Πώς τα βιβλία βοηθούν να αντιμετωπίσουμε τη θλίψη μας
Η λογοτεχνία που καταπιάνεται με την απώλεια μας βοηθά -αν δεν κοιτάξουμε από την άλλη- να κατανοήσουμε ότι παρά τις τραγωδίες μπορούμε πάντα να προχωρήσουμε μπροστά.
- 5 ΜΑΡ 2023
«Τα βιβλία με θέμα την απώλεια λένε κάτι για τη φύση μας» έγραφε η guest editor των New York Times, Margaret Renkl, σε άρθρο της που είχε δημοσιευτεί πριν περίπου έναν χρόνο. Είχα πατήσει τότε το save στο browser σχεδόν αυτόματα. Ανακλαστικά. «Μας υπενθυμίζουν ότι ανήκουμε σε ένα είδος το οποίο είναι ικανό να προχωρήσει ακόμα και όταν νιώθουμε ότι δεν αντέχουμε άλλο. Ο θάνατος είναι κομμάτι του κόσμου όπου ζούμε. Είναι τμήμα της ίδιας μας της λειτουργίας ως άνθρωποι».
Πριν 12 μήνες, η πανδημία δε φαινόταν ακόμα τόσο μακρινή και ο πόλεμος της Ουκρανίας βρισκόταν σε τρομερή ένταση – όχι, βέβαια, ότι μειώθηκε ποτέ η φρίκη του. Ο θάνατος με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ήταν, δηλαδή, μία καθημερινότητα.
Υπήρχαν, λοιπόν, στιγμές που αναρωτιόμουν πώς ακριβώς θα πιάσω να διαβάσω ένα βιβλίο με όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Κάτι που και τώρα, μετά την τραγωδία στα Τέμπη, σκέφτομαι ασυναίσθητα. Από την ώρα του ατυχήματος μέχρι τώρα δεν έχω ανοίξει σελίδα – κακώς.
Όλα αυτά κινδυνεύουν να ακουστούν σαν μία μοιρολατρία που αποδέχεται τις εγκληματικές παραλείψεις του πολιτικού κόσμου στο θέμα των σιδηροδρόμων. Όχι, δεν εννοώ σε καμία περίπτωση αυτό: δε θα πρέπει να ξεχάσουμε, ούτε να αφήσουμε πίσω μας το συμβάν, πριν αποδοθεί δικαιοσύνη.
Το να καταφέρεις όμως να χωνέψεις τον αριθμό των νεκρών, την ηλικία τους αλλά και το πώς έφυγαν από τη ζωή είναι σχεδόν αδύνατο. Με έναν περίεργο τρόπο όμως τα βιβλία είναι εκεί για εμάς – ακόμα και σε τέτοιες ή μάλλον πρωτίστως σε τέτοιες στιγμές.
Μάλιστα, κατά έναν παράξενο, σχεδόν «ομοιοπαθητικό» τρόπο η λογοτεχνία που καταπιάνεται με την απώλεια είναι η πλέον ανακουφιστική τέτοιες στιγμές. Ο συγκλονιστικός αγώνας του γιατρού Ριε να σώσει όσους νοσούν στην Πανούκλα (εκδ. Καστανιώτη) του Albert Camus, μόνο και μόνο για να τον πάρει και αυτόν η αρρώστια, μας υπενθυμίζει τι θα πει πραγματική ανθρωπιά. Ή όπως ο ίδιος λέει: «υπάρχουν περισσότερα πράγματα στους ανθρώπους που σε κάνουν να τους θαυμάζεις παρά να τους απεχθάνεσαι».
Ο Harry Potter (εκδ. Ψυχογιός) της J.K. Rowling παλεύει σε όλα τα βιβλία να συμφιλιωθεί με το γεγονός ότι έχει χάσει τους γονείς τους, και μαζί του παλεύουμε και εμείς, βλέποντάς τον άλλες φορές να θριαμβεύει και άλλες να καταποντίζεται.
Σίγουρα, το να παρακολουθείς τον κεντρικό ήρωα του Ernest Hemingway να δίνει τη ζωή του για έναν σκοπό στο Για ποιον χτυπά η καμπάνα (εκδ. Καστανιώτη) είναι σοκαριστικό· αλλά και λυτρωτικό ταυτόχρονα. Όπως, δηλαδή, συμβαίνει και με τον θάνατο του Boromir στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών (εκδ. Κέδρος): υπάρχει η ζωή, υπάρχει και ο θάνατος, σημασία όμως έχει τι έχεις κάνει στο ενδιάμεσο.
Με σχεδόν μαθηματική ακρίβεια κάθε σπουδαίο βιβλίο αναμετράται με το θέμα της απώλειας με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Απλά για κάποια αποτελεί τη βασική τους θεματική: στο Καθώς ψυχορραγώ (εκδ. Κέδρος) του William Faulkner όλες οι μεγαλειώδεις προτάσεις που θυμίζουν ενωμένα μεταξύ τους μαργαριτάρια, όλες οι διαφορετικές αφηγήσεις κινούνται γύρω από τον θάνατο της μητέρας της οικογένειας. Η δική της απώλεια αποτελεί τον πυρήνα ενός αριστουργήματος.
Είτε είναι ένας ηρωικός θάνατος, σαν και αυτός που βρίσκει τον Έκτορα έξω από τα τείχη της Τροίας στην πρόσφατη Ανδρωμάχη (εκδ. Μεταίχμιο) του Κώστα Ακρίβου, είτε ένας θάνατος που δε συνέβη ποτέ όπως στο διήγημα Ήρθε καιρός να φύγουμε από το Γκιακ (εκδ. Πατάκη) του Δημοσθένη Παπαμάρκου, τα βιβλία βρίσκουν έναν τρόπο να μας φέρουν αντιμέτωπους με την απώλεια.
Όχι, για να την ξορκίσουμε, ούτε για να μας τρομάξει η πιθανότητα. Αλλά για να μας λυτρώσει το γεγονός ότι πάντα, μα πάντα η τέχνη μιμείται τη ζωή. Υπάρχει ένας σχεδόν μαγικός μηχανισμός που διώχνει ένα κομμάτι από τη θλίψη μας για όλα όσα συμβαίνουν στην πραγματικότητα.
Τελικά, όμως, τι ακριβώς κερδίζουμε από όλη αυτήν τη λογοτεχνική αφήγηση του θανάτου και ιδιαίτερα τώρα που μία πολύνεκρη τραγωδία βαραίνει τη συλλογική μας συνείδηση; Είναι εκείνο που έγραψε η Margaret Renkl για τα κείμενα που καταπιάνονται με την απώλεια: «Ο κόσμος των ανθρώπων ήταν πάντα ένας τραγικός κόσμος, ένας αβάσταχτος κόσμος, και το λογοτεχνικό σύμπαν πάντα μας έδινε τη δυνατότητα, αν δεν κοιτάξουμε από την άλλη, να κατανοήσουμε τα δώρα που μπορούν τέτοια βιβλία να μας χαρίσουν – όχι παρά τις τραγωδίες από τις οποίες έχουμε επιβιώσει, αλλά ακριβώς εξαιτίας αυτών».
