Η Bettina Oberli θέλει να βρίσκει το χιούμορ στην τραγωδία

Στο κέντρο του Μη Φεύγεις, Βάντα! είναι η Wanda (Agnieszka Grochowska), μία τριανταπεντάχρονη οικιακή βοηθός από την Πολωνία που έχει αφήσει τα παιδιά της πίσω στην πατρίδα της για να φροντίσει τον Josef (André Jung), τον πατριάρχη της πλούσιας δυναστείας των Wegmeister-Gloor που έχει υποστεί εγκεφαλικό. Η Wanda διαχειρίζεται με επιδεξιότητα τις δύσκολες δυναμικές μεταξύ των δύο ενήλικων, αλλά ανώριμων παιδιών του Josef, όπως και της συζύγου του Elsa – μία εκπληκτική Marthe Keller εδώ – παρέα με τις σποραδικές παρεμβάσεις ζώων, λούτρινων και μη, στην ειδυλλιακή τοποθεσία της οικογενειακής βίλας. Όταν όμως θα προκύψει μία απρόσμενη εγκυμοσύνη της Wanda, τα οικογενειακά μυστικά που θα έρθουν στην επιφάνεια θα οδηγήσουν σε ευτράπελα, ενώ θα χρειαστεί να γίνουν και διάφοροι διακανονισμοί ώστε να κατευναστούν όλα τα πνεύματα σε αυτό το καυστικό οικογενειακό δράμα.

Με αφορμή την κυκλοφορία της ταινίας από τις 29 Ιουλίου στους κινηματογράφους και σύντομα στην πλατφόρμα του Cinobo, εμείς μιλήσαμε με τη δημιουργό για την έμπνευση του φιλμ, το χιούμορ που βρίσκει στις τραγωδίες και το χαμηλό στάτους του Πολιτισμού στην Ελβετία.

Πώς προέκυψε η ιδέα του Μη Φεύγεις, Βάντα!;

Διάβαζα όλο και περισσότερα άρθρα στις εφημερίδες σχετικά με το θέμα. Μου τράβηξε την προσοχή και την επιθυμία να κάνω μία ταινία γι’ αυτό, γιατί προσπαθώ να κάνω πάντα ταινίες με σημασία στην επικαιρότητα που εξερευνούν ψυχολογικά την ανθρώπινη φύση. Όταν κατάλαβα πως η εκδοχή των άρθρων ήταν πάντοτε μία win-win κατάσταση, ήξερα ότι αυτή θα ήταν η ιστορία μας: Τι πρέπει να συμβεί ώστε τα δύο αυτά μέρη να συναντηθούν επί ίσοις όροις και να γίνει τίμια η ανταλλαγή τους; Αυτή είναι η ερώτηση που εξετάσαμε στο Μη Φεύγεις, Βάντα!. Μία εγκυμοσύνη, ένα νέο παιδί είναι κάτι που πρέπει να αντιμετωπίσεις, δε μπορείς απλά να συνεχίσεις σα να μη συνέβη τίποτα.

Έγραψες το σενάριο μαζί με την Cooky Ziesche.

Ήξερα και μου άρεσε για πολύ καιρό η δουλειά της Cooky, τα σενάρια που είχε γράψει για παράδειγμα για τον Andreas Dresen. Σκέφτηκα ότι θα ήταν πολύ ταιριαστή για αυτή την ταινία, γιατί έχει φοβερή αίσθηση του χιούμορ ακόμα κι όταν καταπιάνεται με τραγικά γεγονότα. Ήταν σημαντικό για εμάς να ερευνήσουμε και να αντιμετωπίσουμε σοβαρά το θέμα, αλλά να υπάρχει κιόλας χώρος για αστείες ή σουρεάλ στιγμές. Να μην είναι δηλαδή ένα κλασικό κοινωνικό δράμα, αλλά μία ανθρώπινη κωμωδία. Ο αφηγηματικός τόνος θα ήταν στεγνός και νηφάλιος ώστε να αποφύγουμε την ηθικολογία. Η Cooky κι εγώ συζητήσαμε πάρα πολύ πριν περάσουμε στο σενάριο και αργότερα είχε τον πρώτο λόγο στη διαδικασία γραψίματός του. Ήταν ιδανικό γιατί γνωρίζαμε από πολύ νωρίς πού και με ποιο καστ θα γίνονταν τα γυρίσματα, οπότε το σενάριο μπορούσε να γραφτεί έχοντας όλα αυτά υπόψιν.

