Πώς ο Κρίστοφερ Νόλαν άλλαξε για πάντα τον Μπάτμαν

1. Ο Τζόκερ και η νύχτα

Η σκηνή είναι βραδυνή, αλλά όχι ακριβώς, περισσότερο συμβαίνει την ώρα που αρχίζει να ξημερώνει, καθώς οι πρώτες αχνές πινελιές πρωινού φωτός έρχονται και σπάνε το σκοτάδι της νυχτερινής Γκόθαμ. Ο Τζόκερ του Χιθ Λέτζερ έχει βγάλει το κεφάλι του έξω από το παράθυρο του κλεμμένου περιπολικού και ορθώνει το ανάστημά του, όσο γίνεται, λες και προσπαθεί να φτάσει όσο πιο ψηλά μες στη νύχτα γίνεται. Οι φυσικοί ήχοι σβήνουν καθώς ο Τζόκερ κλείνει τα μάτια του και απολαμβάνει το χάος στην ατμόσφαιρα.

Είναι μια σύντομη σκηνή λίγων δευτερολέπτων, είναι όμως εκείνη που θα διάλεγα από όλη την τριλογία του Σκοτεινού Ιππότη ως την πιο χαρακτηριστή ή/και σημαντική αυτής της σειράς ταινιών που, υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Κρίστοφερ Νόλαν, επανακαθόρισε όχι μόνο τον ίδιο τον Μπάτμαν, αλλά και το είδος των υπερηρωικών ταινιών – καλώς ή κακώς. Να γιατί:

• Είναι σκέτη ποίηση, σε ένα genre που δεν φημιζόταν ποτέ για τη λυρική διάθεσή του.
• Φέρνει στο επίκεντρο τον villain. Είναι η δική του στιγμή, ακριβώς όπως όλες αυτές οι ταινίες δίνουν την αίσθηση πως είναι φτιαγμένες για τους κακούς τους, με τον Μπάτμαν απλώς να στέκεται απέναντί τους ως μια ευκαιριακή αντίθεση προς αυτούς.
• Βρίσκει την ομορφιά και την ηρεμία μες στο απόλυτο χάος, μια αντίθεση από τις πολλές που συναντά κανείς σε αυτό το κινηματογραφικό σύμπαν – αν και όχι πάντα για καλό.
• Είναι όλη πάνω στον Χιθ Λέτζερ. Στον τρόπο που νιώθεις ότι νιώθει αυτό που συμβαίνει γύρω του, τη στιγμή που χάνεται από αυτό. Στον τρόπο που κλείνει τα μάτια, που χαμογελά, που κουνά σπασμωδικά το κεφάλι, που τεντώνει το σώμα του. Στον Χιθ Λέτζερ και τον τρόπο που έγινε ο Τζόκερ, οφείλεται, πιστεύω, κάτι σαν το 73% της επιτυχίας και του στάτους όλης της τριλογίας. Υπερβολή; Ας γίνει μια σύγκριση με την κριτική αποδοχή, την θέση στο zeitgeist, την εμπορική επιτυχία, τα Όσκαρ, του “Batman Begins”, μιας ταινίας -ειλικρινά- όχι χειρότερης από τον “Σκοτεινό Ιππότη”. Ο Λέτζερ τα άλλαξε όλα.
• Τέλος, πρόκειται περί σκηνής αποστομωτικής σε σύλληψη και σε οπτικό μεγαλείο, παρά την φαινομενική της απλότητα. Ο Νόλαν είχε πάντα τρομερή αίσθηση του πώς να καθηλώσει τον θεατή με τέτοιου είδους συγκλονιστικές σκηνές (μικρές απάτες, όπως μας εξήγησε εξάλλου και στο “Prestige”).

