Πώς το βαμβάκι άλλαξε την ιστορία του καπιταλισμού
Ο διεθνούς φήμης ιστορικός και συγγραφέας του Η αυτοκρατορία του βαμβακιού, Sven Beckert, σε μία συζήτηση γύρω από το προϊόν που άλλαξε τις εργασιακές και παραγωγικές δομές του πλανήτη, που έκανε πανίσχυρη τη Δύση (με όχι τόσο ηθικούς τρόπους) και έστησε τις βάσεις για το οικονομικό σύστημα όπως το γνωρίζουμε εμείς σήμερα.
- 26 ΙΟΥΝ 2022
Αν κάποιος αναρωτιόταν τι είναι εκείνο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε ο κόσμος μας σήμερα, είναι σχεδόν σίγουρο ότι το μυαλό του δεν θα πήγαινε ποτέ και για κανέναν λόγο στο βαμβάκι. Κι όμως, όπως ξεκάθαρα φαίνεται στο Η αυτοκρατορία του βαμβακιού (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) του Αμερικανού Sven Beckert το συγκεκριμένο αγαθό ήταν εκείνο που έκανε τον κόσμο μας να γυρίσει με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς – τα γρανάζια των μηχανών και η εκβιομηχάνιση της παραγωγής βρήκαν το προϊόν που λειτούργησε ως ένεση αδρεναλίνης για τον καπιταλισμό.
Πώς, πότε και γιατί όμως συνέβη αυτό; Τις απαντήσεις μπορείς να τις πάρει κανείς μέσα από το βιβλίο που διεθνούς φήμης ιστορικού, το οποίο τιμήθηκε με Βραβείο Bancroft, με Βραβείο Philip Taft, απέσπασε το Cundill Recognition for Excellence και ήταν ένας από τους τελικούς διεκδικητές του Βραβείου Pulitzer. Μάλιστα, οι The New York Times το συμπεριέλαβαν στα δέκα σημαντικότερα βιβλία του 2015.
Ο Sven Beckert δέχθηκε με χαρά να απαντήσεις στις ερωτήσεις μας σχετικά με το πόσο σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι σκλάβοι στην εκβιομηχάνιση της παραγωγής, για τη δύσκολη ζωή των εργατών, για τον παλιό και τον νέο καπιταλισμό αλλά και για τους βίαους τρόπους με τους οποίους η Δύση έχτισε τη δικιά της αυτοκρατορία του βαμβακιού για να τη δει να γκρεμίζεται μέσα σε λιγότερα από 100 χρόνια.
Το βαμβάκι γέννησε τον καπιταλισμό όπως τον γνωρίζουμε;
Το βιβλίο παρουσιάζει την ιστορία του βαμβακιού αλλά και την ιστορία του καπιταλισμού αποδεικνύοντας το πόσο στενά συνδεδεμένες είναι μεταξύ τους. Μερικά από τα παγκοσμιοποιημένα δίκτυα που χαρακτήριζαν τον καπιταλισμό στις αρχές του χτίστηκαν γύρω από το βαμβάκι.
Στα τέλη του 18ου αιώνα είχαμε την εμφάνιση της βιομηχανοποίησης – κάτι, δηλαδή, που εμφανίστηκε στο εμπόριο του βαμβακιού. Έτσι, το τελευταίο έγινε το πιο σημαντικό κομμάτι της βιομηχανίας του 19ου αιώνα. Φυσικά, υπάρχουν και άλλα στοιχεία που συμπληρώνουν την αφήγηση της γέννησης του καπιταλισμού, αλλά το βαμβάκι υπήρξε πραγματικά κεντρικό στην ιστορία του.
Και, ίσως ακόμα πιο σημαντικό, είναι το γεγονός πως παρακολουθώντας την πορεία του βαμβακιού αποκτάμε πολύτιμες γνώσεις για την ιστορία του καπιταλισμού, διευρύνοντας τη σκοπιά μέσα από την οποία παρακολουθούμε το εν λόγω σύστημα.
Τι κέρδισε ο Δυτικός Κόσμος από την εκβιομηχάνιση του εμπορίου βαμβακιού;
Με λίγα λόγια, μέσα από την ευρεία εξάπλωση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων βαμβακιού και την εκβιομηχάνιση της παραγωγής του, οι Ευρωπαίοι κέρδισαν σημαντικά πλεονεκτήματα στην πιο σημαντική βιομηχανία της εποχής· την καλλιέργεια, την κλώση και την ύφανση δηλαδή βαμβακερών υφασμάτων.