Πες μου περισσότερα για αυτή τη χρήση του χιούμορ που αναφέρεις.

Αγαπώ τις ιστορίες για εύθραυστους, αντιθετικούς χαρακτήρες που δοκιμάζονται, αποτυγχάνουν και μετά σηκώνονται ξανά στα πόδια τους, και που ειπώνονται μέσα από μία ανθρωπιστική οπτική. Αυτό πιστεύω ότι είμαστε οι άνθρωποι με όλες μας τις δυνάμεις και τα ελαττώματα, και θέλω να εξερευνώ τέτοιους χαρακτήρες για να λέω ιστορίες που εμπλέκουν το κοινό συναισθηματικά. Το χιούμορ παίζει μεγάλο ρόλο σε αυτό: Το φιλμ μιλά για ένα όχι και τόσο αστείο θέμα, αλλά ήταν πολύ σημαντικό για τη συν-σεναριογράφο μου κι εμένα να εμποτίσουμε το σενάριο με πράγματα με τα οποία θα μπορούσες να γελάσεις. Δε θέλουμε να κοροϊδέψουμε τους χαρακτήρες, κάτι τέτοιο θα ήταν κυνικό, αλλά μπορούμε να γελάμε με τις καταστάσεις στις οποίες βάζουν τον εαυτό τους – ιδιαίτερα η ελβετική οικογένεια – και για το πόσο μακριά θα φτάσουν για να ξεφύγουν από την απόγνωση. Οπότε το να βρεις τον σωστό τόνο μεταξύ τραγωδίας και κωμωδίας ήταν η μεγάλη πρόκληση.

Γιατί ήταν σημαντικό να δοθεί έμφαση στην παρούσα κατάσταση στην αγορά περίθαλψης; Ήταν η ανατροπή του κλισέ της Πολωνής οικιακής βοηθού μία σκόπιμη επιλογή;

Φυσικά. Η αγορά περίθαλψης ανθίζει στην Ελβετία. Τα πρακτορεία χρησιμοποιούν φράσεις όπως «φθηνή, θερμή φροντίδα, εκεί για εσάς όλο το εικοσιτετράωρο» όταν διαμεσολαβούν για προσωπικό από την Ανατολική Ευρώπη που θα φροντίσει τους ηλικιωμένους στις κατοικίες τους αντί για κάποιον οίκο ευγηρίας. Όλο και συχνότερα, γυναίκες με υψηλά προσόντα από την Πολωνία και την Ουγγαρία μετακινούνται κάθε μήνα μεταξύ των δικών τους οικογενειών και των ελβετικών νοικοκυριών.

Ενδιαφέρθηκα για αυτό που συμβαίνει όταν ένας παντελώς άγνωστος άνθρωπος αποκτά μία εις βάθος εικόνα για τη δομή μίας οικογένειας και για την αναπόφευκτη οικειότητα που ακολουθεί. Το μοντέλο αναφέρεται συνήθως ως μία win-win συνθήκη: οι συγγενείς που χρειάζονται φροντίδα δε χρειάζεται να εισαχθούν σε οίκο ευγηρίας, η οικογένεια εξοικονομεί χρήματα, και οι οικιακές βοηθοί κερδίζουν πολύ περισσότερα εδώ απ’ ότι στις πατρίδες τους. Αλλά είναι μία μονόπλευρη οπτική. Αγνοούμε το γεγονός ότι οι γυναίκες αυτές έχουν ιδιωτική ζωή, τις δικές τους οικογένειες, μία καθημερινότητα που πρέπει να εγκαταλείψουν, και ότι αυτά τα χρήματα παραμένουν λιγοστά στην πατρίδα τους. Οπότε τα οφέλη είναι μονομερή.