2. Ο Μπάτμαν και το σπάντεξ

Μπορείς να πεις ότι ο Νόλαν τα άλλαξε όλα. Όσο κι αν σου αρέσουν οι ταινίες του ή όχι, αυτό είναι γεγονός. Παρέλαβε έναν Μπάτμαν παρατημένο για κάποια χρόνια στην άκρη, όσα ίσως χρειάζονταν για να χαθεί στη μνήμη η σύνδεση του χαρακτήρα με το καρναβάλι του Τζόελ Σουμάχερ. Ή ακόμα και με το καρτουνίστικο γκοθ του Τιμ Μπάρτον που είχε προηγηθεί. Ή με την πολύχρωμη POW!, BLAM! κιτσερέλα της τηλεοπτικής σειράς των ‘60s.

Δεν υπάρχει λάθος σε όλα αυτά. Οι υπερήρωες, από τη φύση τους περισσότερο franchise ιστοριών παρά ήρωες με συγκεκριμένη φωνή και ύφος, είναι ό,τι τους κάνει ο εκάστοτε συγγραφέας/σκηνοθέτης να είναι. Για άλλον ο Μπάτμαν είναι μια σουρεάλ σπουδή πάνω στην παράνοια. Δεν υφίσταται αυτό στις ταινίες. Για άλλον είναι σύγχρονο νουάρ. Θυμάσαι εσύ τον Μπάτμαν να κάνει ποτέ τον ντετέκτιβ στις ταινίες; Θέλω να πω, δεν υπάρχει σωστό και λάθος. Υπάρχει σίγουρα καλό και κακό, και υπάρχει και επιδραστικό ή ασήμαντο.

Δεν ξέρω αν ο Μπάτμαν του Νόλαν είναι ο “σωστός”, αλλά ήταν σίγουρα ο επιδραστικότερος όλων.

Ο Νόλαν έφερε την κινηματογραφική Γκόθαμ στα δικά του μέτρα, έκανε τα κεφάλαια ενός υπερηρωικού franchise να μοιάζουν με ταινίες ενός auteur, έφερε στην ιστορία αυτή μεγάλες ιδέες και σπουδαίες εικόνες. Αναρωτήθηκε, και έκανε κι εμάς να αναρωτηθούμε μαζί του.  Χάρη στον “Σκοτεινό Ιππότη”, τον Χιθ Λέτζερ, τη σπουδή πάνω στην τάξη και το χάος, την αστική παλέτα, και τελοσπάντων χάρη σε όλα τα συστατικά που για μια σπάνια φορά, έδεσαν τέλεια, το υπερηρωικό είδος έκανε level up, απαίτησε άλλα πράγματα. Κέρδισε Όσκαρ, μπήκε σε σινεφίλ συζητήσεις – ακόμα κι από αρνητές της ταινίας. “Ακόμα κι όταν αποτυγχάνει, ο Κρίστοφερ Νόλαν κάνει ταινίες που σε κάνουν να απολαμβάνεις να συζητάς για αυτές,” διάβαζα πρόσφατα κάπου με αφορμή την “Επιστροφή”.

Ο Νόλαν ανέλαβε ένα franchise και απομακρύνθηκε εντελώς από τη λογική του “κάνουμε μια ταινία για να έχει έσοδα η πολυεθνική στο τρίτο quarter”. (Που προφανώς παίζει και αυτό, δε ζούμε σε γυάλα, αλλά η ταινία δεν σου βγάζει αυτή την εντύπωση όταν τη βλέπεις, σε αντίθεση με τις περισσότερες μπλοκμπαστεριές που πρακτικά βλέπεις happy meals των McDonald’s ανάμεσα σε μια παλίρροια από CGI.) Είπε την προέλευση του ήρωά του από την αρχή, τον όρισε με δικούς του όρους, συνέλαβε εκ νέου το villain gallery του (από τον Ρα’ς αλ Γκουλ ως τον Τζόκερ κι από την Κατγούμαν ως τον Μπέιν, μακράν το πιο πετυχημένο στοιχείο της τριλογίας), είπε μια υπερηρωική ιστορία εκδίκησης και εμμονής σε τρεις πράξεις, με αρχή-μέση-τέλος, με άνοδο-πτώση-εξιλέωση, άρρηκτα συνδεδεμένη με το δικό μας σήμερα, αλλά και πλήρως αποκομμένη από ό,τι ήρθε πριν ή θα ακολουθήσει έπειτα.

