Ο Οδυσσέας του James Joyce είναι το πιο διάσημο βιβλίο που δεν έχει διαβάσει κανείς
Πώς, με ποιον τρόπο και κυρίως γιατί ο σπουδαίος Ιρλανδός μοντερνιστής δημιουργεί πονοκέφαλο ακόμα και στους πιο επίμονους αναγνώστες εδώ 100 χρόνια.
- 2 ΦΕΒ 2022
Μη βιάζεσαι. Τόσο απλό να το λες, τόσο δύσκολο να το κάνεις. Είναι δύο λέξεις που λειτουργούν ως ιδανικός κανόνας για πολλά διαφορετικά πράγματα: Για το περπάτημα, το φαγητό, το σεξ, το διάβασμα. Όσον αφορά, τώρα, το τελευταίο, η βιασύνη μπορεί να καταστρέψει μία για πάντα την απόλαυση της ανάγνωσης. Όπως ακριβώς, δηλαδή, μπορεί να κάνει και ο James Joyce, ο ίσως πιο επιδραστικός συγγραφέας του 20ου αιώνα που ερχόταν στη ζωή, μία μέρα σαν και αυτή, στις 2 Φεβρουαρίου του 1882. Και πιο συγκεκριμένα το αριστούργημά του Oδυσσέας, το οποίο τυπώθηκε για πρώτη φορά σε 1000 μόλις αντίτυπα στη Γαλλία ακριβώς 100 χρόνια πριν από σήμερα.
Αλλά ας εξηγηθούμε για να αποφύγουμε τις παρεξηγήσεις: Στην άγουρη ηλικία των 18 χρονών, έχοντας μόλις μπει στο Πανεπιστήμιο, και σε μία έκρηξη αναγνωστικής ματαιοδοξίας, ενώ είχα μόλις σταματήσει να διαβάζω αποκλειστικά fantasy και sci-fi, αποφάσισα να αναμετρηθώ με τη γραφή του σπουδαίου Ιρλανδού. Μετά την απολαυστική (αλλά αρκετά στρωτή) συλλογή διηγημάτων Δουβλινέζοι (εκδ. Οξύ), αγόρασα με τρομερή προσμονή το Πορτραίτο του Καλλιτέχνη (εκδ. Πατάκη). Παραλίγο να κόψω το διάβασμα.
Όχι, δεν είναι κάποιο υπερεκτιμημένο βιβλίο. Το ακριβώς αντίθετο. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι το άτυπο prequel του Οδυσσέα (εκδ. Κέδρος) είναι ένα διαμάντι της σύγχρονης λογοτεχνίας με συγκλονιστικά σημεία. Απλά, για έναν άγουρο αναγνώστη, είναι μία πολύ μεγάλη μπουκιά που δύσκολα καταπίνεται. Ότι, δηλαδή, ισχύει και για το magnum opus του Joyce, το οποίο εκδόθηκε το 1922. Κάτι που, όμως, δεν αφορά μόνο τους αναγνωστικά άπειρους αλλά και τους μπαρουτοκαπνισμένους οπαδούς των βιβλίων.
Μία αναγνωστική Οδύσσεια
© 2021 / Associated Press
Τι πραγματεύεται το τεράστιο -από κάθε άποψη- αυτό μυθιστόρημα; Μέσα σε 822 σελίδες μεγάλου μεγέθους παρακολουθούμε μία μέρα από τη ζωή του Λεοπόλδου Μπλουμ στο προπολεμικό Δουβλίνο. Καθημερινές περιπέτειες ενός απλού ανθρώπου που μεταμορφώνονται σε πανανθρώπινα σύμβολα, πατώντας πάνω στις αρχετυπικές ιστορίες του μυθολογικού ήρωα.
Δεκαοκτώ κεφάλαια που το καθένα καλύπτει περίπου μία ώρα της ημέρας, σε μία αφήγηση η οποία ξεκινά στις 8 περίπου το πρωί για να τελειώσει στις 2 μετά τα μεσάνυχτα της επόμενης μέρας. Τι συμβαίνει από πλευράς τεχνικής; Κάθε ένα από τα αυτά τα κεφάλαια χρησιμοποιεί τη δικιά του.
Συνειρμική γραφή, παρωδία, αστεϊσμοί, σκληρό χιούμορ, γλωσσικές ακροβασίες (από αγγλική «καθαρεύουσα» μέχρι slang της ιρλανδικής πρωτεύουσας) και ό,τι άλλο μπορεί να βάλει ο νους του φτωχού αναγνώστη, συνδυάζονται σε ένα έργο το οποίο, καθόλου άδικα, θεωρήθηκε η αρχή του μοντερνισμού.
Μιλάμε για ένα κείμενο που δε διστάζει να βάλει ακόμα και χταπόδια να μιλούν με ανθρώπινες φωνές. Ναι, χταπόδια. Εκείνο που θα φαινόταν πρόχειρο, αστείο, χοντροκομμένο γίνεται στα χέρια του James Joyce πραγματική, μοναδική τέχνη.
