Dune, μία τρομερή ματιά σε ένα αναπόφευκτο μέλλον
Η επιστημονική φαντασία θα ήταν πιο φτωχή, τα Star Wars δεν θα υπήρχαν, ο Denis Villeneuve δεν θα προσπαθούσε να σπάσει μια κατάρα. Όλα αυτά, όμως, αποτελούν υποσημείωση μπροστά στο δυσθεώρητο μέγεθος των όσων έγραψε ο Frank Herbert.
- 14 ΝΟΕ 2021
The spice extends life. Πόσο συχνά αρκούν τέσσερις λέξεις για να ξεφύγει το μυαλό; Η πιο χαρακτηριστική ατάκα από τη σειρά Dune του Frank Herbert λειτουργεί σαν ινδικό μάντρα για τους οπαδούς. Είναι σαν ένας ταχυδακτυλουργός να χτυπά τα δάχτυλα και να τους υπνωτίζει: διαστημικά ταξίδια, Βεδουίνοι με μπλε μάτια, μυστικιστικές αιρέσεις, επικίνδυνες πορείες μέσα σε αχανείς ερήμους, ιεροί πόλεμοι, πλανήτες που μεταμορφώνονται από άνυδρους χερσότοπους σε πράσινους παραδείσους – και το αντίστροφο.
Rewind στο 1959 και τη Δυτική Ακτή των Ηνωμένων Πολιτειών, εκεί όπου ένας freelancer δημοσιογράφος ερευνά ένα παράξενο θέμα: πώς ακριβώς μπορεί το εισαγόμενο ευρωπαϊκό γρασίδι να βοηθήσει στο πρόβλημα της συνεχώς μετακινούμενης άμμου της περιοχής; Είναι μια περίοδος που το περιβάλλον αντιμετωπίζει ελάχιστα προβλήματα στο μυαλό των ανθρώπων – εκτός ίσως από την πυρηνική ενέργεια.
Στο μυαλό του Frank Herbert όμως (ένα μυαλό που πάντα έβλεπε πολύ μπροστά, αλλά και πολύ πίσω στην ανθρώπινη ιστορία) τα πράγματα είναι διαφορετικά. Οι επικίνδυνοι αμμόλοφοι ανοίγουν το παράθυρο σε άπειρες ιστορίες, άπειρες αφηγήσεις, άπειρες πιθανότητες.
Και εγένετο Dune
Κάπου ανάμεσα στη μελέτη πολιτισμών που ζουν στην έρημο, τις οικολογικές ανησυχίες του συγγραφέα (σε μια εποχή που δεν ήταν ακόμη cool), καθώς και την πλατιά του μόρφωση πάνω στα πάντα, γεννήθηκε το Dune. Ένα διαστημικό έπος που πούλησε δεκάδες εκατομμύρια αντίτυπα μέσα από τις δεκαετίες, είχε έξι -αν και όχι το ίδιο ποιοτικές- συνέχειες, και έφτασε να συγκρίνεται, καθόλου άδικα, με τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Ή μάλλον πιο σωστά να θεωρείται το Lord of the Rings του διαστήματος.
Φυσικά, αυτό είχε να κάνει περισσότερο με την ανάγκη των κριτικών και των εκδοτών να το κατατάξουν κάπου. Στην πραγματικότητα ο J.R.R. Tolkien αντλούσε το υλικό του κυρίως από τους μύθους των ανθρώπων, ενώ ο Frank Herbert από τον μυστικισμό, την ιστορία, τα απόκρυφα κείμενα, την ανθρωπολογία, τις θετικές επιστήμες, και, γενικά, από όλη την ανθρώπινη γνώση.
Άλλωστε, ο πρώτος ήθελε να χτίσει μια μυθολογία για την πατρίδα του Αγγλία. Ο δεύτερος πάλι προσπάθησε να κάνει κάτι άλλο: να ανοίξει το μυαλό του σε όλες τις πιθανές και απίθανες εκδοχές της ανθρώπινης -και όχι μόνο- ζωής μέσα στην απειρία του χώρου και του χρόνου.