Δεν είμαι ο μεγαλύτερος φαν της τριλογίας (ιδίως της “Επιστροφής”, που πιστεύω πως είναι η πιο αδύναμη ταινία της φιλμογραφίας του σκηνοθέτη), όμως είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός πως έφερε νέα δεδομένα στο παιχνίδι, βάζοντας όλο το είδος σε μια νέα συζήτηση. Όταν θα έρθει ο καιρός για τη Warner/DC να φέρει, αναπόφευκτα, τον επόμενο Μπάτμαν στη μεγάλη οθόνη, θα έχει μεγάλο ενδιαφέρον ποια θα είναι η προσέγγιση. Όμως για την ώρα, ο Νόλαν έπρεπε να κλείσει την ιστορία που πριν 7 χρόνια ξεκίνησε να λέει.

3. Ο Μπέιν και το φως

Παραμένει καλός στις μεμονωμένες σκηνές. Στην “Επιστροφή” υπάρχει ένα σημείο, δίχως να μπούμε σε περιοχή spoilers, όπου ο Μπέιν -ο βασικός κακός της ταινίας- κοιτάζει ψηλά, προς τη συγκεντρωμένη δέσμη φωτός του ήλιου, και το βλέμμα του είναι γεμάτο ελπίδα, προσμονή, πίστη – ακόμα κι αν δεν ξέρει ακριβώς σε τι. Είναι μια στιγμή δευτερολέπτων, φευγαλέα, όπως και η παραπάνω από τον “Σκοτεινό Ιππότη”. Αλλά αρκεί για να σε ανατριχιάσει.

Μια άλλη σκηνή βρίσκει τους δύο μεγάλους ανταγωνιστές σε μια μάχη σώμα με σώμα που σου μεταδίδει κάθε τελευταίο ίχνος τρόμου, πόνου και απόγνωσης. Κρατάς την ανάσα σου. Όμως, μέσα στον χαώδες αυτό τελευταίο κεφάλαιο της Μπατ-σάγκα, χάνεται.

Ο Μπέιν δεν είναι Τζόκερ, και ο Τομ Χάρντι δεν είναι Χιθ Λέτζερ. Και, φυσικά, η “Επιστροφή” δεν είναι “Σκοτεινός Ιππότης”. Οι μεγάλες ιδέες του Νόλαν είναι πάντα εκεί, κι οι μεγάλες εικόνες το ίδιο. Όμως όλο και πιο πολύ δείχνει να μη νοιάζεται για τη σύνδεσή τους – είτε θεματικά είτε μέσω πλοκής. Πράγματα που ίσχυαν στη μία ταινία της τριλογίας εδώ αντιστρέφονται απλώς επειδή αυτό εξυπηρετεί την πορεία του ήρωα. Κι όταν λέμε τον ήρωα μην απατάσαι, τον Μπέιν εννοούμε, γιατί οι ήρωες σε αυτή την τριλογία είναι πάντα οι villains.

Ο Νόλαν σε πολλά σημεία ανακυκλώνει τεχνάσματα από προηγούμενες ταινίες του, αφήνοντας τη λάμψη μιας φανταχτερής ανατροπής να υποσκάψει την ίδια του την ιστορία. Γενικότερα αυτές οι υπέροχες, μαγικές απάτες που λέγαμε (και που μας έλεγε κι ο ίδιος ο Νόλαν στο “Prestige”, την καλύτερη ταινία του) αρχίζουν να ξεφτίζουν. Το φως τις ανοίγει διάπλατα, αποκαλύπτοντας τους μηχανισμούς από πίσω τους.
Μπορεί το μεγαλύτερο τρικ του Νόλαν να είναι ότι τελικά μάγεψε και τον εαυτό του;