Μιλήσατε με γυναίκες που έχουν εργαστεί σε αυτό και υπήρξαν ιστορίες τους που διαμόρφωσαν τη δική σου;

Μίλησα με τη Bozena Domanska όσο έκανα έρευνα. Είναι πρώην νοσοκόμα που μετακινείται μεταξύ Πολωνίας και Δύσης εδώ και 20 χρόνια. Ήταν ειδικός σύμβουλος στην ταινία και συνεισέφερε τόσο στο σενάριο όσο και στα γυρίσματα. Οι γνώσεις και η εμπειρία της Bozena ήταν εξαιρετικά πολύτιμες για το Μη Φεύγεις, Βάντα!. Μέσω εκείνης συνάντησα πολλές Πολωνές γυναίκες που κάνουν αυτή τη δουλειά, κι ακόμα κι αν η ιστορία μας είναι μία πρωτότυπη επινόηση, υπήρξε αρκετή έμπνευση που αντλήσαμε από την πραγματικότητα εκείνων των γυναικών.

Άρα η ερωτική σκηνή ήταν κι αυτή δική σας επινόηση. Ποια ήταν η σκέψη πίσω από το γύρισμά της; Ήταν συναρπαστική και φρικιαστική την ίδια στιγμή.

Δε μάθαμε για κάποια τέτοια στιγμή στην αληθινή ζωή, αλλά ήταν πολλές οι ιστορίες που ακούσαμε για ηλικιωμένους που ερωτεύτηκαν, που θέλησαν να πάρουν διαζύγιο, αλλά και για σεξουαλικές παρενοχλήσεις. Φυσικά, η σεξουαλικότητα είναι ένα θέμα που προκύπτει αμέσως όταν μιλάμε για τόση σωματική οικειότητα. Ξέραμε ότι έπρεπε να το δείξουμε, να μην το κρύψουμε. Και θέλαμε να δείξουμε την πράξη στην πραγματιστική της διάσταση, όπως μια πράξη σαν τον καθαρισμό του σώματος ή του ντυσίματος. Ούτε ρομάντσο, ούτε δράμα, ούτε συναισθήματα. Για να μη χάσουμε το κοινό έπρεπε να χτίσουμε μία δυνατή σύνδεση μεταξύ της Wanda και του Josef. Συμπαθούν ο ένας τον άλλον, είναι ενός είδους φιλία, είναι συνεργοί, βρίσκεις να συμπαθείς κιόλας τον ηλικιωμένο άνδρα

Υπάρχει μία σχεδόν θεατρική διάσταση στο φιλμ, διαδραματίζονται σχεδόν όλα σε μία βίλα πλάι σε μία λίμνη, και χωρίζονται σε τρία μέρη.

Ήταν μεγάλη μου χαρά που δούλεψα με τόσο υψηλών προδιαγραφών καστ. Σχεδόν όλοι τους έχουν δουλέψει σε μεγάλα θέατρα και λατρεύουν πραγματικά τη σκηνή. Ήταν εμπνευσμένη η συνεργασία μαζί τους γιατί είναι παθιασμένοι με τη δουλειά τους. Πολλές από τις σκηνές τις πραγματοποιήσαμε μαζί κινηματογραφικά. Υπήρχε χώρος για τη φαντασία και τις προτάσεις τους. Αποδέχθηκα με μεγάλη χαρά πολλά από αυτά που δημιουργούσαν.

Θέλαμε να πούμε την ιστορία με μεγάλα κενά, θέλαμε να παραμείνουμε στο σπίτι και να μη φύγουμε μαζί με τη Wanda για να πάμε πίσω στην Πολωνία μαζί της. Ο περιορισμός αυτός μάς βοήθησε πολύ να βρούμε τον σωστό τρόπο να πούμε μία ιστορία που εξελίσσεται σε 9 μήνες. Το κοινό μπορεί να γεμίσει τα διαστήματα αυτά με τις δικές του ιδέες για όσα μπορεί να έγιναν ενδιάμεσα, και έτσι κρατάς το ενδιαφέρον του.