Μια παρακαταθήκη, δηλαδή, για τις επόμενες γενιές και μια τρομερή προειδοποίηση για ένα αναπόφευκτο μέλλον: ο κόσμος αλλάζει πάντα δραματικά όταν καταρρέουν οι αυτοκρατορίες και τα εδραιωμένα συστήματα.
Δεν πρόκειται για ένα cil-fi έπος που βροντοφωνάζει για τους κινδύνους του τρόπου που ζούμε, αν και η εξάρτησή μας ως πολιτισμός από τις ενεργειακές πηγές και -κυρίως- η υπερεκμετάλλευσή τους βρίσκεται σε πρώτο πλάνο. Η πλεονεξία και η υπέρμετρη φιλοδοξία πάντα ήταν κακή πυξίδα για το μέλλον άλλωστε.
Στο σύμπαν του Frank Herbert το υλικό που γεννούν τα τεράστια σκουλήκια της άμμου στον πλανήτη Αράκις, είναι το πιο πολύτιμο αγαθό του κόσμου. Χωρίς το spice, τα διαστημικά ταξίδια μέσα στο αχανές διάστημα δεν είναι εφικτά. Όπως χαρακτηριστικά διαβάζουμε στο βιβλίο: «εκείνος που ελέγχει το spice, ελέγχει το σύμπαν». Κάτι, δηλαδή, που ίσχυε μέχρι πρότινος σε απόλυτο βαθμό και για τον δικό μας κόσμο: όποιος έχει το πετρέλαιο, έχει το κλειδί για την παγκόσμια κυριαρχία.
Τι συμβαίνει όμως στο σύμπαν που φαντάστηκε ο Frank Herbert; Ο ιερός φανατισμός συνυπάρχει μαζί με τις υπερτεχνολογίες, η φεουδαρχία πηγαίνει χέρι-χέρι με τον καπιταλισμό, οι φασίστες έρχονται αντιμέτωποι με ιθαγενείς επαναστάτες, η κλιματική κρίση είναι μια ευκαιρία για αναγέννηση. Στις σελίδες του Dune παρακολουθούμε, τελικά, κάτι πιο βαθύ που λερώνει αλλά παράλληλα ξεπλένει την ανθρώπινη ύπαρξη.
Μια ωδή στις άπειρες δυνατότητες που έχουμε, στο πώς μπορούμε να εξελιχθούμε ως ανθρωπότητα. Χωρίς, βέβαια, αυτή η εξέλιξη να είναι πάντα η ιδανική. Στο μυαλό του Frank Herbert ο αγώνας δε σταματά ποτέ. Χρειάζεται πάντα να αγωνιζόμαστε για κάτι -χωρίς, μάλιστα, να είμαστε ποτέ σίγουροι για το αν βρισκόμαστε στη μεριά του καλού ή του κακού.
Μία ειρωνεία της μοίρας απέναντι στον επίμονο άνθρωπο που θέλει πάση θυσία να γνωρίζει αν θα τα καταφέρει ή όχι. Κάτι που κανείς μας ποτέ, όσο σκληρά και αν προσπαθήσει, δεν μπορεί να ξέρει με σιγουριά.
Μία κινηματογραφική κατάρα
Είναι ψυχεδελικό, ταξιδιάρικο, εξωτικό. Μιλά για το απώτερο μέλλον, για έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη απαγορεύεται πια, καθώς εξαιτίας της έλαβε χώρα ένας γενικευμένος πόλεμος. Στο σύμπαν του Dune οι φιλοσοφίες της Δύσης και -περισσότερο- της Ανατολής μπλέκονται σε ένα περίτεχνο υφαντό. Μια ιδανική βάση, δηλαδή, για μία κινηματογραφική υπερπαραγωγή, ιδιαίτερα στα 70s όταν και η κάθε είδους ψυχεδέλεια ήταν πολύ της μόδας.
Κι όμως, στους αμμόλοφους του Dune τσακίστηκαν πολλά σκηνοθετικά όνειρα. Αρχικά, ήταν ο Alejandro Jodorowsky που οραματίστηκε τη μεταφορά του sci-fi έπους στη μεγάλη οθόνη. Κάποια χρόνια αργότερα, στα 80s, ακολούθησε ο David Lynch. Μάλιστα, παρ’ ότι ο δεύτερος κατάφερε να το γυρίσει (χωρίς, όμως, να τον δικαιώνουν οι περισσότερες κριτικές), ήταν ο πρώτος εκείνος που έμεινε στην ιστορία.
