O Joker είναι αυτό που φοβόμαστε ότι θα ήμασταν
- 1 ΟΚΤ 2019
“That’s how far the world is from where i am. Just one bad day”
Στη βάση του πολιτισμού μας είναι η αφήγηση. Από πολύ μικρά παιδιά μαθαίνουμε να ακούμε και μετά να μοιραζόμαστε ιστορίες. Πολλές φορές οι ιστορίες αυτές δημιουργούν νοητικές εικόνες και κατηγορίες αντιπροσωπεύοντας ιδέες, ανθρωπότυπους, μοτίβα κτλ. Οι ιστορίες γίνονται η πρώτη βάση προκειμένου να κατανοήσουμε τον κόσμο. Γίνονται και ένας από τους πρώτους τρόπους με τους οποίους αρχίζουμε να κάνουμε αυτή την πρωταρχική διάκριση: το ‘καλο’ με το ‘κακό’, το ‘ηθικό’ με το ‘ανήθικο’, το ‘σωστό’ με το ‘λαθος’.
Όταν o John Carpenter μαζί με την Debra Hill έφτιαχναν για την ταινία ‘Halloween’ τον Μichael Μyers, έπαιζαν, σχεδόν με έναν μεταμοντέρνο τρόπο, με την ίδια τη λογική του villain. Ο Michael Myers ήταν ένας άνθρωπος με ιστορία, με όνομα και οικογένεια που ξαφνικά χωρίς ποτέ να ασχοληθούμε με το γιατί, έγινε η προσωποποίηση του κακού. Σε αντίθεση με άλλα μεταφυσικά θρίλερ όπου το κακό είναι μέρος της φύσης ή μιας παράλληλης πραγματικότητας, ο Michael Myers έγινε αυτό το αρχέγονο κακό, ουδετεροποιημένο, και ενταγμένο μέσα στην ιστορία ενός ανθρώπου. Το κακό ήταν πια μέσα μας.
Η εποχή μας είναι μια εποχή αντιηρωική και πάντα δίπλα στους αντιήρωες -ως συνθήκη απαραίτητη σχεδόν- φυτρώνουν οι villains, οι κακοί μιας αφήγησης. Φαίνεται σαν να υπάρχει πλέον μια αντιστροφή όρων: οι καλοί χαρακτήρες παρουσιάζονται με πολλά χοντροκομμένα χαρακτηριστικά και οι κακοί/αντιήρωες παίρνουν όλο το βάθος του χτισίματος, όλη την προσοχή των γραφιάδων. Δεν είναι τυχαίο ότι φέτος μάλλον η πιο σημαντική κινηματογραφική στιγμή της σεζόν θα είναι το ‘Joker’ του Todd Phillips.
Ο Joker είναι δημιούργημα των Bill Finfger, Bob Kane και Jerry Robinson και εμφανίζεται για πρώτη φορά στο κόμικ ‘Batman’ του 1940. Στην αρχή προοριζόταν να σκοτωθεί από την πρώτη του εμφάνιση μαχαιρωμένος στην καρδιά, ωστόσο, τελικά επέζησε (τι σπατάλη νοητικής εργασίας θα ήταν αυτή), για να εξελιχθεί στον βασικό εχθρό του Batman. Στην πρώτη του εμφάνιση ο Joker παρουσιάζεται σε μια εκδοχή που μοιάζει αρκετά με τη σημερινή: φοράει ένα μοβ κουστούμι, έχει πράσινα μαλλιά, βαμμένο άσπρο πρόσωπο και ένα τεράστιο σατανικό χαμόγελο. Στις πρώτες παρουσίες του, αυτή η εμφάνιση μαζί με τα απαραίτητα gimmicks είναι που τον διακρίνουν από έναν οποιονδήποτε άλλον κακοποιό. Τα ’40ς βλέπετε η προσοχή πήγαινε ακόμα στον καλό.
Το 1951 έχουμε το πρώτο origin story του Joker, o οποίος παρουσιάζεται ως ένα απλός απατεώνας εργάτης που προσπαθεί να κλέψει από τον εργοδότη του και, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τον Batman, πέφτει μέσα σε χημικά απόβλητα και μετατρέπεται στον Joker. H παρουσίασή του ως ενός σχιζοφρενούς κακού που προσπαθεί να φέρει το χάος αρχίζει να αποκτά το χτίσιμό της. Ο Joker κάνει βίαια εγκλήματα που, κατά τον Batman, αποκτούν λογική τάξη “μόνο μέσα στο μυαλό του”.