Με αυτόν τον τρόπο κατάφεραν να υπερκεράσουν τους παραγωγούς που είχαν κυριαρχήσει στην παραγωγή βαμβακιού για πολλούς αιώνες, ιδιαίτερα του Ινδούς, αλλά και την Κίνα, τη Δυτική Αφρική και την Αμερική. Οι Ευρωπαίοι βρήκαν νέους τρόπους και άνοιξαν νέους δρόμους ώστε να επικρατήσουν σε πολλές αγορές του πλανήτη.
Μάλιστα, ακριβώς αυτή η σπουδαιότητα των αγορών βαμβακιού τους έκανε να αναζητήσουν και να βρουν τελικά νέες και πολύ πιο παραγωγικές τεχνικές: εφηύραν τη βιομηχανία, εφηύραν νέες μορφές διαχείρισης του εργατικού δυναμικού, βρήκαν τρόπους να συγκεντρώνουν κεφάλαια για την παραγωγή.
Μόλις αυτές οι επαναστατικές νέες μορφές οργάνωσης της οικονομίας και των παραγωγικών δραστηριοτήτων έγιναν περισσότερο σημαντικές και παρήγαν μεγαλύτερο κέρδος, μεταδόθηκαν και σε άλλους βιομηχανικούς κλάδους. Έτσι, υπήρχαν δύο πλεονεκτήματα: πρώτον, κυριάρχησαν στη σημαντικότερη βιομηχανία της εποχής, και, δεύτερον, ξεκίνησαν τη διαδικασία μίας βιομηχανικής επανάστασης πίσω από την οποία κρύβονται σχεδόν όλα τα πράγματα που αφορούν τον μοντέρνο μας κόσμο.
Σημείωσα ένα συγκεκριμένο κομμάτι από την εισαγωγή του βιβλίου, το οποίο αναφέρεται στους ιδιοκτήτες βιομηχανιών στο Μάντσεστερ: «Κυβερνούσαν ολόκληρες αυτοκρατορίες, αλλά δεν έμοιαζαν με αυτοκράτορες». Αν ισχύει αυτό, πώς ήταν η ζωή για τους εργάτες τη δεκαετία του 1860;
Ναι, οι πρώτοι entrepreneurs του βαμβακιού ήταν περισσότερο καταξιωμένοι τεχνίτες και λιγότερο βιομήχανοι. Δεν έλεγχαν πολύ το κεφάλαιο, και ήταν κοινωνικά υποδεέστεροι τόσο της αριστοκρατίας όσο και των εμπόρων που έκαναν διατλαντικά ταξίδια. Αυτό συνέβαινε και επειδή καταπιάνονταν με τον πρωτόλειο, βρώμικο και θορυβώδη κόσμο των πρώτων βιομηχανιών.
Η ζωή των εργατών ήταν πραγματικά θλιβερή. Οι περισσότεροι ήταν γυναίκες και μικρά παιδιά – πράγματι η Βιομηχανική Επανάσταση ήταν μία επανάσταση που είχε για γρανάζια αυτές τις δύο κατηγορίες ανθρώπων. Δούλευαν απίστευτα πολλές ώρες. Η δουλεία ήταν επικίνδυνη, και πολλοί από αυτούς πληρώνονταν ελάχιστα χρήματα.
Στις εργατικές συνοικίες του Μάντσεστερ, οι γονείς έδιναν σιρόπι οπίου στα μωρά τους για να κοιμηθούν, έτσι ώστε οι ίδιοι να έχουν αρκετή ενέργεια το πρωί για να καταφέρουν να δουλέψουν. Αυτές οι άθλιες συνθήκες είχαν ως αποτέλεσμα να μειωθεί το μέσο ύψος των ανθρώπων της Μεγάλης Βρετανίας εκείνη την εποχή. Οι συνθήκες εργασίας θα καλυτέρευαν μόνο κατά το τέλος του 19ου αιώνα.
Μήπως ο Δυτικός Κόσμος ξεχνά -ή και θέλει να ξεχνά- πως ένα βασικός λόγος για την εντυπωσιακή του ανάπτυξη κατά τον 19ο αιώνα ήταν σκλάβοι που δούλευαν στις φυτείες των ΗΠΑ;
Ναι, αυτό κάνει. Πολλοί έχουν πείσει τους εαυτούς του πως η εξάπλωση του καπιταλισμού και η εξάπλωση των ανθρώπινων ελευθεριών πήγαν χέρι-χερί, σχεδόν σαν να είναι το ίδιο πράγμα. Όταν όμως ρίχνουμε μία ματιά στην αυτοκρατορία του βαμβακιού βλέπουμε ότι επί της ουσίας ο καπιταλισμός πήγε χέρι-χέρι με τις πιο απάνθρωπες συνθήκες καταναγκαστικής εργασίας, και πιο συγκεκριμένα σκλαβιάς.
