Οι ταινίες του Sundance άλλαξαν το σινεμά

Το Φεστιβάλ του Σάντανς ξεκίνησε για μια ακόμα χρονιά δίνοντας ελπίδες σε ένα σωρό νέους ανεξάρτητους δημιουργούς πως μπορεί να γίνουν οι επόμενοι θρύλοι του σινεμά και σε δεκάδες ταινίες την ελπίδα πως μπορούν να γίνουν εκείνες που θα συζητάμε σε ένα χρόνο από τώρα καθώς κατευθυνόμαστε στα επόμενα Όσκαρ.

Το σημαντικότερο Φεστιβάλ ανεξάρτητων ταινιών στον κόσμο, έχει δώσει τις τελευταίες 3 δεκαετίες βήμα και ακροατήριο σε ταινίες που θα γινόντουσαν θρυλικές και σε δημιουργούς που θα άφηναν το στίγμα τους στο σινεμά με τον ένα τρόπο ή τον άλλο.

Με εκκίνηση την παγωμένη Γιούτα έχουν δει τις καριέρες τους να εκτοξεύονται ηθοποιοί σαν τον Κρίστιαν Μπέιλ (“American Psycho”) και την Τζένιφερ Λόρενς (“Winter’s Bone”), έχουν φτάσει στα Όσκαρ μικρές ταινίες σαν το “Beasts of the Southern Wild”, έχουν αποκτήσει cult status θαρραλέα εγχειρήματα σαν το “Moon”, έχουν βρει κοινό κρυφής σπουδαιότητας ταινίες σαν το “In Bruges”.

Αλλά ακόμα κυριότερα, έχει γαλουχηθεί το ανεξάρτητο σινεμά και μαζί οι δημιουργοί του, με έναν θαυμαστό τρόπο. Από τον Ταραντίνο και τον Σόντερμπεργκ κι από τους “Συνήθεις Ύποπτους” ως το “(500) Days of Summer”, αυτή είναι μια δεκάδα ταινιών που κλείνουν μέσα τους τον θρύλο και τη σημασία του Σάντανς.

Reservoir Dogs (1992)

Στις αρχές των ’90s το Φεστιβάλ άρχισε να αφήνει πραγματικά έντονα το στίγμα του στο σινεμά, εκκινώντας μέσα σε λίγα χρόνια καριέρες για τους δημιουργούς που ουσιαστικά γέννησαν το ανεξάρτητο σινεμά. Το “Reservoir Dogs” δεν είναι το Σημείο Μηδέν (αυτό το κρατάμε για το τέλος του κειμένου), είναι όμως πιθανότατα το μπλοκμπάστερ της όλης υπόθεσης, η πρώτη ταινία μιας από τις διασημότερες καριέρες στην ιστορία του σινεμά (ελάχιστοι σκηνοθέτες έχουν τόσο προσεγμένο και συμπαγές σύνολο έργου όσο ο Ταραντίνο), και ένα φιλμ από μόνο του πασίγνωστο και επιτυχημένο, ώστε να μη χρειάζεται καμία υποσημείωση και καμία παράθεση δαφνών και τίτλων για να υπογραμμίζεται η αξία του.

Η καριέρα του Κουέντιν Ταραντίνο: Δε χωράει σε δυο γραμμές. Επιγραμματικά, 2 Όσκαρ, 2 Χρυσές Σφαίρες, 1 Χρυσός Φοίνικας (άλλα 2 διαγωνιστικά Καννών), κουβάδες βραβείων και διακρίσεων για τις περισσότερες ταινίες του, η υποτιμημένη αλήθεια της σπουδαιότητας του “Jackie Brown” και η βεβαιότητα πως δε θα γυρίσει ποτέ ταινία και δε θα πει ποτέ τη γνώμη του για τίποτα δίχως όλο ο κινηματογραφικός πλανήτης να μην πέσει με τα μούτρα κουβεντιάζοντας, αναλύοντας και απολαμβάνοντάς το.

The Usual Suspects (1995)

Στα μέσα των ’90s, σε μεγάλο βαθμό χάρη στην ύπαρξη του Σάντανς, το αμερικάνικο ανεξάρτητο σινεμά έχει φτάσει να αποκτά κυριαρχικό στάτους στο παγκόσμιο κινηματογραφικό στερέωμα. Η Miramax που χτίστηκε διανέμοντας μικρά ανεξάρτητα φιλμ φτάνει να σαρώνει τα Όσκαρ, ο Ταραντίνο κερδίζει Χρυσό Φοίνικα, τα στούντιο αρχίζουν να μυρίζονται πως εδώ συμβαίνουν όλα. Το σουξέ του “Usual Suspects” είναι μια κάποια σημαντική στιγμή. Ένα crowd pleaser από τα σπάνια, που 20 χρόνια διατηρεί τη δύναμή του διαψεύδοντας πανηγυρικά την ιδέα πως μια ταινία που βασίζεται στο σοκ μιας ανατροπής του φινάλε, είναι υποχρεωτικό πως στην πορεία θα χάνει την αξία της. Η ταινία του Μπράιαν Σίνγκερ γεννήθηκε μες στα σπλάχνα του Σάντανς, αποθεώθηκε στους διαδρόμους του άμεσου, προ-ιντερνετικού word of mouth των εκστασιασμένων θεατών, και γέννησε καριέρες για σκηνοθέτη, σεναριογράφο και καστ, φτάνοντας και άμεσα ως τα Όσκαρ, με δύο από τις πιο ‘βράβευση-κάρφωμα’ στην ιστορία του θεσμού, για το σενάριο και για την ερμηνεία του Κέβιν Σπέισι.

Η καριέρα του Μπράιαν Σίνγκερ: Αυτή είναι η 2η ταινία του αλλά και το ντεμπούτο του, “Public Access”, στο Σάντανς είχε κάνει πρεμιέρα (και είχε βραβευτεί επίσης). Ο Σίνγκερ είναι το κατεξοχήν μοντέλο σκηνοθέτη που ξεκινάει από ανεξάρτητα φιλμ προτού μεταπηδήσει με άνεση στον κόσμο των μπλοκμπάστερ. Με το “X-Men” εγκανίασε το υπερηρωικό Χόλιγουντ και, ως εκ τούτου, ακόμα κι αν δεν υπήρξαν όλες του οι ταινίες πετυχημένες (έχουν υπάρξει κατά τόπους φρικτές), και ακόμα κι αν ο ίδιος δεν είναι ο τύπος auteur δημιουργού που συνήθως ξεπηδά από το φεστιβαλικό κύκλωμα, ο Σίνγκερ θα πρέπει να θεωρείται ως ένας από τους σκηνοθέτες εκείνους που σημάδεψαν την πορεία του εμπορικού σινεμά όσο λίγοι.

π (1998)

Για πολύ κόσμο παραμένει η κορυφαία στιγμή της καριέρας του Ντάρεν Αρονόφσκι, ένα αμόλυντο, σχιζοφρενικό, τραχύ δείγμα σινεμά που είναι εφικτό μόνο στο ξεκίνημα της καριέρας ενός σκηνοθέτη, προτού αμβλύνει τις γωνίες και αρχίσει να κάνει πιο καθαρής αφήγησης σινεμά. Σε κάθε περίπτωση, οι επιθετικές εικόνες του Αρονόφσκι καταφέρνουν να τρυπώνουν ακόμα και μες στα πιο εγκλωβιστικά mainstream εγχειρήματά του, όπως το “Noah”. Από τους πάντοτε ενδιαφέροντες δημιουργούς, μόνο και μόνο για το πώς σε ό,τι κι αν γυρίσουν, μπορείς σε αυτό να δεις ψήγματα του καθηλωτικά χαοτικού ξεκινήματός τους. Και ταυτόχρονα, μια παντοτινή ανάδειξη της σημασίας ενός Σάντανς: Χωρίς αυτή τη σφραγίδα έγκρισης, είναι πολύ πιθανό πως μια ταινία σαν το “π” χάνεται στην Ιστορία.

Η καριέρα του Ντάρεν Αρονόφσκι: Από τα βραβεία σε Σάντανς και Θεσσαλονίκη(!) για το “π” στο indie μεγα-χιτ “Requiem for a Dream” κι από το Χρυσό Λέοντα του “Wrestler” ως την υποψηφιότητα Όσκαρ για το “Black Swan” (που κέρδισε μπόλικα βραβεία για άλλο κόσμο) και με ενδιάμεση στάση μια πολυσυζητημένη ταινία σαν το “Fountain”, το μόνο βέβαιο είναι πως ο Αρονόφσκι δε μας αφήσει ποτέ αδιάφορους, ακόμα και με προκάτ υπερθεάματα σαν το “Noah”, συνεχίζοντας να σκαλίζει τα όρια ανάμεσα στο περιπετειώδες πειραματικό σινεμά και τις επιταγές του μεγάλου θεάματος.

The Blair Witch Project (1999)

Μια από τις μεγαλύτερες και πιο απολαυστικές απάτες του αμερικάνικου σινεμά, με το promo τιμ της ταινίας (ενός υποτιθέμενου αληθινού ντοκιμαντέρ που αναδημιουργήθηκε μέσα από σωσμένα πλάνα) να εφευρίσκει ουσιαστικά τη φόρμουλα του ιντερνετικού viral hype πριν τέτοιο πράγμα μπορέσει να υπάρξει, χρόνια πριν την γέννηση των social media. Κι όλα ξεκίνησαν από το Σάντανς, όπου η πρεμιέρα ενός φιλμ που κατά τα άλλα ίσως πέρναγε και δεν ακούμπαγε, έγινε event που ξεπέρασε κατά πολύ την ίδια την ταινία. Ουσιαστικά, η παραφιλολογία ήταν αναπόσπαστο κομμάτι του ίδιου του έργου.

Το found footage είδος: Η ταινία δεν εκκίνησε κάποια αξιοσημείωτη καριέρα, έφερε όμως στο προσκήνιο του υπο-είδος της found footage αφήγησης, που ευδοκίμησε από ταινίες τρόμου και καταστροφής, μέχρι και υπερηρωικές (“Chronicle”). Το “Blair Witch” -επειδή από μόνο του σαν έργο εκτός context υποπτεύομαι πως θα δυσκολευτεί να γεράσει με αξιώσεις- πιθανώς να μείνει στο μέλλον ως υποσημείωση του σινεμά τρόμου, όμως η επίδρασή του, τόσο στο ίδιο το σινεμά όσο (κυριότερα) στα τριγύρω του ζητήματος, δεν αναμένεται να σβήσει. Κι όλα ξεκίνησαν από μια άψογα ενορχηστρωμένη πρεμιέρα-event στο Σάντανς.

Clerks. (1994)

Η ταινία-ανεξάρτητο σινεμά. Γυρισμένη για λίγα λεφτά, ασπρόμαυρη, με ύφος χαλαρό και κλίμα παρεϊστικο, η ταινία που έβαλε τον geek guru Κέβιν Σμιθ στο χάρτη ήταν κι ένα από τα πρώτα μεγάλα αναπάντεχα χιτς της Miramax το σωτήριο έτος 1994. Θυμάμαι να φτάνει αυτή η ταινία σε βιντεοκασέτα στην Ελλάδα και κόσμος να τη νοικιάζει για πολυπληθούς συμμετοχής προβολές. Κάθε παρέα είχε τον ψαγμένο “βρήκα ένα απίστευτο ταινιάκι” τύπο που την έφερνε για να μοιράσει τη γνώση. Αν η γνωστή σειρά παρωδιών “____ Movie” έκανε ένα “Independent Movie” (κι όχι “Indie Movie”, όρο με τον οποίο εννοούμε ένα εντελώς άλλο πράγμα), θα μπορούσε να είναι το “Clerks.”. Ταυτόχρονα, πλέον μοιάζει να έχει περισσότερα κοινά με τις παντελώς αγνά ανεξάρτητες DIY ταινίες που συναντάμε στο SXSW παρά στο ίδιο το Σάντανς που έχει γίνει σε πολύ μεγάλο βαθμό κομμάτι (ή γρανάζι) του κινηματογραφικού συστήματος. Το “Clerks.” δεν είναι απλά σημαία του ανεξάρτητου, είναι και υπενθύμιση του πόσο νερό έχει κυλήσει στο αυλάκι.

Η καριέρα του Κέβιν Σμιθ: Στα ’90s γύρισε αρκετές διάσημες ταινίες που πήγαιναν τη λογική του “Clerks.” ένα βηματάκι παρακάτω με συνδετικό κρίκο τον εαυτό του ως Silent Bob, ενώ παράλληλα κέρδισε μια θέση επιτίμου σχολιαστή επί geek θεμάτων τόσο μέσα από τις κόμικ αναφορές στις ταινίες του όσο και γράφοντας κάποιες πολύ διάσημες ιστορίες κόμικς. Προσωπικά θα προτιμούσα μετά το “Dogma” (το οποίο είναι παντελώς βλακώδες και τέλειο) να είχε απλά μια στήλη για σινεμά και ποπ κουλτούρα κάπου και να άφηνε τις ταινίες για άλλους, αλλά σε κάθε περίπτωση θα παραμένει για πάντα μια φωνή που μετράει.