Γιατί πιστεύεις ότι σε προσελκύουν τόσο οι ιστορίες για την οικογένεια και τις οικογενειακές δομές;

Η οικογένεια είναι ένα μοτίβο στο οποίο επιστρέφω ξανά και ξανά στις ταινίες μου: Τι γίνεται με αυτόν τον περίεργο μικρόκοσμο, αυτήν τη γενετικά τυχαία οικογενειακή μονάδα στην οποία μπορεί να νιώθεις ασφαλής ή ίσως ακόμη και περιορισμένος; Η οικογένεια είναι ένα πολύ ευρύ πεδίο αφηγηματικών στοιχείων, όπου μπορεί ο καθένας να βρει κάπως τον δρόμο του μέσα σε αυτό επειδή όλοι έχουν κάποιου τύπου οικογένεια. Οι Wegmeister-Gloors δοκιμάζονται και οι ρωγμές μεταξύ τους αποκαλύπτονται όταν αποκαλύπτονται δυσάρεστα γεγονότα. Όλα τα μέλη της οικογένειας αναγκάζονται να φερθούν με ειλικρίνεια μεταξύ τους. Αυτό είναι απελευθερωτικό, μερικές φορές αστείο, αλλά και πολύ επώδυνο κάποιες φορές. Η οικογένεια σχεδόν καταρρέει – αλλά για μένα αυτή είναι μια ταινία για να πλησιάσω. Η οικογένεια σχεδόν καταρρέει, αλλά η ταινία για μένα ήταν αναμφίβολα για το γεφύρωμά τους.

Είμαι περίεργη για τη δουλειά σου στην Ελβετία ως γυναίκα κινηματογραφίστρια. Είναι μία δεμένη κοινότητα αυτή;

Ναι, είμαστε μία μικρή χώρα με μία μικρή κοινότητα κινηματογραφιστών, οπότε γνωριζόμαστε και προσπαθούμε να υποστηρίζουμε η μία την άλλη. Υπάρχει κρατική στήριξη για τις ταινίες μας, αλλά δυστυχώς ο πολιτισμός δε θεωρείται κλάδος υψηλού ενδιαφέροντος στην Ελβετία. Η χώρα ασχολείται περισσότερο με τα οικονομικά, την έρευνα και τις τράπεζες. Μπορεί αυτό να μας προσφέρει υψηλό βιοτικό επίπεδο, αλλά την ίδια στιγμή δεν είναι παράδεισος για τους καλλιτέχνες. Θεωρούνται περισσότερο σαν εξωγήινοι που κάνουν αλλόκοτες, ακόμα κι αχρείαστες δουλειές. Ο πολιτισμός ως πολιτική ή κοινωνική αξία, ως προβληματισμός σχετικά με σημαντικά ζητήματα, εκτιμάται πολύ περισσότερο σε χώρες όπως η Γαλλία ή η Ιταλία. Αλλά οι κινηματογραφιστές είμαστε συχνά φίλοι και μένουμε ενωμένοι.

Ήταν δύσκολο να φτάσεις στο επίπεδο της καριέρας σου ως γυναίκα;

Πάντα είναι, και όχι μόνο επειδή είμαι γυναίκα. Το να φτιάξεις την πρώτη σου ταινία δεν είναι το πιο δύσκολο πράγμα: Οι άνθρωποι βλέπουν τις δυνατότητες ενός αναδυόμενου ταλέντου, οπότε όταν έχεις ένα καλό σενάριο και δε χρειάζεσαι πάρα πολλά χρήματα για να το γυρίσεις, θα το καταφέρεις. Αλλά μετά περιπλέκεται το πράγμα. Αν η δεύτερη ταινία σου είναι σε κάποιο βαθμό απογοητευτική είναι πολύ δύσκολο να βρεις ανθρώπους που πιστεύουν ακόμα σε σένα και θα σου δώσουν τα χρήματα για την τρίτη. Κάθε ταινία πρέπει να έχει κάποιου είδους επιτυχία, είτε οικονομικά είτε στα φεστιβάλ, αλλιώς αν δεν την έχει είναι σχεδόν αδύνατο να χρηματοδοτηθεί η επόμενη. Έχω συν-γράψει και σκηνοθετήσει έξι ταινίες πια, όλες τους βασισμένες σε πρωτότυπες ιδέες εκτός μίας, και ελπίζω να κάνω περισσότερες. Αλλά ως κινηματογραφίστρια, γυναίκα ή μη, είσαι μόνο τόσο καλή όσο η τελευταία ταινία που έφτιαξες. Έχω υπάρξει και τυχερή, αλλά έχω προσπαθήσει πάρα πολύ για να κάνω τις ταινίες μου αυτά τα 20 χρόνια.

