6 κλασικά βιβλία που δείχνουν τη φρίκη του πολέμου
Από τον Θουκυδίδη μέχρι τον Ernest Hemingway και τον Kurt Vonnegut.
- 29 ΜΑΙ 2022
«Πόλεμος Πατήρ Πάντων». Να μία φράση του προσωκρατικού φιλόσοφου η οποία έχει ταλαιπωρηθεί όσο λίγες. Για τους πολεμοχαρείς και τους πολεμοκάπηλους, ο Ηράκλειτος είναι η καλύτερη απόδειξη ότι κάποιες φορές τα περίστροφα πρέπει να βγαίνουν από τις θήκες. Δυστυχώς, πιο συχνά παρά σπάνια το ανθρώπινο μυαλό στρίβει προς αυτήν την κατεύθυνση: αφού δεν μπορούμε να τα βρούμε με άλλον τρόπο ας ξεκινήσουμε έναν πόλεμο.
Για όσους από εμάς είχαμε την τύχη να μη γνωρίσουμε το πρόσωπο του πολέμου, παραμένει απλάς ένας μεγάλος -και κάπως απειλητικός- άγνωστος. Για όσους ανθρώπους τον έχουν βιώσει από κοντά (είτε είναι οι παππούδες μας, είτε είναι οι Ουκρανοί πρόσφυγες του σήμερα) είναι μία εμπειρία που δεν μπορούν όσο και να θέλουν να ξεπεράσουν.
Μοιραία, λοιπόν, η λογοτεχνία πάντα έβρισκε χώρο στις σελίδες της για αυτόν – είτε σαν καταγραφή, είτε σαν προειδοποιήση. Έτσι, υπάρχουν δεκάδες βιβλία εκεί έξω που μπορούν να μας δώσουν μία γεύση για το τι ακριβώς βιώνουν οι άνθρωποι στην Ουκρανία τώρα. Ακολουθούν 6 βιβλία που δείχνουν με αδρά χρώματα τον τρόμο και την τραγωδία του πολέμου.
Για ποιον χτυπά η καμπάνα | Ernest Hemingway
«Ο κόσμος είναι ένα τέλειο μέρος για το οποίο αξίζει να παλέψεις και μισώ το ότι θα πρέπει να τον αφήσω κάποια στιγμή» μονολογεί ο πρωταγωνιστής του βιβλίου, Robert Jordan, λίγο πριν συναντηθεί με τον θάνατο. Σε όλο το κείμενο η απειλή του πολέμου είναι πανταχού παρούσα -άλλες φορές οι ήρωες μοιάζουν σαν να τρέχουν να τον συναντήσουν και άλλες πάλι προσπαθούν να προστατευτούν από αυτήν πάση θυσία- στις τελευταίες σελίδες όμως ο αναγνώστης τον νιώθει στο πετσί του.
Για τον Hemingway, που βρέθηκε νοσοκόμος στον Α’ Παγκόσμιο και πολεμικός ανταποκριτής στον Ισπανικό Εμφύλιο και τον Β’ Παγκόσμιο, ο πόλεμος κουβαλούσε μία μακάβρια γοητεία. Στις σελίδες όμως του Για ποιον χτυπά η καμπάνα (1940) καταλαβαίνει κανείς ότι ακόμα και όταν κάποιος πολεμά για έναν ιερό σκοπό, όπως αυτόν μίας ελεύθερης από τους φασίστες Ισπανίας, το τίμημα είναι πικρό. Τρομερά πικρό και δίχως επιστροφή.
Ουδέν νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο | Erich-Maria Remarque
Για πολλές δεκαετίες το αναγνωστικό κοινό αντιμετώπιζε, όχι άδικα, αυτό το μυθιστόρημα του 1929 ως το κορυφαίο λογοτεχνικό έργο για τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένα κείμενο, δηλαδή, που κατάφερε όχι μόνο να δείξει τη φρίκη στα πεδία των μαχών αλλά και το τεράστιο κόστος αυτής της εμπειρίας για όσους επέστρεφαν από το μέτωπο. Ήταν πια ξένοι σε έναν ξένο τόπο που κανείς δεν τους καταλάβαινε.
Ο Γερμανός συγγραφέας (βετεράνος ο ίδιος του ‘Α Παγκοσμίου Πολέμου) κατάφερε μέσα από τον πρωταγωνιστή Πάουλ Μπούμερ να περιγράψει εξονυχιστικά την ψυχολογία του απλού φαντάρου – ενός παιδιού που αφήνει τα θρανία και ξεκινά να πολεμήσει επειδή του έχουν φουσκώσει το μυαλό με πατριωτικό αέρα, χάνοντας στην πορεία τα πάντα, και κυρίως την ψυχή του.
Το εμβατήριο του Ραντέτσκυ | Joseph Roth
Περισσότερο ένα ρέκβιεμ και λιγότερο ένα εμβατήριο, περισσότερο μία οικογενειακή saga παρά ένα ηρωικό αφήγημα για πολεμικές ανδραγαθίες, και, τελικά, το μάλλον καλύτερο βιβλίο που έγραψε ποτέ αυτός ο μέχρι πρόσφατα παραγνωρισμένος αλλά πραγματικά σπουδαίος γραφιάς.