4. Ο Νόλαν και το μέλλον

Ίσως η καλύτερη διαδρομή για τον σπουδαίο σκηνοθέτη αυτή τη στιγμή θα είναι να επιστρέψει σε κάποια μικρότερη ταινία, όπως ας πούμε το “Memento” που ουσιαστικά εκκίνησε την καριέρα του. Η αποδέσμευση από την ανάγκη για έσοδα και προβολή και διαχείριση μπάτζετ και λεγεώνες fanboys, θα του κάνει καλό. Σε μια ταινία πιο μικρή, οι συχνά επιβλητικές ιδέες του μπορούν ξανά να δημιουργήσουν κάτι μαγικό. Μια πρώτη σωστή του απόφαση ήταν όταν πρόσφατα, αρνήθηκε κάθε του εμπλοκή στην επόμενη φάση υπερηρωικών ταινιών της DC, τουλάχιστον μετά την παραγωγή στον επερχόμενο “Man of Steel”. Σα να είπε, “τέλειωσα τον Μπάτμαν μου, τώρα πάμε για άλλα”. Αυτό θα κάνει καλό και στις δύο πλευρές.

Μέσα από τις διαδοχικές αποτυχίες της Warner να εκμεταλλευτεί σωστά το οπλοστάσιο χαρακτήρων της DC (Σούπερμαν, Green Lantern, Wonder Woman, Flash), ο Νόλαν με την τριλογία του έδωσε τη μόνη ελπίδα, έδειξε το δρόμο. Καθώς είναι ήδη σαφές πως η τριλογία αυτή θα λειτουργεί ως κάτι παντελώς αυτόνομο, πλέον ο μόνος δρόμος είναι: Νέος σκηνοθέτης, νέος Μπάτμαν, νέα λογική. Η τάση για αρκετά χρόνια ήταν προς το σκοτάδι, λόγω της επιτυχίας του “Σκοτεινού Ιππότη”, όμως οι “Avengers” έδειξαν πως η αθωότητα μπορεί ακόμα να έχει θέση (και πρέπει να έχει θέση) στις υπερηρωικές ιστορίες. Μια αλλαγή τόνου είναι ίσως μονόδρομος, για δύο λόγους:

Πρώτον, όποιος είναι και όποτε γυριστεί ο επόμενος Νέος Μπάτμαν, θα πρέπει -όπως όλα δείχνουν- να συνδέεται με ένα ευρύτερο σύμπαν ηρώων ως μέλος της Justice League. Δηλαδή του DC αντίστοιχου των Avengers, για τους οποίους η ταινία έχει ήδη γραφτεί και ψάχνει σκηνοθέτη τη στιγμή που μιλάμε. (Φήμες θέλουν τον Μπεν Άφλεκ να αναλαμβάνει το πρότζεκτ.) Μπορείς εσύ τώρα να φανταστείς τον Μπάτμαν των Νόλαν/Μπέιλ στην ίδια ταινία και ομάδα με τον Green Lantern και το πράσινο δαχτυλίδι ευχών του, με την Wonder Woman και το αόρατο τζετ της, με τον Martian Manhunter, με τον Aquaman; Όχι. Χρειάζεται άλλη λογική.

Δεύτερον, είναι καθαρά θέμα στη λογική ‘ιερής αγελάδας’. Κανείς δε θα θέλει τόσο γρήγορα και με τόσο άμεσο τρόπο, να συγκριθεί αυτό που θα κάνει με κάτι τόσο επιδραστικό. Ποιος θα μπορέσει να αφηγηθεί ξανά τη γένεση της Νυχτερίδας μετά τον Νόλαν; Ποιος θα μπορέσει να κινηματογραφήσει με τόσο νηφάλιο τόνο μια Γκόθαμ που πνίγεται; Ποιος θα δώσει σάρκα και οστά στους εφιαλτικότερους villains; Ποιος θα τολμήσει να ξαναφορέσει το αρρωστημένο χαμόγελο του Τζόκερ μετά τον Χιθ Λέτζερ;

Το μόνο σίγουρο είναι πως για τον ήρωα Μπάτμαν, για τον σκηνοθέτη Νόλαν και για το είδος των υπερηρώων, αυτό ήταν ένα μαγικό κόλπο που τα άλλαξε όλα.