Με το βραβείο Καλύτερου Σεναρίου στο 36ο Mons International Film Festival / Photo by Sylvain Lefevre/Getty Images

Θα έλεγες ότι είσαι μέντορας σε γυναίκες σκηνοθέτες της νεότερης γενιάς;

Όχι με ενεργό τρόπο αλλά έχω κάποιες πολύ καλές φίλες ανάμεσά τους. Επειδή μοιραζόμαστε το ίδιο πάθος σπανίως αντιλαμβάνομαι ότι είναι νεότερες ή άλλης γενιάς. Θα έλεγα ότι με εμπνέουν τόσο όσο ελπίζω να τις εμπνέω κι εγώ.

Έχει συχνά γυναίκες σε κεντρικούς ρόλους στις ταινίες σου. Νιώθεις την ευθύνη να έχεις γυναίκες πρωταγωνίστριες ή να παρουσιάζεις τις γυναίκες με συγκεκριμένο τρόπο; Η Wanda, για παράδειγμα, δεν παρουσιάζεται ως θύμα.

Λέω ιστορίες με γυναίκες πρωταγωνίστριες γιατί μου βγαίνει φυσικά. Έχω τη γυναικεία οπτική αλλά δεν είναι κάτι που σκέφτομαι, είναι απλώς η οπτική μου. Η Wanda είναι, φυσικά, θύμα εκμετάλλευσης. Αλλά πάει με τα νερά αυτής της κατάστασης σε σημείο που κοιμάται κρυφά με τον ασθενή της για χρήματα. Άρα δε μπορεί να δει τον εαυτό της ως θύμα. Αυτή ήταν και η οπτική της Agnieszka για τον ρόλο της: Η Wanda εκμεταλλεύεται κι αυτή την οικογένεια. Και επιπλέον, τα πηγαίνει καλά με τον Josef. Είναι απλώς μία συμφωνία που της προσθέτει αξία. Η συνειδητή ανταλλαγή του σεξ έναντι χρήματος δίνει παραδόξως δύναμη στη Wanda. Το να την παρουσιάσουμε ως θύμα θα ήταν πολύ εύκολο και ήταν αδύνατο να δείξουμε τις αντιθετικές και δυνατές της πλευρές. Η Wanda αντιστρέφει τους όρους σε σχέση με την εκμετάλλευση και την υποταγή.

Τι θα ήθελες να πάρουν οι άνθρωποι από το Μη Φεύγεις, Βάντα!;

Ότι μπορείς πάντα να βρίσκεις διέξοδο από δύσκολες καταστάσεις, αρκεί να επικοινωνείς και να σέβεσαι τους ανθρώπους με τους οποίους βρίσκεσαι σε διένεξη. Και θα ήταν φανταστικό εάν η ταινία άνοιγε τα μάτια του κοινού για ένα θέμα για το οποίο δε γνωρίζουμε πολλά, γιατί υπάρχουν πολλές άλυτες νομικές ερωτήσεις. Αυτές οι γυναίκες κάνουν μία δύσκολη, εξαντλητική δουλειά. Πρέπει να κερδίσουν περισσότερο σεβασμό και – εξίσου σημαντικό – να πληρώνονται πολύ καλύτερα.

Το Μη Φεύγεις, Βάντα! θα κυκλοφορήσει στους κινηματογράφους από τις 29 Ιουλίου και σύντομα θα βρίσκεται αποκλειστικά στην πλατφόρμα του Cinobo στην οποία οι συνδρομητές του θα έχουν την δυνατότητα να το παρακολουθήσουν δωρεάν μέσω του Cinobo nights. Tο Cinobo είναι η ελληνική streaming πλατφόρμα που ειδικεύεται στον ανεξάρτητο και arthouse κινηματογράφο, με συχνά διάσπαρτο ή και δυσεύρετο περιεχόμενο από όλο τον κόσμο και την Ελλάδα. Οι χρήστες έχουν δυνατότητα δοκιμής δωρεάν για 14 ημέρες, η πρόσβαση στην πλατφόρμα είναι δυνατή από Smart TV, smartphone, tablet και ηλεκτρονικούς υπολογιστές, ενώ προσφέρεται η δυνατότητα παράλληλης παρακολούθησης από 2 οθόνες, ακόμα και εκτός σύνδεσης.