Η λειτουργία του βουτήγματος μέσα στα απόβλητα έχει και αυτή τη σημειολογική της σημασία και δεν είναι τυχαίο ότι γίνεται η κεντρική ιστορία του. Ο Joker σε μια διαδικασία που μοιάζει σαν χριστιανική βάπτιση εγκαταλείπει τον παλιό του (ανθρώπινο) εαυτό και μέσα από ένα σημείο τομής αποκτά μια εμφάνιση που τον τραβάει από την ανθρώπινή του μορφή, ώστε να τον οδηγήσει σε ένα μεταιχμιακό σημείο: γίνεται κάτι ανάμεσα σε άνθρωπο και τέρας. Αυτό είναι που τον καθιστά τόσο ανοίκειο και τρομακτικό αλλά ταυτόχρονα είναι και κάτι που του παίρνει όλα τα δικαιώματα, ώστε ο Batman να μη χρειάζεται να απολογηθεί για τις πρακτικές εναντίον του.
Αυτή η σχιζοειδής προσωπικότητα του Joker μαζί με τη σχεδόν υπαρξιακή ροπή του προς το χάος είναι η συγκολλητική ουσία κάθε εμφάνισής του σε comic, σειρά ή ταινία. Και εδώ είναι μια ενδιαφέρουσα εκδοχή του χαρακτήρα. Ο Joker κατά βάση ρέπει προς το χάος και αυτό είναι που πολύ συχνά του δημιουργεί προβλήματα στη συνεργασία του με άλλους villains της Gotham City. Αυτή του όμως η πλευρά αντιμετωπίζεται από τον αντιπρόσωπο της τάξης και της νομιμότητας Batman ως ενσάρκωση του κακού. Εξάλλου, αυτή η ροπή προς το χάος γίνεται πολύ συχνά ένας καθρέφτης μέσα από τον οποίο ο Batman βλέπει τον εαυτό του. Ο Joker, όπως το θέτει ο κομίστας Grant Morrison, γίνεται ‘η πιο επίμονη και εμβληματική νέμεσις του Batman’.
Ο Joker, όπως και ο Batman, δεν έχει κάποια υπερδύναμη. Αυτό που τον καθιστά τόσο επικίνδυνο είναι η απίστευτη ευφυία του και οι τεχνικές του γνώσεις πάνω στα χημικά. Σε μια σειρά από κόμικ ο Joker δείχνει μια τρομερή ικανότητα να προσαρμόζεται μέσα στο περιβάλλον του, πράγμα που φαίνεται ήδη από την πρώτη εμφάνισή του και τον τρόπο που παγιδεύει τον Robin. Από τότε έχει σκοτώσει ένα πλήθος ανθρώπων μέσω του ‘Joker’s Venom’ ενός δηλητηρίου που σκοτώνει τα θύματα και αφήνει στα πρόσωπά τους ένα γκροτέσκο χαμόγελο. Κάθε του εγκληματική ενέργεια μοιάζει να γίνεται ως αυτοσκοπός και όχι ως εργαλείο για την επίτευξη οποιουδήποτε στόχου. Πλέον αρχίζει να διακρίνεται και με άλλους τρόπους από τους άλλους κακοποιούς της διεφθαρμένης Gotham.
Επιστρέφουμε όμως στο κακό. Το πρώτο, αρχέγονο κακό ήταν εκείνη η δύναμη ή ο άνθρωπος που ερχόταν αντιμέτωπος με τη βούληση των θεών. Κατά τον τρόπο αυτό, το κακό είναι ενταγμένο μέσα σε μια φυσική τάξη πραγμάτων, είναι μέρος της καθεστηκυίας τάξης την οποία προσπαθεί αέναα να ανατρέψει προς όφελός του. Ο Joker ως ένας τελείως μοντέρνος ήρωας προσπαθεί να βγει έξω από αυτό το σύστημα και να φέρει το χάος που θα ανατρέψει την τάξη πραγμάτων μέσα στην οποία και ο ίδιος ανήκει. Αυτή η σχεδόν αυτοκαταστροφική ροπή του είναι που που τον κατηγοριοποιεί ως παράφρονα. Όπως λέει ο ίδιος στο ‘Βatman Cacophony’: “Δεν σε μίσω γιατί είμαι τρελός. Είμαι τρελός ακριβώς γιατί σε μισώ”.
Σε αυτό το κλίμα ο σπουδαίος Joker του Tim Burton στο ‘Batman’ του 1989 μας δίνει μια σπουδαία ερμηνεία του Jack Nickolson αλλά και μια από τις πιο σκοτεινές εκδοχές του χαρακτήρα. Εκεί ο Joker δεν διστάζει να τονίσει ότι έχει ο ίδιος βιώσει τον θάνατο και τον βρίσκει “πολύ απελευθερωτικό”. Αυτή η σκοτεινή εκδοχή του ημιπαράφρονα Joker ακολουθείται και στην εξαιρετική animated σειρά “Βatman: The Animated Series”. Το 2008 ο Christopher Nolan παρουσίασε μια διαφορετική -λιγότερο πιστή στα κόμικ- εκδοχή του Joker. Το χάος εδώ γίνεται πιο συγκεκριμένο. Ο Joker είναι με κάποιον τρόπο περισσότερο ανθρώπινος.
