Πολλές ταινίες άλλαξαν το σινεμά, λίγες όμως όσο τα Σαγόνια του Καρχαρία

Τα Σαγόνια του Καρχαρία είναι θρίλερ προφανώς. Είναι ταινία τρόμου – ένα υβρίδιο monster movie και πρωτο-slasher. Είναι ταινία δράσης που ασκεί σκληρή κριτική για τη διαφθορά και την κυβερνητική απληστία. Πρώτα και κύρια είναι μία ταινία-υπόδειγμα του πόσο αριστοτεχνικά εκτελεσμένο μπορεί να είναι ένα έργο εμπορικής ψυχαγωγίας.

Τα Σαγόνια του Καρχαρία, λοιπόν, καθιέρωσαν ουσιαστικά το καλοκαίρι ως τη σεζόν με τις μεγαλύτερες δυνατότητες εισιτηρίων, φέρνοντας μαζί της μια δεύτερη κρίσιμη αλλαγή στη βιομηχανία. Οι ταινίες δημιουργών βρέθηκαν ξαφνικά σε λιγότερο επιθυμητή θέση σε σύγκριση με ταινίες μεγάλου προϋπολογισμού και τα στούντιο πήραν σταδιακά τον έλεγχο από τα χέρια των κινηματογραφιστών, τερματίζοντας την περίοδο που συνήθως ταξινομείται ως η εποχή του Νέου Χόλιγουντ. Η επιτυχία του Spielberg, με άλλα λόγια, υποκίνησε μία μετατόπιση ισχύος που μπορεί να γίνει ακόμα αισθητή στην αμερικανική κινηματογραφική βιομηχανία.

Τα γυρίσματα της ταινίας θα διαρκούσαν υποτίθεται 55 ημέρες, η παραγωγή της όμως μετατράπηκε γρήγορα σε εφιάλτη όταν ο μηχανικός καρχαρίας (τα τρία μοντέλα κανονικού μεγέθους που είχαν κατασκευαστεί για την ακρίβεια) αρνιόταν να συνεργαστεί. Δημιουργός του ήταν ο Bob Mattey, κατασκευαστής του γιγάντιου καλαμαριού στο 20.000 Leagues Under the Sea, και το παρατσούκλι που του είχε κολλήσει ήταν το “Bruce”, εμπνευσμένο από τον δικηγόρο του Steven Spielberg, Bruce Ramer.

Οι κατασκευές δούλευαν μία χαρά στις αποθήκες τους, μόλις όμως τις πέταξαν στο θαλασσινό νερό άρχισαν να δυσλειτουργούν. Οι μέρες περνούσαν, το υλικό που γυριζόταν δεν ήταν αξιοποιήσιμο, και η μόνη ανταμοιβή συνεργείου και καστ ήταν οι καταιγίδες και οι θαλασσοταραχές.

Ο Steven Spielberg καβάλα στον "Bruce" / Photo by Sunset Boulevard/Corbis via Getty Images

Μιλώντας στον Guardian, ο Spielberg είχε θυμηθεί πως στα μισά περίπου των γυρισμάτων είχε πάει σε ένα πάρτι στο Martha’s Vineyard, γνωστό θέρετρο για χολιγουντιανούς ή μη πλουσίους, και μία διάσημη ηθοποιός που παραμένει ανώνυμη τού είχε πει ότι οι πάντες στο Λος Άντζελες έλεγαν το πόσο ανεύθυνος είναι και πως κανείς δεν θα ξαναθελήσει να δουλέψει μαζί του. Ο Spielberg που ως τότε δεν είχε ακούσει ούτε ψήγμα κουτσομπολιού, τρόμαξε. Σκέφτηκε πως τα Σαγόνια του Καρχαρία θα μπορούσαν να είναι η τελευταία του ταινία.