(500) Days of Summer (2009)

ΧΙΠΣΤΕΕΕΕΕΕΕΕΡΣ!

Το indie movie: Όταν γράφαμε “Indie Movie” ακριβώς από πάνω; Ε, αυτό. Η απόλυτη τελειοποίηση του twee, χαριτωμένου indie movie που έχει ύφος και στυλ και καμιά φορά μπορεί να έχει και καθόλου ουσία. Δεν εφηύρε τίποτα το “500”, προς θεού, απλά κάπως σα να το τελειοποίησε ή έστω σα να λειτουργεί σαν το απόλυτο πόστερ για κάθε φιλμ της υποκατηγορίας από “Garden State”/”Juno”/”Little Miss Sunshine”/καιταλοιπά. Από Ζόι Ντεσανέλ μέχρι αναφορές στους Smiths τα πάντα είναι 101% indie, και ακόμα και η πορεία της καριέρας του σκηνοθέτη Μαρκ Γουέμπ (που μεταπήδησε άμεσα στο εμπορικό σινεμά σκηνοθετώντας τα δύο ανούσια “Amazing Spiderman”) είναι σαν το απόλυτο μοντέρνο Σάντανς κατασκεύασμα: Χιπ, όμορφο, έξυπνο, χρωματιστό, και όχημα για κάτι εμπορικότερο.

Primer (2004)

Από τις πιο θρυλικές ταινίες του αμερικάνικου ανεξάρτητου σινεμά, η αλλιώς ‘εκείνη με τη ρεαλιστική σύλληψη του ταξιδιού στο χρόνο’, για δυο συνεργάτες που ανακαλύπτουν κατά λάθος τη χρονομηχανή και παγιδεύονται σε μια λούπα εμμονής, λαθών και τραγωδίας. Ο Σέιν Καράθ το έγραψε, το σκηνοθέτησε, πρωταγωνίστησε, έγραψε τη μουσική, έκανε το μοντάζ, την παραγωγή, το κάστινγκ και δεν είμαι βέβαιος αλλά πιθανολογώ πως σκούπιζε κιόλας ανάμεσα στις λήψεις. Το φιλμ-αίνιγμα έχει γεννήσει άπειρες συζητήσεις και θεωρίες από φανατικό κοινό που προσπαθεί για μια δεκαετία να το αποκωδικοποιήσει πλήρως. Είναι κάτι που δε θα μπορούσε ποτέ να έχει βγει από κανένα απολύτως σύστημα και είναι ο λόγος που ένα Φεστιβάλ σαν το Σάντανς θα μας είναι πάντοτε απαραίτητο.

Η καριέρα του Σέιν Καράθ: Ο Σέιν Καράθ είναι πιθανότατα ο σπουδαιότερος σκηνοθέτης που δεν ξέρει κανένας. Μετά το “Primer” του πήρε 9 χρόνια για να γυρίσει το follow-up του, αλλά άξιζε κάθε δευτερόλεπτο προσμονής και δουλειάς: Το “Upstream Color” είναι μια ταινία που θα εμφανιστεί πολύ ψηλά σε πάρα πολλές λίστες με τις καλύτερες ταινίες των ’10s. (Βρισκόμαστε στα μέσα της δεκαετίας και για μένα είναι ως τώρα καθαρό #1.) Από τις πιο αγνές δημιουργικές φωνές του σινεμά. Αν δεν γίνει ποτέ αναγνωρίσιμος σαν όλους τους παραπάνω, θα είναι επειδή υπηρετεί μια κινηματογραφική αφήγηση ακραίας λιτότητας, πιο ακραίας και από την λιτότητα της παραγωγής των έργων του.

Brick (2005)

Το πανέξυπνο νεο-νουάρ του Ράιαν Τζόνσον παίζει με τους κώδικες του είδους φέρνοντας ολόφρεσκο αέρα- ξέρω πολλούς που είναι πολύ πιο ένθερμοι φανς της ταινίας από ό,τι εγώ, ωστόσο οι περίεργες ευαισθησίες και η ιδιοσυγκρασία του φιλμ όπως και κάθε δουλειά τους σκηνοθέτη του, ήταν φυσιολογικό να δημιουργήσουν ένα χαλαρό καλτ. Όχι πολύ έντονο τύπου που-είναι-ρε-ο-Κρίστοφερ-Νόλαν (*γουρλωμένο μάτι*) αλλά καλτ όπως και νά’χει. Και ταυτόχρονα, παρέδωσε στον κόσμο τον Τζόζεφ Γκόρντον-Λέβιτ.