Πριν από αυτό όμως ο Alan Moore είχε γράψει το αριστουργηματικό ‘Batman: Τhe Killing Joke’ που λειτουργεί και αυτό ως ένα origin story για τον Joker. Σε αυτό, ο Joker παρουσιάζεται ως ένας ανώνυμος μηχανικός που εγκαταλείπει τη δουλειά του, προκειμένου να γίνει κωμικός αλλά αποτυγχάνει οικτρά. Σε μια προσπάθεια να βοηθήσει την έγκυο γυναίκα του, συναντάει δύο μέλη της μαφίας που του προσφέρουν πλούσια αμοιβή ως δέλεαρ για να κλέψει εκείνος το εργοστάσιο στο οποίο προηγουμένως εργαζόταν. Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας για το έγκλημα, μαθαίνει ότι η γυναίκα του και το παιδί του είναι νεκρά αλλά πιέζεται προκειμένου να διαπράξει το έγκλημα. Κατά τη διάρκεια της ληστείας εμφανίζεται ο Batman, με αποτέλεσμα ο μηχανικός να πηδήξει τρομαγμένος στα χημικά απόβλητα. Κάπως έτσι γεννήθηκε ο villain.
Τι είναι όμως αυτό που κάνει τον Joker έναν τόσο σπουδαίο και αγαπητό villain; Αυτό που διακρίνει έναν αντιήρωα από έναν villain είναι ακριβώς ότι ο δεύτερος χρειάζεται αναγκαστικά μια αντίθεση προς κάτι που σχηματοποιείται ως το ‘καλό’. Κατά την έννοια αυτή ο Joker υπάρχει εκεί ακριβώς, επειδή υπάρχει ο Batman και το αντίστροφο. Εξάλλου, αυτή η ιδιότυπη σχέση μεταξύ τους έχει πολλές φορές αποτυπωθεί, ακόμα και εικαστικά. Ο ένας γίνεται το alter ego του άλλου. Κατά κάποιο τρόπο, η εξάρτηση του Joker από τον Batman είναι ίσως η πιο ανθρώπινη εκδοχή του. Από την άλλη, η εξάρτηση του Batman από τον Joker είναι εκείνη που τον οδηγεί να ανιχνεύει τη δική του πιο σκοτεινή πλευρά. Σαν να είναι αυτός το μόνο πράγμα στον κόσμο που μπορεί να τον κάνει να αμφιβάλλει για τον ηθικό κώδικα βάση του οποίου κινείται.
Σε ένα σημείο του ‘Killing Joke’, ο Joker έχοντας αφήσει για μια μόνο φορά το γέλιο του τοποθετεί το αστείο στο κέντρο όλης της κοσμοθεωρίας του. Τονίζει ότι τρελάθηκε, όταν είδε πόσο σκοτεινός και απαίσιος είναι αυτός ο κόσμος: “Όλα είναι ένα αστείο. Καθετί στο οποίο κάποιος έδωσε αξία, καθετί για το οποίο πάλεψε…όλα μια τερατώδης, τρελή φάρσα”. Στο τέλος, αφού οι δύο τους μοιράζονται μια στιγμή αλληλοκατανόησης, ο Joker λέει ένα αστείο. Ο Batman διστάζει για λίγο αλλά αρχίζει και αυτός να γελάει πρώτα μαζί και αργότερα δυνατότερα από τον Joker. Στην ομώνυμη ταινία μάλιστα, για μια στιγμή, το γέλιο του μοιάζει ακόμα πιο φρικιαστικό από του αέναου εχθρού του.
Aυτό είναι ίσως που ξεχωρίζει το ίδιο το concept του Joker ως ενός από τους πιο εμβληματικούς και καλογραμμένους villains της ποπ κουλτούρας. Με τον Joker δεν φοβόμαστε αυτό που θα παθαίναμε, αν τον βρίσκαμε μπροστά μας. Περισσότερο φοβόμαστε αυτό που θα γινόμασταν. Άλλωστε, κάποιες φορές το να περάσεις από το απόλυτο καλό στο απόλυτο κακό, από τη σωφροσύνη στην παράνοια χρειάζεται απλώς μια (πολύ) κακή μέρα.
***
Και αν θες παραπάνω για τον ‘Joker’ του Todd Phillips μπες στο ‘PΟP ΓΙΑ ΤΙΣ ΔΥΣΚΟΛΕΣ ΩΡΕΣ’:
ΚΙ ΑΛΛΗ ΠΟΠ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ: