Πέντε κινηματογραφικά μαθήματα περί φασισμού

Είναι το θέμα των ημερών. Είναι σχεδόν της μόδας. Και είναι σίγουρα μια έννοια που ο καθένας αντιλαμβάνεται με τον δικό του τρόπο. Ο φασισμός δεν αποτελεί φυσικά κάτι υποκειμενικό, όπως ας πούμε η ομορφιά, το γούστο ή το ταλέντο του Νίκολας Κέιτζ (κι όμως, υπάρχουν κάποιοι που ισχυρίζονται ότι υπάρχει). Αντιθέτως θα έπρεπε να θεωρείται συγκεκριμένος και δεδομένα απωθητικός. Πλην όμως, όπως αποδεικνύεται καθημερινά, δεν θεωρείται. Ούτε συγκεκριμένος, ούτε απωθητικός. Κάπου, κάπως, για κάποιο λόγο μείναμε μετεξεταστέοι ως χώρα στο συγκεκριμένο μάθημα.

Το κείμενο που ακολουθεί δεν φιλοδοξεί ασφαλώς να παίξει το ρόλο του σεμιναρίου. Ο κινηματογράφος άλλωστε δεν είναι μια ηθικοπλαστική τέχνη (ή τέλος πάντων όταν γίνεται ηθικοπλαστική, δε είναι τέχνη), ωστόσο έχει τον τρόπο να φτάνει στο βάθος των  πραγμάτων με τρόπο που ελάχιστες άλλες μορφές επικοινωνίας μπορούν. Για αυτό και όταν αποφασίζει να μιλήσει για τον φασισμό, συνήθως έχει ενδιαφέρον.

Υπάρχουν ασφαλώς οι προφανείς προσπάθειες που σου κουνάνε το δάχτυλο μέσα στα μούτρα («φασισμός, φτου κακά»).  Σε αυτήν την κατηγορία ανήκουν σχεδόν όλες οι ταινίες με θέμα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Δεν τις συμπεριέλαβα στη μικρή μου λίστα και λόγω ποσότητας (πολλές ρε παιδί μου) και επειδή τις ξέρετε όλοι, δεν χρειάζεστε εμένα να σας πω για τον Σίντλερ ή για τη Ζωή που είναι ωραία. Ούτε η πεντάδα που ακολουθεί, περιλαμβάνει «άγνωστα» διαμάντια. Απλώς αποτελείται από φιλμ που επιλέγουν μικρές ή μεγάλες αλληγορίες για να “ζωγραφίσουν” την φρίκη.

Όπως έκαναν τέλος πάντων στο δικό μου μυαλό, οι παρακάτω ταινίες.  

Ο μεγάλος δικτάτορας (1940)

Του Τσάρλι Τσάπλιν

Εντάξει, το ξέρω είναι υπερβολικά προβλέψιμο. Αλλά πρώτον, η σάτιρα αποδομεί τον φασισμό όσο τίποτα άλλο (οι φασίστες δεν έχουν χιούμορ και δεν ξέρουν  πως να το αντιμετωπίσουν) και δεύτερον μιλάμε για μια σπουδαία ταινία. Τρίτον ο καλύτερος αντιφαστιτικός μονόλογος που έχει ακουστεί ποτέ στην μεγάλη οθόνη. Και όχι μόνο. «Η ψυχή του ανθρώπου έχει φτερά και όπου ΄ναι θα αρχίσει να πετάει. Κοίτα ψηλά Χάνα»…

Δεν έχω τίποτα να προσθέσω…

Apt Pupil (1998)

Του Μπράιαν Σίνγκερ

Ο άνθρωπος που σκηνοθέτησε τους «Συνήθεις Υπόπτους» και τα πρώτα δυο «Χ-Men» (τα καλά), σκηνοθέτησε και αυτό το βραδυφλεγές και μάλλον υποτιμημένο θρίλερ. Βασισμένο σε βιβλίο του Στίβεν Κινγκ, περιγράφει τη νοσηρή σχέση του Τοντ,  ενός all – american εφήβου (άψογος μαθητής, άψογος γιος, άψογος σε όλα) με τον ναζί γείτονα του.  O Μπραντ Ρένφρο παίζει ικανοποιητικά τον νεαρό, ωστόσο ο Ίαν Μακέλεν είναι ανατριχιαστικός ως απόμαχος εγκληματίας πολέμου. Και ακόμη πιο ανατριχιαστική  είναι η  ασχήμια που κρύβεται πίσω από την προαστιακή τελειότητα του Τοντ και η ευκολία με την οποία υποκύπτει (για την ακρίβεια δεν υποκύπτει, αναζητά) στην σκοτεινή πλευρά του εαυτού του.  Δεν  πρόκειται για αριστούργημα, πρόκειται όμως για ένα γερό σκαμπίλι σε εκείνους που νομίζουν ότι ο φασισμός γεννιέται αποκλειστικά στις φτωχογειτονιές.

