήρξαν αρκετά ταξίδια από τα οποία γύρισα άπραγος, χωρίς χρήσιμες λήψεις. Συναντούσα τους ίδιους ανθρώπους δεύτερη, ακόμη και τρίτη φορά. Αργότερα, κατάλαβα ότι ήταν ένας τρόπος για να κερδίσω χρόνο με τον εαυτό μου, μέχρι να δω πώς θα μπορέσω να πω καλύτερα τη δική μου ιστορία για τον Έβρο, βιώνοντας πάντα την πραγματικότητα μέσα από τις ζωές των ανθρώπων εκεί».
Τελικά, επτά χρόνια και αρκετές αποστολές αργότερα (φτάνοντας μέχρι τη ζοφερή εικόνα μετά την ασύλληπτης έκτασης πυρκαγιά του 2023), ολοκληρώθηκε το πρότζεκτ του Πασβάντη, ισορροπώντας με αρτιότητα ανάμεσα στο ιστορικό ντοκουμέντο και την καλλιτεχνική δραστηριότητα, ανάμεσα στις φωτορεπορταζιακές και τις πιο προσωπικές εικόνες – δύο πλευρές οι οποίες πρόκειται να παρουσιαστούν εξίσου στο επικείμενο Athens Photo World.
Μακριά από τα αστικά κέντρα του Έβρου και το αναπτυξιακό «θαύμα», όπως έχει περιγραφεί, της Αλεξανδρούπολης, η επιβίωση συνιστά μια συνεχώς δυσκολότερη πρόκληση. Η βιομηχανία έχει μαραζώσει μετά το κλείσιμο του εργοστασίου ζάχαρης στην Ορεστιάδα, ενώ οι παραγωγοί αδυνατούν να επιβιώσουν με τις πλημμύρες και τα ακραία καιρικά φαινόμενα που μαστίζουν την περιοχή. Ερημώνουν και κλείνουν τα σχολεία, οι υποδομές υγείας είναι ανύπαρκτες ή υποστελεχωμένες (όπως ισχύει με το νοσοκομείο στον Διδυμότειχο), ενώ οι κάτοικοι των χωριών στον βόρειο Έβρο χρειάζεται να οδηγήσουν αρκετή ώρα μέχρι να φτάσουν στο πιο κοντινό υποκατάστημα τράπεζας.
«Υπάρχει γενικότερα το αίσθημα της εγκατάλειψης και της απομόνωσης», αναφέρει ο Πασβάντης, «ειδικά στις μειονότητες, συνάντησα πολύ έντονα το παράπονο ότι νιώθουν ξεχασμένοι από την Πολιτεία, κάτι που συνδέεται με το γεγονός ότι ερημώνουν με ανησυχητικό ρυθμό τα τελευταία χρόνια τα χωριά του Έβρου». Παρά τις κατά καιρούς υποσχέσεις του κράτους, παρότι ακόμη έχουν γίνει σημαντικά βήματα αναγνώρισης των μειονοτήτων στην περιοχή (π.χ. το 2022 αναγνωρίστηκε ο πρώτος τόπος λατρείας για τη θρησκευτική κοινότητα των Αλεβιτών, σπουδαίο κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς όλης της Θράκης), τα αδιέξοδα ορθώνονται το ένα πίσω από το άλλο, με αποτέλεσμα να καταρρέει δημογραφικά το Τρίγωνο Έβρου.
«Νομίζω ότι ο Έβρος βρίσκεται συνολικότερα σε μία μεταβατική φάση αυτή τη στιγμή, με άγνωστο προορισμό», αναφέρει ο Πασβάντης σε ένα ευρύτερο σχόλιο για την εμπειρία που αποκοίμισε. «Υφίσταται μια μετάλλαξη», καθώς παρατηρούμε ότι τη χρόνια εγκατάλειψη και τη φτωχοποίηση της υπαίθρου διαδέχεται πλέον μια νέα περίοδος ισχυρής στρατιωτικής παρουσίας του ΝΑΤΟ και ενεργειακής εκμετάλλευσης.
Η ατμόσφαιρα της φωτογραφικής συλλογής ορίζεται σε μεγάλο βαθμό το κλίμα αβεβαιότητας.
Από την άλλη, σε πείσμα των δύσκολων καιρών και όσων πιθανότατα θεωρεί ένας εξωτερικός παρατηρητής, οι άνθρωποι παραμένουν εγκάρδιοι, περήφανοι αλλά και μονιασμένοι, ανεξάρτητα από τα θρησκευτικά τους πιστεύω. «Βρήκα έναν φιλόξενο λαό, κανείς δεν μου αρνήθηκε τελικά τη φωτογραφία, αφού του εξήγησα τι κάνω», περιγράφει ο Πασβάντης. «Σε γενικό πλαίσιο, οι σχέσεις των κατοίκων, τόσο ανάμεσα στις διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες [σ.σ. Σουνίτες και Αλεβίτες], όσο και σχετικά με τους χριστιανούς, είναι πολύ ομαλή. Υπάρχει συνεργασία, σεβασμός, πολλές φορές και αγάπη, ειδικά από τους Αλεβίτες, των οποίων άλλωστε η θρησκεία τους διδάσκει να σέβονται τη διαφορετικότητα».
Μέσα από τη φωτογραφική συλλογή (την οποία μπορεί να βρει κάποιος και στο λεύκωμα Η ζωή στις Όχθες, εκδ. Ποταμός), ακόμη και αν δεν είναι αναγκαστικά σε πρώτο πλάνο, μπορούμε να υποθέσουμε πρόσφυγες των οποίων χάθηκαν τα ίχνη, καταστροφικές πλημμύρες που απέκοψαν για μήνες χωριά, παιδιά που δεν έπαιξαν γιατί έπρεπε να πάνε στο χωράφι, οικογένειες που άφησαν τον τόπο τους, παρότι ένιωθαν περήφανοι για αυτόν.
Το πιο ανατριχιαστικό στιγμιότυπο είναι εκείνο των τεσσάρων ξαπλωμένων στο οδόστρωμα ατόμων, μπροστά από ένα αμάξι που εξετράπη της πορείας τους, όπως πληροφορεί ο φωτογράφος, έπειτα από καταδίωξη των αστυνομικών αρχών. «Ήταν ένας διακινητής που μετέφερε πρόσφυγες από το Μπαγκλαντές, με τους τρεις κλεισμένους στο πορτ μπαγκάζ».
Δεδομένου ότι οι φωτογραφίες δεν συνοδεύονται από λεζάντες, οι συνειρμοί αφήνονται ελεύθεροι.
Όπως επισημαίνει εύστοχα ο Ηλίας Μαλεβίτης στο εισαγωγικό σημείωμα του λευκώματος, «εκεί νομίζω θα πρέπει να εντοπιστεί το μεγαλύτερο επίτευγμα του βιβλίου: Οι καλλιτεχνικές φωτογραφίες του Αντώνη Πασβάντη δεν εικονογραφούν απλώς τον τραχύ βίο του ακριτικού Έβρου, αλλά συλλαμβάνουν το ψυχικό ίχνος ενός ολόκληρου έθνους».
***
ΙΝΦΟ
Athens Photo World 2024
18-19 Ιανουαρίου
Τεχνόπολη Δήμου Αθηνών
Είσοδος ελεύθερη
Πρόγραμμα και περισσότερες πληροφορίες εδώ.