Όλα αυτά, όμως, δεν κάνουν σε καμία περίπτωση τον Οδυσσέα ένα κείμενο που μπορεί να διαβαστεί εύκολα. Αν το Πορτρέτο του Καλλιτέχνη είναι μία μάλλον δύσκολη αναγνωστική πίστα, ο Οδυσσέας είναι ένα αξεπέραστο -για τους περισσότερους- αναγνώστες τείχος. Ή μάλλον καλύτερα: Ένα ποτάμι που ελάχιστοι καταφέρνουν να φτάσουν μέχρι τις πηγές του. Μία πραγματική Οδύσσεια.
Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους
«Επιβλητικός και γεμάτος, ο Μπακ Μάλιγκαν ερχόταν απ’ το κεφαλόσκαλο κρατώντας ένα κύπελλο με αφρό ξυρίσματος, όπου είχε απιθώσει σταυρωτά ένα καθρεφτάκι κι ένα ξυράφι». Αυτή είναι η πρώτη περίοδος από το αριστούργημα του Ιρλανδού μοντερνιστή. Μερικές φράσεις που έχουμε διαβάσει εκατομμύρια αναγνώστες στον πλανήτη Γη. Πόσοι όμως είναι εκείνοι που έχουν κλείσει και την τελευταία σελίδα του Οδυσσέα; Μάλλον, ελάχιστοι.
Τουλάχιστον, αυτό φανερώνουν οι αριθμοί. Στη λίστα του Goodreads με τα πιο δύσκολα κείμενα όλων των εποχών ο Joyce φιγουράρει στην κορυφή. Όχι, με ένα αλλά με δύο κείμενά του. Σίγουρα, μάντεψες ποιο είναι το πρώτο – αν και η αλήθεια είναι ότι Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν (εκδ. Κάκτος) είναι ακόμα πιο δύσκολο, απλά πολύ λιγότερο διάσημο.
Ακόμα πιο χαρακτηριστική είναι η αρίθμηση που είχε παρουσιάσει το Hawking Index, ένα σύστημα που κατέγραφε εκείνα τα βιβλία που οι περισσότεροι αναγνώστες είχαν αφήσει στη μέση, λαμβάνοντας υπόψη τις ψηφιακές υπογραμμίσεις των χρηστών του Kindle μέχρι και τις τελευταίες σελίδες: Μόλις το 1,6% των αναγνωστών είχε καταφέρει να τελειώσει αυτό το τόσο διάσημο έργο (ή πιο απλά να κρατήσει κάποια σημείωση από τις τελευταίες του σελίδες).
Φυσικά, το Hawking Index δεν αποτελεί πανάκεια, ενώ το γεγονός ότι το feature που λέγεται popular highlights έχει αλλάξει μέσα από τα χρόνια σίγουρα δε βοηθά. Θα αρκούσε, όμως, μία φανταστική βόλτα στα πιο «διαβαστερά» σπίτια της Ελλάδας, όπου τοποθετώντας έναν ορό της αλήθειας στους ιδιοκτήτες τους, θα έπρεπε να απαντήσουν με ειλικρίνεια, καθισμένοι μπροστά από τις τεράστιες βιβλιοθήκες τους και με ένα αντίτυπο του Οδυσσέα στα χέρια τους, για το αν έχουν ή όχι φτάσει μέχρι το τέλος της ιστορίας. Η απάντηση, σχεδόν σίγουρα, θα ήταν αρνητική.
Μήπως, τελικά, το κορυφαίο μυθιστόρημα του James Joyce αποτελεί ένα από εκείνα τα βιβλία που προκαλούν το φαινόμενο το οποίο οι Ιάπωνες ονομάζουν tsundoku; (σ.σ: Την κακιά συνήθεια, δηλαδή, να αγοράζεις τυπωμένες σελίδες αλλά να τις αφήνεις να δημιουργούν μία στοίβα χωρίς ποτέ να τις ανοίγεις).
Ο Οδυσσέας αποτελεί έναν λογοτεχνικό γρίφο που η λύση του οδηγεί σε νέες αναγνωστικές περιπέτειες. Ανοίγει το μυαλό. Αυτό υποστηρίζουν όσοι αναμετρήθηκαν μαζί του και τα κατάφεραν – αναγνώστες οι οποίοι ανήκουν σε μία άτυπη αναγνωστική ελίτ, ένα κλειστό club από επίμονους βιβλιοφάγους. Για εμάς τους υπόλοιπους, που πολλές φορές βγήκαμε νικημένοι, ποτέ δεν είναι αργά για άλλη μία προσπάθεια.
Σε κάθε περίπτωση πάντως, ένα είναι σίγουρο: Αν ο Joyce έβλεπε όλη αυτήν την αγωνία για τον Οδυσσέα, θα γελούσε με το λογοτεχνικό αστείο που έστησε σε μορφή κορυφαίου μυθιστορήματος, πίνοντας άλλο ένα ποτηράκι σε κάποια pub του Δουβλίνου.