Αναθάρρησε όταν η ταινία προβλήθηκε δοκιμαστικά στην αίθουσα Medallion στο Dallas, τον Μάρτιο του 1975. «Εκείνη ήταν η πρώτη φορά που συνειδητοποίησα ότι ο καρχαρίας λειτουργούσε, η ταινία λειτουργούσε, τα πάντα λειτουργούσαν», έχει αναφέρει ο Spielberg. «Το κοινό έβγαινε από τις θέσεις του. Είχε πετάξει ποπ κορν μπροστά στην οθόνη δύο φορές κατά τη διάρκεια της ταινίας. Τότε έγινα άπληστος και σκέφτηκα, λες να μπορώ να το κάνω να πετάξει και τρίτη φορά; Και τότε γύρισα εκείνη τη σκηνή στην πισίνα της μοντέρ μου, της Verna. Είχα την εξής ιδέα – τι θα συμβεί αν ολόκληρο το κεφάλι του Ben Gardner βγει από την τρύπα όταν ο Richard [Dreyfuss] πάει κάτω από το νερό για να βγάλει το δόντι [από τη βυθισμένη βάρκα]; Και έτσι το γύρισα στην πισίνα της με ένα προσθετικό κεφάλι και μια βάρκα από κόντρα πλακέ».

Τα υπόλοιπα τα έγραψε η ιστορία. Τι έγραψε όμως ακριβώς;

Το εύρος κυκλοφορίας

Πριν από τα Σαγόνια του Καρχαρία, οι εταιρείες διανομής δούλευαν με πολύ διαφορετικό προγραμματισμό. Υπήρχαν σπάνια τα μεγάλα Σαββατοκύριακα έναρξης και οι εκστρατείες μαζικής ενημέρωσης για να τραβήξουν την προσοχή στις επερχόμενες κυκλοφορίες ήταν ελάχιστες. Αντ ‘αυτού, οι ταινίες άνοιγαν συνήθως σε μερικές πόλεις και μετά σιγά-σιγά κυκλοφορούσαν στους κινηματογράφους σε όλη τη χώρα.

Η Universal Pictures όμως άνοιξε την ταινία σε εθνικό επίπεδο σε περισσότερες από 400 αίθουσες. Ακολούθησε τη μέθοδο του Godfather και της Paramount δηλαδή, της πρώτης ταινίας που τόλμησε την ευρεία και ταυτόχρονη δομή κυκλοφορίας, και η επιτυχία που είδε έμαθε για τα καλά στο Χόλιγουντ πως αυτό ήταν ένα ρίσκο που θα άξιζε να παίρνει.

Τα Σαγόνια του Καρχαρία άνοιξαν σε 465 αίθουσες και χρειάστηκαν μόλις 78 ημέρες για να εκθρονίσουν το Godfather από την κορυφή του box office. (Συγκριτικά, είχαν χρειαστεί περισσότερα από 25 χρόνια για να εκτοπιστεί το Gone With the Wind από την πρώτη θέση από το The Sound of Music το 1965).

Αυτή η επιτυχία, βέβαια, δεν είχε έρθει ουρανοκατέβατη.

Το marketing από τα Σαγόνια του Καρχαρία και μετά

Πριν το καλοκαίρι του 1975, τα στούντιο του Χόλιγουντ δεν διαφήμιζαν παραδοσιακά τις ταινίες τους στην τηλεόραση. Ήταν απλώς πολύ, πολύ ακριβό να γίνει κάτι τέτοιο. Λίγο πριν την κυκλοφορία του Jaws για παράδειγμα, η Columbia Pictures είχε αγοράσει 42 τηλεοπτικά σποτ για το Breakout με τον Charles Bronson. Παρά τη διαφημιστική δαπάνη ωστόσο, που σύμφωνα με πληροφορίες είχε κοστίσει 3,5 εκατομμύρια δολάρια, τα εισιτήρια που ήρθαν πίσω ήταν απογοητευτικά.

Η Universal όμως δεν ίδρωσε.

Επί τρία βράδια πριν την κυκλοφορία της ταινίας στις 20 Ιουνίου 1975, το στούντιο είχε γεμίσει τα τηλεοπτικά δίκτυα με τρέιλερ 30 δευτερολέπτων και μάλιστα στο primetime, έναντι 2 περίπου εκατομμυρίων δολαρίων. Τα σποτ ενισχύονταν από τη μουσικάρα του John Williams και τις εμβληματικές εικόνες του καρχαρία να αναδύεται από το νερό. Υπήρξαν περιοδείες καστ και συντελεστών σε talk shows της εποχής – συμπεριλαμβανομένων εμφανίσεων που χρονολογήθηκαν περισσότερο από οκτώ μήνες πριν βγει η ταινία στους κινηματογράφους – και marketing tie-ins, μία σημαντική ώθηση του κοινού προς την ανάγνωση μυθιστορήματος όπου βασίστηκαν τα Σαγόνια πακέτο με ένα ολοκαίνουριο εξώφυλλο που μοιραζόταν, τότε, την αφίσα της ταινίας, και μία σειρά από δοκιμαστικές προβολές που είχαν ανεβάσει το word of mouth της ταινίας στα ύψη.

Όταν λοιπόν τα Σαγόνια του Καρχαρία κυκλοφόρησαν στους κινηματογράφους, δεν είχαν μόνο hype αλλά πραγματικό, ατόφιο awareness. Το κοινό ήταν ενθουσιασμένο με πράγματα που γνώριζε ήδη, πλοκές που μπορούσαν να διαβάσουν στο βιβλίο του Peter Benchley και χαρακτήρες με τους οποίους ήταν ήδη εξοικειωμένοι — ακριβώς όπως συμβαίνει με τις σημερινές ταινίες που φτάνουν στους κινηματογράφους μετά από τεράστιες εκστρατείες μάρκετινγκ που έχουν δείξει ήδη μεγάλο μέρος του υλικού.

Η καθιέρωση του summer season

Το καλοκαίρι θεωρούταν επί χρόνια περίπου εκτός παιχνιδιού για την αμερικανική κινηματογραφική βιομηχανία. Εν μέρει επειδή οι κινηματογραφόφιλοι δεν ήθελαν να περάσουν δύο ώρες σε κάποια αίθουσα χωρίς κλιματισμό. Ακούγεται μάλλον υπερβολικό, σκέψου όμως ότι ακόμα και η αείμνηστη Pauline Kael, διάσημη κριτικός κινηματογράφου για το The New Yorker από τη δεκαετία του 1960, τα καλοκαίρια σταματούσε να γράφει.

Το αριστούργημα του Spielberg όμως χτύπησε νεύρο στο νεανικό κοινό του οποίου το φυσικό περιβάλλον δεν ήταν οι παραλίες, αλλά το εμπορικό κέντρο. Μεταξύ 1965 και 1970, ο αριθμός των εμπορικών κέντρων στην Αμερική είχε αυξηθεί από 1.500 σε 12.500. Τα Σαγόνια του Καρχαρία ήταν η σωστή ταινία, τη σωστή στιγμή.

Ταυτόχρονα με την επιβεβαίωση της βιωσιμότητας μίας καλοκαιρινής επιτυχίας, υποδεικνύοντας έτσι μία μετατόπιση στις τακτικές σχετικά με την εποχική κυκλοφορία, το Jaws απευθύνθηκε τελικά σε μία νέα γενιά θεατών που είχαν τον χρόνο, τα χρήματα και την τάση να ξημεροβραδιάζονται στα malls των προαστίων και μάλιστα να βλέπουν τις αγαπημένες τους ταινίες πάνω από μία φορά. Και καθόλου τυχαία, οι χώροι αυτοί ήταν κλιματιζόμενοι. Οι πολυκινηματογράφοι άρχισαν να γίνονται η δροσερή εναλλακτική στη ζέστη.

Με μπάτζετ μικρότερο από 9 εκατομμύρια δολάρια, τα Σαγόνια του Καρχαρία συνέχισε να κερδίζει πάνω από 470 εκατομμύρια δολάρια σε παγκόσμιες εισπράξεις, συμπεριλαμβανομένων των 260 εκατομμυρίων δολαρίων εγχώρια που του είχαν χαρίσει την πρώτη θέση στο box office για το 1975. Η ταινία είχε ανατρέψει άλλες επιτυχημένες ταινίες όπως το One Flew Over the Cuckoo’s Nest ή το Dog Day Afternoon, όλα με πολύ σημαντικές εισπράξεις αλλά αναμφισβήτητα μη μπλοκμπάστερ στη φύση τους, τουλάχιστον όχι όπως εννοούμε σήμερα τον όρο.

