Όλη η αλήθεια για το κομμένο αυτί του Βαν Γκογκ

Η ζωή του Βίνσεντ Βαν Γκογκ και ο θάνατός του (αυτοπυροβολήθηκε σε ένα καλαμποκοχώραφο στην Auvers-sur-Oise το 1890) έχουν αφήσει στην ιστορία της Τέχνης ένα αποτύπωμα σχεδόν τόσο βαθύ κι επιδραστικό όσο αυτό των ζωγραφικών του έργων. Για πολλούς, η μορφή του Βαν Γκογκ συνοψίζει τον ιδανικό και πένθιμο μύθο του καταραμένου ρομαντικού καλλιτέχνη.

Η νέα έκθεση που διοργανώνει το Μουσείο Βαν Γκογκ στο Άμστερνταμ (‘Στο Χείλος της Παράνοιας’, από τις 15/07 ως τις 25/09), φιλοδοξεί να αποκαταστήσει την αλήθεια και να αναδείξει την οδυνηρή πραγματικότητα πίσω από αυτόν το μύθο. Περίοπτη θέση ανάμεσα στα ζωγραφικά έργα, τα χειρόγραφα, τα αποκόμματα των εφημερίδων και τα υπόλοιπα ντοκουμέντα που θα εκτεθούν τις επόμενες μέρες στις προθήκες του μουσείου κατέχει και το σκουριασμένο πιστόλι που εντοπίστηκε από έναν αγρότη στο ίδιο αυτό χωράφι το 1960.

Το μικρό αυτό ρεβόλβερ τσέπης των 7mm είναι -πιθανότατα- το πιστόλι που χρησιμοποίησε ο ζωγράφος για να βάλει τέλος στη ζωή του. Η σκουριά, οι φθορές και συνολικά η κατάσταση στην οποία εντοπίστηκε, οδήγησαν τους ειδικούς στο συμπέρασμα ότι θα μπορούσε όντως να βρισκόταν θαμμένο εκεί από τα τέλη του 19ου αιώνα κι επί επτά δεκαετίες, μέχρι την τυχαία ανακάλυψή του. Το μικρό μέγεθος, το διαμέτρημα και η όλη κατασκευή ενός τέτοιου πιστολιού, τύπου ‘Lefaucheux à broche’, εξηγούν το γιατί ο ζωγράφος βασανίστηκε 30 ώρες πριν ξεψυχήσει, παρότι αυτοπυροβολήθηκε εξ’ επαφής. Η μοιραία σφαίρα διαπέρασε τα πλευρά και σφηνώθηκε στην κοιλιακή χώρα του. Το συγκεκριμένο πόρισμα ακυρώνει οριστικά τη θεωρία των Αμερικανών Steven Naifeh και Gregory White Smith ότι ο Βαν Γκογκ δεν αυτοκτόνησε, αλλά πυροβολήθηκε από κάποιον άλλο.

Το  ρεβόλβερ των 7mm με το οποίο εικάζεται ότι ο Βανκ Γκογκ έθεσε τέλος στη ζωή του.

Η έκθεση ερευνά και το ζήτημα του ακρωτηριασμού του Βαν Γκογκ. Το κομμένο αυτί του ζωγράφου αποτελεί μέχρι σήμερα έναν από τους πιο δημοφιλείς αστικούς μύθους της Τέχνης και αιτία έριδας ανάμεσα στους ιστορικούς και τους βιογράφους του ζωγράφου. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι τον ακρωτηρίασε ο Πολ Γκωγκέν με το ξίφος του, πάνω σε έναν καυγά με αφορμή μια γυναίκα. Η επικρατέστερη θεωρία είναι ότι ο ζωγράφος έκοψε μόνος του το λοβό του αυτιού του, σε μια στιγμή απόγνωσης. Η αιτία αυτής της απόγνωσης συζητιέται επί έναν αιώνα και κάτι. Οι περισσότεροι εκτιμούν ότι ο ζωγράφος κλονίστηκε από την απόφαση του Γκωγκέν να εγκαταλείψει τον ίδιο και την Αρλ. Υπάρχει και η εικασία ότι έπασχε από τη νόσο Μενιέρ, που του προκαλούσε ζαλάδες, απώλεια ακοής κι ένα μόνιμο βουητό από το οποίο προσπάθησε να απαλλαγεί. Μετά την αποτρόπαια πράξη, ο Βαν Γκογκ εμφανίστηκε παραληρώντας σε έναν οίκο ανοχής, κρατώντας στο χέρι του τα υπολείμματα του αυτιού του τυλιγμένα σε ένα κομμάτι εφημερίδα. Ο πρώτος πίνακας που ζωγράφισε μετά το συμβάν που πυροδότησε την τρέλα του και καθόρισε την υστεροφημία του ήταν η ‘Αυτοπροσωπογραφία με δεμένο αυτί’.

Η περίφημη ‘Αυτοπροσωπογραφία με δεμένο αυτί’.

Τα νέο στοιχείο που αποκαλύπτει η έκθεση ‘Στο Χείλος της Παράνοιας’ σχετικά με το συμβάν, είναι η χειρόγραφη επιστολή του Δρ. Felix Rey, του γιατρού που περιποιήθηκε την πληγή του. Στο γράμμα του, ο γιατρός περιγράφει με φρίκη την έκταση του τραύματος και ξεκαθαρίζει με σαφήνεια ότι ο ζωγράφος δεν έκοψε απλώς το λοβό του αυτιού του, αλλά ότι πριόνισε μεθοδικά και βασανιστικά με το ξυράφι του ολόκληρο το αυτί.

Συνοπτικά, η έκθεση καταρρίπτει τη θεωρία του ακρωτηριασμού του από τον Γκωγκέν. Κυρίως, όμως, καταρρίπτει το το μύθο της ‘ιερής τρέλας’ του. Πολλοί εντοπίζουν στην κατάθλιψη και την ψυχασθένεια του Βαν Γκογκ τις πηγές της ιδιοφυΐας του. Τα ντοκουμέντα οδηγούν στο αντίθετο συμπέρασμα. Ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ δεν μπορούσε να δουλέψει όταν ήταν άρρωστος. Συχνά, η κατάθλιψη του προκαλούσε προσωρινή παράλυση. Κατά πάσα πιθανότητα δεν ζωγράφιζε για να απελευθερώσει τους δαίμονές του, αλλά για να τους φιμώσει. Η ζωγραφική ήταν η σκληρή, συστηματική και απολύτως συνειδητή του προσπάθεια να παραμείνει διαυγής και πνευματικά υγιής. Όπως εξομολογήθηκε σε κάποια επιστολή του, για τον ίδιο λόγο κάπνιζε: για να κρατήσει την παράνοιά του πίσω από το προπέτασμα του καπνού.