Γιατί ο Albert Camus θα παραμείνει για πάντα επίκαιρος
Ο Γάλλος Νομπελίστας και πιο συγκεκριμένα η Πανούκλα διαβάζεται ξανά και ξανά - ιδιαίτερα, μάλιστα, όσο ο κορονοϊός δεν αποτελεί παρελθόν. Είναι όμως μόνο αυτό που τον κάνει επίκαιρο; Ζητήσαμε από δύο μεταφράστριες και έναν ανερχόμενο συγγραφέα να δώσουν την εξήγηση πίσω από τη διαχρονική σκέψη και τον προφητικό λόγο του συγγραφέα.
- 4 ΙΑΝ 2023
«Δεν έχω ιδέα τι με περιμένει, ή τι θα συμβεί στο τέλος. Για την ώρα, γνωρίζω μόνο το εξής: υπάρχουν άρρωστοι άνθρωποι εκεί έξω και έχουν ανάγκη τη φροντίδα μου» λέει ο κεντρικός χαρακτήρας από την Πανούκλα (εκδ. Καστανιώτη) του Albert Camus, ο γιατρός Bernard Rieux. Στο Οράν της Αλγερίας, τα ποντίκια έφεραν την αρρώστια και γέμισαν τις αίθουσες, τα εστιατόρια, τα δημόσια κτίρια, και τα σπίτια των ανθρώπων με τον ιό. Άλλοι πνίγονται στην κατάθλιψη, άλλοι πνίγουν τον πόνο τους στο αλκοόλ αδιαφορώντας για τις συνέπειες του συνωστισμού στο μπαρ, και κάποιοι άλλοι -περισσότερο άνθρωποι- σηκώνουν τα μανίκια και πιάνουν δουλειά. Αδιαφορώντας για τους κινδύνους ή ακόμα και θυσιάζοντας την ίδια τους τη ζωή.
Το εμβληματικό μυθιστόρημα του Γάλλου Νομπελίστα μοιάζει να γράφτηκε μόλις χθες για να λειτουργήσει ως εγχειρίδιο ανθρωπιάς στα απάνθρωπα χρόνια της πανδημίας. Κι όμως, έχουν περάσει πια 76 χρόνια από την πρώτη έκδοση της Πανούκλας και 81 από τον Ξένο. Με κάποιον, σχεδόν μαγικό τρόπο, ο Albert Camus -που έχανε τη ζωή του σε τροχαίο δυστύχημα στις 4 Ιανουαρίου του 1960- παραμένει πάντα επίκαιρος. Ή πιο σωστά: δραματικά επίκαιρος.
Τι είναι εκείνο που κάνει τα έργα του να διαβάζονται ξανά και ξανά; (Πέρα, βέβαια, από το προφανές, ότι δηλαδή ένα από τα πιο γνωστά του έργα μιλά για πανδημίες και καραντίνες).
Ζητήσαμε από τους καθ’ ύλην αρμόδιους, δύο μεταφράστριες του συγγραφέα και έναν ανερχόμενο λογοτέχνη, να δώσουν τη δική τους εξήγηση για το τι κάνει τα κείμενά του τόσο διαχρονικά και τον λόγο του τόσο προφητικό.
Προφητικός λόγος, διαχρονικά κείμενα
© Daniel Fallot/Ina/AFP/VISUALHELLAS.GR
Οι συνθήκες που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια είναι παράλογες. Ποιος περίμενε άλλωστε ότι εν έτει 2020 θα βρισκόμασταν μπροστά σε μία τόσο καταστροφική πανδημία; Ότι στις αρχές όλου αυτού θα βλέπαμε αποκλεισμένους Κινέζους πολίτες να τραγουδούν στα μπαλκόνια τους για να δώσουν θάρρος ο ένας στον άλλον; Μήπως, όμως, το παράλογο υπήρχε στη ζωή μας πολύ πριν από όλο αυτό το γαϊτανάκι του τρόμου;
«Αυτό που διαποτίζει σε πολύ μεγάλο βαθμό το έργο του Camus είναι η πνευματική ρώμη και το διανοητικό θάρρος, στοιχεία που στη χαώδη μετανεωτερική μας εποχή αποτελούν αναπόσπαστα εφόδια σε οποιαδήποτε προσπάθεια επιλέξει ένα άτομο να καταβάλει, οπουδήποτε αποφασίσει να διοχετεύσει τις δυνάμεις του» αναφέρει ο Χρήστος Αρμάντο Γκέζος σε ερώτηση για τη διαχρονικότητα του τελευταίου.
Ο κεντρικός ήρωας του 35χρονου συγγραφέα στο συγκλονιστικό Χάθηκε Βελόνι (εκδ. Μεταίχμιο) διατηρεί -τουλάχιστον έτσι πιστεύω- εκλεκτικές συγγένειες με τον Meursault, την πρωταγωνιστή από τον Ξένο (εκδ. Καστανιώτη).