Η καριέρα του Ράιαν Τζόνσον: Το “Brothers Blοom” που ακολούθησε παραήταν επιτηδευμένο και ενθουσιασμένο με τον εαυτό του, αλλά το “Looper” αγκαλιάστηκε με τεράστια θέρμη από πολλούς φανς του sci-fi. Ο Τζόνσον έχει επίσης σκηνοθετήσει 3 επεισοδιάρες του “Breaking Bad” (ΓΕΙΑ ΣΟΥ “OZYMANDIAS” ΘΕΛΩ ΤΗΝ ΑΝΑΣΑ ΜΟΥ ΠΙΣΩ), είναι φανταστικός στο twitter και, α ναι, θα σκηνοθετήσει τα 2 “Star Wars” που θα έρθουν μετά το φετινό του Τζέι Τζέι Έιμπραμς. Όχι και άσχημα.

Sex, Lies, and Videotape (1989)

Το Σημείο Μηδέν του αμερικάνικου ανεξάρτητου σινεμά που λέγαμε στην αρχή; Εδώ είμαστε. Στο ντεμπούτο του Στίβεν Σόντερμπεργκ θεμελιώνεται η ιδέα του θριαμβευτικού ανεξάρτητου σινεμά φτιαγμένου με τα απλούστερα μέσα μα δίχως την παραμικρή δημιουργική έκπτωση. Η ταινία έκανε πρεμιέρα στο Σάντανς μα θριάμβευσε στις Κάννες όπου κέρδισε 3 βραβεία, μεταξύ των οποίων και το Χρυσό Φοίνικα. Με αυτό τον τρόπο ισχυροποιήθηκε σαν θεσμός και το ίδιο το Σάντανς, στο πιο σημαντικό λιθαράκι προς την επανάσταση του ανεξάρτητου στις αρχές των ’90s. Από τις πιο επιδραστικές ταινίες των τελευταίων 30 χρόνων.

Η καριέρα του Στίβεν Σόντερμπεργκ: Στον ιδανικό μου κόσμο η δουλειά μου είναι να γράφω και να τρέχω ένα σάιτ που θα ασχολείται αποκλειστικά με τον Στίβεν Σόντερμπεργκ και με τα πράγματα που και αυτός ασχολείται. Δεν μου αρέσουν όλες οι δουλειές του και το λέω αυτό, απλά τον βρίσκω συναρπαστικό σαν καλλιτέχνη. Βοήθησε στην έκρηξη του ανεξάρτητου σινεμά, έκανε μεγάλες δουλειές στο εμπορικό, πήρε Όσκαρ, πήρε Χρυσό Φοίνικα, πήρε Έμμυ, γύρισε μερικές από τις πιο περίεργες, πιο ακατανόητες, πιο πειραματικές ταινίες που έχει γυρίσει ποτέ αναγνωρισμένος σκηνοθέτης, γύρισε ένα Γκονταρικό δράμα με τη Σάσα Γκρέι, δοκίμασε εναλλακτικές μεθόδους διανομής όταν η βιομηχανία ακόμα κυνηγούσε τα torrents ένα-ένα, και τώρα σκηνοθετεί την καλύτερη σειρά στην τηλεόραση.

Whiplash (2014)

Να βάλουμε κι ένα μοντέρνο entry; Δεν έχει προλάβει ακόμα να δημιουργήσει τον θρύλο της η ταινία (όπως οι παραπάνω) ή ο σκηνοθέτης της (όπως οι παραπάνω) αλλά δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία για οτιδήποτε από τα δύο. Θα μιλήσουμε και σύντομα πιο αναλυτικά για την ταινία κατά την έξοδό της στις ελληνικές αίθουσες, αλλά ας πούμε ότι είναι το φιλμ που κάνει ακόμα και τον πιο σκεπτικό απέναντι στο μοντέρνο Σάντανς να ανανεώσει τις ελπίδες του για το αμερικάνικο ανεξάρτητο σινεμά. Το Σάντανς ζει.