Τι παρακολουθούμε στη συγκλονιστική αφήγηση του εβραϊκής καταγωγής συγγραφέα που τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1932; Το πως οι τρεις γενιές μίας οικογένειας γεννιούνται και πεθαίνουν στη σκιά ή στη δίνη των πολεμικών συρράξεων.
Ο παππούς γίνεται από το τίποτα ήρωας πολέμου, ο πατέρας προσπαθεί να κρατήσει τα κεκτημένα, ενώ ο φέρελπις γιος χάνεται μέσα στις φλόγες του ‘Α Παγκοσμίου. Κοινή τους συνισταμένη; Το γεγονός ότι όσο οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ο θάνατος (με τη μορφή του πολέμου) σκάει ένα σαρδόνιο χαμόγελο.
Οι πύλες της φωτιάς | Steven Pressfield
Σίγουρα αποτελεί την πιο pulp επιλογή της συγκεκριμένης λίστας, μιας και ο Pressfield συγκαταλέγεται -χωρίς να έχει κανένα πρόβλημα με αυτό- στις best seller αφηγήσεις. Οι δικές του σελίδες έχουν πρωταρχικό σκοπό να εντυπωσιάσουν· και το έχουν καταφέρει κατατάσσοντας τον στους κλασικούς μπεστσελερίστες των τελευταίων δεκαετιών.
Στο συγκεκριμένο κείμενο όμως, το οποίο αποτελεί μία μυθοπλαστική μεταφορά της Μάχης των Θερμοπυλών, ο αναγνώστης χάνει το χρώμα του μετά τον αρχικό εντυπωσιασμό. Μιας και βυθίζεται σιγά-σιγά σε έναν κόσμο που μπορεί να δείχνει ηρωικός, επί της ουσίας όμως είναι πέρα για πέρα απάνθρωπος.
Ο Αμερικανός συγγραφέας καταθέτει στο χαρτί τόνους έρευνας και περισυλλογής για το συγκεκριμένο ζήτημα. Το αποτέλεσμα, τουλάχιστον στην περιγραφή των μαχών, είναι τρομερά ρεαλιστικό – σε τέτοιον βαθμό ώστε εύκολα να καταλαβαίνει κανείς γιατί ο πόλεμος είναι κάτι που δεν μπορεί να ξεχάσει ποτέ κάποιος που έχει βρεθεί στη δίνη του.
Θουκυδίδης: Ιστορία
Οι Αθηναίοι στρατιώτες που βρίσκουν φριχτό θάνατο στα ποτάμια της Μεγάλης Ελλάδας, οι Θράκες μισθοφόροι που λεηλατούν και σφάζουν αδιακρίτως άντρες, γυναίκες και παιδιά, ο λοιμός που θερίζει την πολιορκημένη Αθήνα κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Όλα αυτά θα μπορούσαν να ήταν ρεπορτάζ από την πρώτη γραμμή ενός πολέμου – ή μάλλον είναι επιτόπια πολεμικά ρεπορτάζ.
Δεν είναι τυχαίο που ο Θουκυδίδης ονομάζεται πατέρας της ιστορίας. Άλλωστε, κατά κάποιον τρόπο θα μπορούσε να ονομαστεί και πατέρας της δημοσιογραφίας (όταν η τελευταία παίρνει κάποια χρονική απόσταση από τα γεγονότα).
Ένα πάντως είναι σίγουρο: τα κείμενα του αρχαίου Αθηναίου ιστορικού λειτουργούν ως κτήμα ες αεί για τις επόμενες γενιές και σαν μία σκληρή προειδοποίηση για το πόσο απόλυτα καταστροφικός είναι ο πόλεμος.
*Η συγκεκριμένη μετάφραση από τις εκδόσεις Πόλις έχει εξαντληθεί, κυκλοφορούν όμως αρκετές άλλες στο βιβλιοπωλεία.
Σφαγείο Νούμερο 5 | Kurt Vonnegut
Κάπου ανάμεσα στο American Beauty του Sam Mendes και το La Vita e Bella του Roberto Benigni, απλά σε μυθιστόρημα και όχι σε ταινία. Στις ΗΠΑ θεωρείται πια ένα κλασικό αντιπολεμικό ανάγνωσμα – κάτι που καταφέρνει με πικρό χιούμορ, sci-fi αναφορές και σκληρή σάτιρα.
Αλλά για μισό λεπτό, ποιο είναι το θέμα του; Ο αναγνώστης ακολουθεί τις περιπέτειες του Αμερικανού Μπίλι Πίλγκριμ: από τότε που ήταν αιχμάλωτος των Ναζί και βίωσε τον εξοντωτικό βομβαρδισμό της Δρέσδης από τους Συμμάχους μέχρι τη μετέπειτα (βαριεστημένη) ζωή του και τα -ναι, καλά διαβάζεις- περιστασιακά ταξίδια στον χρόνο.
Το magnus opus του κορυφαίου Kurt Vonnegut καταφέρνει να δείξει την τραγωδία και τον τρόμο του πολέμου με τον πιο απρόσμενο τρόπο: χρησιμοποιώντας σχεδόν σε κάθε του σελίδα το χιούμορ.
Ποιο είναι το πιο «χοντρό αστείο» του συγγραφέα; Το γεγονός ότι υπήρξε και ο εκείνος αιχμάλωτος πολέμου και είδε τον Βομβαρδισμό της Δρέσδης με τα ίδια του τα μάτια. Κάτι, δηλαδή, που δεν ξεπέρασε ποτέ.