Πώς λοιπόν βλέπει το έργου του Γάλλου Νομπελίστα; «Ακόμα πιο συγκεκριμένα, η πολυθρύλητη ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας που έχει καταστεί κύριο μέλημα του ατόμου στη δυτική φιλελεύθερη κοινωνία, μπορούμε να πούμε ότι βρίσκει σημαντικά σημεία σύγκλισης με τον γαλλικό υπαρξισμό που πρέσβευε μεταξύ άλλων και ο Camus: η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, άνωθεν προκαθορισμένο νόημα δεν υπάρχει και ο καθένας είναι ελεύθερος, αναγκασμένος σχεδόν, να χρωματίσει τη ζωή του κατά τον τρόπο που επιθυμεί και του ταιριάζει, έτσι ώστε μέσω του πράττειν και των συνειδητών επιλογών να δημιουργηθεί/παραχθεί και το ξεχωριστό για τον καθένα νόημα».
«Η έννοια του διαχρονικού συγγραφέα παραπέμπει τόσο σε έναν συγγραφέα που διασχίζει τον χρόνο όσο και σε έναν συγγραφέα που αντλεί την έμπνευσή του από όλες τις εποχές και απευθύνεται στο μέλλον, ανταποκρινόμενος στις σημερινές επείγουσες ανάγκες» αναφέρει διευκρινίζοντας την έννοια του «διαχρονικού» η Μαρία Κασαμπαλόγλου – Ρομπλέν, μεταφράστρια της Πανούκλας, του Ξένου, αλλά και του Ημερολόγια ταξιδιού (εκδ. Πατάκης) που κυκλοφόρησε το 2021.
«Αυτή ήταν αναμφίβολα η διπλή επιθυμία του Camus: να επιβιώσει μέσα από το έργο του, φυσικά, αλλά και μέσα από τη διαύγεια, το θάρρος, το ύψος του οράματός του, ακόμη και την αίσθηση του τραγικού και του παράλογου – κάτι που σε καμία περίπτωση δεν καταργεί τις ηθικές του απαιτήσεις, μοναδικό σημείο αναφοράς που μας επιτρέπει να διατηρήσουμε μια ελεύθερη και υπεύθυνη συνείδηση».
Μάλιστα, γίνεται πολύ πιο συγκεκριμένη μπαίνοντας σε κάποιες όχι άδικες συγκρίσεις: «Με αυτόν τον τρόπο το έργο του τού προσδίδει μια αέναη επικαιρότητα, την οποία βέβαια πλήρωσε ακριβά στην εποχή του, κυρίως απέναντι στον εχθρό-αδελφό του, τον Jean-Paul Sartre, ο οποίος τον στιγμάτιζε δημόσια, καθώς ο ίδιος είχε επαινέσει, για παράδειγμα, έναν φοβερό και ναρκισσιστή δικτάτορα όπως ο Μάο Τσετούνγκ. Αυτό δε συνέβη ποτέ με τον Camus, συγγραφέα κοσμικό (σ.σ: αυτός που δε σχετίζεται με τον κλήρο, την εκκλησία) και αδελφικό. Αποδεικνύεται, επιπλέον, ότι ο Camus όχι μόνο επέζησε, αλλά επέζησε καλύτερα από τον Sartre».
© Daniel Fallot/Ina/AFP/VISUALHELLAS.GR
Είναι αλήθεια ότι ο Γάλλος Νομπελίστας κατάφερε σε όλη του διαδρομή, μία διαδρομή που σταμάτησε απότομα και αναπάντεχα από ένα θανατηφόρο τροχαίο, να παραμείνει ανεξάρτητος -τόσο πολιτικά όσο και πνευματικά- δυσαρεστώντας όλους όσους ταυτίζονταν με μοναδικές αλήθειες. «Είναι διαχρονικός γιατί η σκέψη του υπερβαίνει τον χρόνο και τον τόπο – είναι οικουμενική, αξεπέραστη» σημειώνει χαρακτηριστικά η Ρίτα Κολαΐτη, μεταφράστρια του τόμου που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο Τα θεατρικά (εκδ. Καστανιώτη).
«O Camus υπερασπιζόταν πάντα τη δημοκρατία και τον ανθρωπισμό ενάντια σε δογματικές ιδεολογίες κάθε προέλευσης και απόχρωσης. Τον τελευταίο καιρό λόγω της πανδημίας που βιώσαμε παρατηρούμε κάποιες φωνές που βλέπουν τις ασθένειες ως μία “μεταφορά” ευρύτερων κοινωνικών δεινών. Αυτό ακριβώς δείχνει το πώς ο συμβολισμός της Πανούκλας και του θεατρικού έργου Κατάσταση Πολιορκίας επανέρχονται στη σύγχρονη σκέψη καλώντας μας σε έναν -αν μπορώ να τον περιγράψω έτσι- αναστοχασμό» συνεχίζει.