Μπορεί το φαραωνικό κινηματογραφικό όνειρο του larger than life Χιλιανού (σ.σ: το οποίο καταγράφεται εξαιρετικά στο ντοκιμαντέρ Jodorowsky’s Dune) να μην έφτασε ποτέ μέχρι το πανί του σινεμά, αφού τίναξε το budget στον αέρα, οι μακέτες και τα illustrations όμως της ταινίας -μετά από αρκετές περιπέτειες- έδωσαν ζωή στη μεγαλύτερη διαστημική saga του 20ου αιώνα, το Star Wars.
O Jodorowsky είχε ένα πολύπλοκο, ψυχεδελικό όραμα στο μυαλό του που θα παρέμενε (μάλλον) πολύ πιστό στο βιβλίο. Θα μπορούσε όμως αυτό να φτάσει στο πλατύ κοινό; O George Lucas του Star Wars έλυσε το πρόβλημα σαν να ήταν ο Γόρδιος Δεσμός: έκοψε τα πολύπλοκα νοήματα, έκανε το story να θυμίζει περισσότερο παραμύθι, χώρισε τον κόσμο σε καλούς και κακούς, και, έτσι απλά, εγένετο ο Πόλεμος των Άστρων.
Φέτος, ο Denis Villeneuve αναμετράται ξανά με το θηρίο. Το αν τελικά θα τα καταφέρει ή όχι, θα το μάθουμε όταν πια καταλαγιάσει ο αχός της υπερπαραγωγής. Σίγουρα, πάντως, για όσους από εμάς είμαστε αναγνώστες του Herbert, το φιλμ του Καναδού ικανοποιεί, αν όχι ενθουσιάζει κάποιες στιγμές. Η κινηματογραφική κατάρα όμως καιροφυλακτεί.
Τι σχέση έχει με το σήμερα το Dune;
Το Dune δεν είναι κάποιο sci-fi παραμύθι. Είναι ένα λογοτεχνικό έργο που αναφέρεται στο τώρα, στο χθες, στο αύριο, στο πάντα. Ναι, ίσως οι λογοτεχνικές αρετές του να μη βρίσκονται στο πρώτο πλάνο, η ιστορία του Paul Atreides όμως, ενός Λόρενς της Αραβίας του διαστήματος, ενός ανθρώπου που γίνεται Προφήτης για την επόμενη μέρα της ανθρωπότητας, θα έπρεπε να διδάσκεται ως εγχειρίδιο σε σχολές πολιτικής επιστήμης. Περιέχει ουσιαστική σοφία, όχι αστεία.
Ο Frank Herbert μοιάζει σαν να άνοιξε το μυαλό του στις άπειρες δυνατότητες που κρύβει το μέλλον. Δημιούργησε έναν κόσμο που σε αντίθεση με ό,τι συνηθίζεται συχνά στην επιστημονική φαντασία δεν είναι η τεχνητή νοημοσύνη εκείνη που πρωταγωνιστεί. Εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι ακόμα πιο ευρύ: μια ιστορία που συνεχώς αλλάζει, μεταλλάσσεται, επικοινωνεί με το παρελθόν και το μέλλον, ένα ψυχεδελικό ταξίδι στα ύψη και τα βάθη της ανθρώπινης γνώσης και εμπειρίας.
Για έναν πλανήτη, όπως η Γη, λοιπόν, ο οποίος βρίσκεται στο χείλος της καταστροφής, το Dune μοιάζει να ταιριάζει γάντι. Είναι ένα πολυσύνθετο έπος για έναν πραγματικά πολύπλοκο κόσμο που πολλές φορές αδυνατούμε να συλλάβουμε το πώς ακριβώς λειτουργεί. Η αλήθεια είναι πως χρειάζεται να βρούμε έναν δραστικό τρόπο ώστε να αλλάξουμε ένα δυσοίωνο μέλλον.
Το έπος του Frank Herbert, ευτυχώς ή δυστυχώς, είναι πιο επίκαιρο από ποτέ.