Η τερατώδης επιτυχία του Spielberg άνοιξε τον δρόμο για τον τύπο των ταινιών που κυριεύουν τώρα πια την καλοκαιρινή σεζόν, χωρίς όμως να κάνει εκπτώσεις σε βάρος της ποιότητας.

Ο θάνατος του Νέου Χόλιγουντ;

Υπάρχουν τρεις ιστορίες που αφηγούμαστε συνήθως για τον θάνατο το Νέο Χόλιγουντ. Του συγκλονιστικού δηλαδή κινήματος που άνθισε στις Ηνωμένες Πολιτείες από τα μέσα των ‘60s ως το τέλος των ‘70s, και έδινε στους δημιουργούς τον πλήρη, συνήθως, έλεγχο πάνω στα έργα τους.

Στην πρώτη ιστορία, η τεράστια επιτυχία του Jaws το 1975 και του Star Wars το 1977 επαναπροσδιόρισαν το blockbuster, θέτοντας σε κίνηση μία σειρά από αλλαγές που άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσαν τα στούντιο. Πόσο καλό μπορεί να έκανε το γεγονός ότι αν ένα από τα μεγάλα στούντιο δεν έχει επενδύσει από 100 εκατομμύρια και πάνω για μία ταινία δεν θα τη στηρίξει επαρκώς;

Στη δεύτερη ιστορία, ταινίες όπως το Star Wars και το Rocky (1976) επανέφεραν την απλοϊκή αφήγηση και το χαρούμενο φινάλε, σηματοδοτώντας μία αλλαγή από τον συχνά αποκρουστικό και πειραματικό κύκλο του Νέου Χόλιγουντ.

Και στην τρίτη, το Heaven’s Gate (1980) ξεπέρασε τον προϋπολογισμό του χωρίς να καταφέρει να βρει μεγάλο κοινό, βυθίζοντας στο μεταξύ ένα ολόκληρο στούντιο παραγωγής κατά τη διαδικασία.

Και οι τρεις αφηγήσεις τελειώνουν με τον επαναπροσανατολισμό της βιομηχανίας σε λαοφιλείς υπερπαραγωγές. Και ενώ το φιάσκο του Heaven’s Gate ήταν σε σημαντικό βαθμό αυτοτραυματιστικό, οι άλλες δύο στηρίζονται περισσότερο στην ιδέα κάποιας εξωτερικής δύναμης που έφερε την αλλαγή.

Έγραφε για παράδειγμα ο Peter Biskind στο βιβλίο του Easy Riders, Raging Bulls, πως ο George Lucas και ο Spielberg «έφεραν το κοινό της δεκαετίας του ’70, εξελιγμένο διατροφικά από ταινίες ευρωπαϊκές και του Νέου Χόλιγουντ, πίσω στις απλοϊκότητες των ταινιών της Χρυσής Εποχής της δεκαετίας του ’60 […] Δημιούργησαν ταινίες στην αντίπερα όχθη από τις ταινίες των συναδέλφων τους».

Υπάρχει δόση αλήθειας στις αφηγήσεις αυτές. Ποιος φταίει όμως εάν το Χόλιγουντ πήρε τα λάθος μαθήματα από την επιτυχία του Spielberg (και του Lucas επίσης);

Τα Σαγόνια του Καρχαρία είναι μία ταινία βασισμένη στους χαρακτήρες της όπου οι ηθοποιοί είχαν τη δυνατότητα να αυτοσχεδιάσουν, και το σενάριο της Watergate εποχής δίνει περίοπτη θέση σε έναν πολιτικό που καλύπτει μία τρομερή απειλή για το προσωπικό του συμφέρον. Και ο καρχαρίας του, αυτός που «θα σε καταπιεί ολόκληρο», καταβροχθίζει ακόμα όλα τα αντίγραφα που ακολούθησαν.