Τι ακριβώς συμβαίνει σε αυτό το όχι και τόσο γνωστό στο ευρύ κοινό θεατρικό; «H υπόθεση της Κατάστασης Πολιορκίας προσομοιάζει στην Πανούκλα, την ίδια όμως στιγμή υπάρχει και κάτι πιο βαθύ σε αυτό. Το συγκεκριμένο θεατρικό είναι μία συγκλονιστική σκηνική προσέγγιση της Πανούκλας· του φόβου, του εγκλεισμού, τα οποία λειτουργούν κατά κάποιον τρόπο έναν συμβολισμό των δεινών της ανθρωπότητας».
«Στο θεατρικό η αποτρόπαιη μορφή της Πανούκλας ταυτίζεται σαφώς με τον ολοκληρωτισμό, ενώ οι ήρωες γίνονται προάγγελοι της λύτρωσης και της ελευθερίας. Τα δεινά αυτά, λοιπόν, αντισταθμίζονται από έναν υπέρμετρο λυρισμό (όπως αυτόν που συναντάμε εν γένει στο έργο του Camus) και έναν ύμνο στον έρωτα. Το μεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής συντρίβει τα δεινά, το καλό υπερτερεί του κακού, και το φως εξαφανίζει το σκοτάδι» συνεχίζει η μεταφράστρια δίνοντας μία ολοκληρωμένη εικόνα.
Η παρακαταθήκη του Albert Camus
© STF/AFP/VISUALHELLAS.GR
«Κατά την άποψή μου, ο Camus είναι ένας συγγραφέας που πρέπει να διαβάζεται και ξαναδιαβάζεται πολλές φορές. Όταν, μάλιστα, η Κατάσταση Πολιορκίας ανέβει στις αθηναϊκές θεατρικές σκηνές θα φανεί ξεκάθαρα το πόσο επίκαιρο έργο είναι. Τελικά, και τα δύο αυτά έργα είναι βαθιά προφητικά» αναφέρει η Ρίτα Κολαΐτη, στην ερώτηση για το αν έχει ή όχι νόημα να επισκεπτόμαστε ξανά τα γραπτά του Γάλλου.
Η Πανούκλα, Ο ξένος, Ο επαναστατημένος άνθρωπος, Η πτώση, Ο ευτυχισμένος θάνατος, Ο μύθος του Σίσσυφου. Ο Albert Camus μας άφησε μία τρομερή λογοτεχνική -και όχι μόνο- κληρονομιά. Βιβλία που μπορούν να λειτουργήσουν σαν πραγματική πυξίδα για τις ζωές μας, κείμενα που φανερώνουν πως το σημαντικό δεν είναι να είσαι δυνατός και επιτυχημένος αλλά άνθρωπος. Τι προσφέρει όμως η ματιά του σήμερα;
«Μας καλεί να βυθιστούμε στον πολιτισμό μας, στις αξίες που έχουμε οικοδομήσει μέσα από τον πόνο και την ιστορία, να επανεξετάσουμε τους ιδρυτικούς μας μύθους για να φτιάξουμε με αυτούς έναν κώδικα για την ανάγνωση της σύγχρονης πραγματικότητάς μας» αναφέρει η Μαρία Κασαμπαλόγλου – Ρομπλέν. «Το αντίθετο, ακριβώς, της “κουλτούρας ακύρωσης” που βάζει φίμωτρο στους αντιπάλους της. Μοιράζεται με τον “γουοκισμό” (σ.σ: κίνημα που θέλει τους ανθρώπους να είναι σε εγρήγορση ενάντια στις διακρίσεις) την ανησυχία για τον θεμελιώδη αντιρατσισμό και την επιθυμία για αλήθεια και δικαιοσύνη, αλλά διαφέρει ριζικά από αυτόν στο ότι απευθύνεται σε όλους, χωρίς διακρίσεις, και αγωνίζεται στο ίδιο επίπεδο, ως δημοκράτης, για την οικοδόμηση, μέρα με τη μέρα, μιας κοινωνίας που εγκολπώνεται τα διαφορετικά μας πρόσωπα».
Τελικά, γιατί παραμένει τόσο σημαντικός; «Αυτός είναι αναμφίβολα ο λόγος για τον οποίο τα λόγια του είναι πολύτιμα για μας σήμερα, μας διαπαιδαγωγούν για μια περήφανη μετριοφροσύνη, θα έλεγα, καθότι αυτό το οξύμωρο υποδεικνύει ότι, ως απλοί πολίτες, δεν πρέπει να πάψουμε ποτέ να επαγρυπνούμε».
Ή όπως το έθεσε πιο γλαφυρά ο Χρήστος Αρμάντο Γκέζος: «Τελικά, και με την κατάρρευση στην εποχή μας των απανταχού βεβαιοτήτων και συμβόλων που οδηγεί στην πρόσληψη του σύγχρονου κόσμου ως παράλογου, ο Camus του Σίσυφου μας προτρέπει αυτό ακριβώς το παράλογο να το εναγκαλιστούμε, όχι με μεμψιμοιρία αλλά με τέρψη, και να συνεχίσουμε αγόγγυστα τον αγώνα του βίου, όσο αποκαμωμένοι, όσο Ξένοι κι αν αισθανθούμε στην πορεία».