H λευκή κορδέλα (2009)

Του Μίκαελ Χάνεκε

Το magnum opus του Χάνεκε μιλάει για τις ρίζες του φασισμού, την γέννηση της βίας, την προέλευση του κακού. Και το κάνει μέσα από την ιστορία ενός μικρού γερμανικού χωριού, στις παρυφές του Α΄παγκοσμίου πολέμου, το οποίο θα μπορούσε να είναι ολόκληρη η Γερμανία.  Ολόκληρη η Ευρώπη. ‘Η και ολόκληρος ο κόσμος εδώ που τα λέμε. Ασπρόμαυρη  φωτογραφία, αποστασιοποιημένη ατμόσφαιρα, ψυχρά πρόσωπα, συγκροτούν μια σκληρή ταινία που σαφέστατα δεν χωνεύεται εύκολα. Δεν είναι αυτός ο στόχος της άλλωστε. Ο στόχος της είναι να σε αναστατώσει. Και το πετυχαίνει, έστω κι αν όταν τελειώσει, δεν καταλαβαίνεις αμέσως το γιατί…

Η εκλογή της Σόφι (1982)

Του Άλαν Πάκουλα

Η ταινία διαθέτει ότι δεν θα ήθελα να περιλαμβάνει η συγκεκριμένη λίστα. Και στρατόπεδο συγκέντρωσης και αρκετά απλοϊκή προσέγγιση και «εύκολη» συγκίνηση. Αν υπάρχει όμως μια σκηνή  στην ιστορία του κινηματογράφου που για εμένα συνοψίζει την απόλυτη παράνοια, τη φρίκη, τον  ισοπεδωτικό τρόμο του φασισμού, αυτή είναι η εκλογή (με την έννοια της επιλογής) που έδωσε και τον τίτλο στο φιλμ. Παιγμένης τόσο καλά που γίνεται σχεδόν αφόρητο να την παρακολουθήσεις, από την μοναδική Μέριλ Στριπ. Η οποία πήρε Όσκαρ για τη συγκεκριμένη ερμηνεία. Φυσικά…

Ο λαβύρινθος του Πάνα (2006)

Του Γκιγιέρμο Ντελ Τόρο

Κατά τη γνώμη μου, ποτέ, κανείς σκηνοθέτης δεν περιέγραψε καλύτερα τον φασισμό από τον Γκιγιέρμο Ντελ Τόρο σε ετούτο εδώ το θεοσκότεινο, αριστουργηματικό παραμύθι. Ο ιδιοφυής Μεξικάνος χωρίζει την ιστορία του σε δυο κομμάτια. Στο ρεαλιστικό, ο φασισμός είναι υπαρκτός και χειροπιαστός, όσο χειροπιαστή είναι η μοχθηρία του συνταγματάρχη του φρανκικού στρατού  που υποδύεται εξαιρετικά ο Σέρχι Λόπεθ. Στο ονειρικό, ο φασισμός παίρνει διάφορες μορφές, από αηδιαστικά βατράχια και μολυσμένα δέντρα, μέχρι τέρατα δίχως μάτια. Και όλες κατορθώνει να τις αντιμετωπίσει αποτελεσματικά ένα μικρό κορίτσι, με όπλο μονάχα το θάρρος, την καλοσύνη και την αχαλίνωτη φαντασία του. Πολυεπίπεδος, πολύπλοκος, οδυνηρός, συγκινητικός και πανέμορφος, ο «Λαβύρινθος του Πάνα» αποτελεί μια άψογη όσο και τρομακτική περιγραφή του σκοταδιού της ανθρώπινης φύσης. Και παρότι αφήνει χαραμάδες φωτός να σπάσουν  τον ζόφο, ο Ντελ Τόρο δεν αλληθωρίζει ούτε μια στιγμή προς ένα χαζοχαρούμενο ή ανέλπιστα αισιόδοξο φινάλε. Ο φασισμός ζει μέσα σου, φωνάζει ο Φαύνος σε ολόκληρη την ταινία. Τι σκοπεύεις να κάνεις για αυτό;