Σχεδόν όλο το βαμβάκι που έφτανε στα ευρωπαϊκά εργοστάσια βαμβακιού, μέχρι το τελευταίο τρίτο του 19ου αιώνα, προερχόταν από καταναγκαστική εργασία. Στα 1860 το μεγαλύτερο ποσοστό των σκλάβων που δούλευαν στις φυτείες καλλιεργούσε βαμβάκι. Στην ουσία, οι ΗΠΑ είχαν σημασία για την παγκόσμια οικονομία εκείνη την εποχή μόνο για τη βαμβακοπαραγωγή και για κανέναν άλλον λόγο. Στο βιβλίο μου δείχνω γιατί σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή του καπιταλισμού, η σκλαβιά έπαιξε τρομερά σημαντικό ρόλο.
Έχουμε «ξεχάσει» ένα μέρος της ιστορίας επειδή πολλοί άνθρωποι θέλουν να πιστεύουν ότι ο καπιταλισμός και η σύγχρονη οικονομική ανάπτυξη παράγουν έναν πιο ελεύθερο χρόνο. Με κάποιους τρόπους αυτό ισχύει. Με κάποιους όμως άλλους τρόπους ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Και ακόμα και αν είναι δυσάρεστο, θα πρέπει να μην ξεχνάμε αυτούς τους συσχετισμούς. Ένα μέρος του αδιανόητου πλούτου του Δυτικού Κόσμου σήμερα είναι αποτέλεσμα της απλήρωτης και καταναγκαστικής εργασίας εκατομμυρίων Αφρικανών σκλάβων.
Μέσα σε 100 χρόνια, η Μεγάλη Ευρωπαϊκή Αυτοκρατορία του Βαμβακιού έγινε συντρίμμια. Το μόνο που έμεινε ήταν άδεια εργοστάσια και άνεργοι εργάτες. Είναι αυτό ένα σημάδι για το τι μπορεί να συμβεί στο μέλλον;
Πραγματικά, αυτή ήταν μία απίστευτη αλλαγή. Το βαμβάκι είχε τρομερή αξία για τις ευρωπαϊκές οικονομίες. Εκατομμύρια Ευρωπαίοι εργάζονταν στις βιομηχανίες του. Το 19ο αιώνα, το πιο σημαντικό εισαγώγιμο προϊόν για τη Μεγάλη Βρετανία, τη χώρα που βρισκόταν στην αιχμή της ευρωπαϊκής εκβιομηχάνισης, ήταν το βαμβάκι, και το πιο σημαντικό εξαγώγιμο προϊόν ήταν τα βαμβακερά υφάσματα. Το βαμβάκι βρισκόταν παντού.
Σήμερα, όμως, η Ευρώπη αποτελεί και πάλι υποσημείωση στην παγκόσμια βιομηχανία βαμβακιού καθώς το κέντρο της έχει επιστρέψει και πάλι στην Ασία, και πιο συγκεκριμένα στην Ινδία και την Κίνα. Η Ευρώπη είναι γεμάτη από εγκαταλελειμμένα εργοστάσια βαμβακιού: στο Λάνκασαϊρ, στην Καταλονία, στην Αλσατία, στη Σαξονία, ακόμα και στην Ελλάδα.
Στο βιβλίο μου εξετάζεται το κατά πόσο ο καπιταλισμός είναι μία μορφή μόνιμης επανάστασης, αφού η σταθερότητα και ο καπιταλισμός είναι δύο αντίθετοι όροι μεταξύ τους. Αυτό που τη μία μέρα φαίνεται σταθερό, μπορεί την επόμενη μέρα να αλλάξει. Και αυτό είναι σίγουρα κάτι που θα πρέπει να περιμένουμε και στο μέλλον.
Πόσο σημαντικό υπήρξε το βαμβάκι για τον σύγχρονο κόσμο; Και πόσο σημαντικό είναι σήμερα στον 21ο αιώνα;
Η Αυτοκρατορία του Βαμβακιού δείχνει το πώς το βαμβάκι έγινε σταδιακά όλο και πιο σημαντικό για την παγκόσμια οικονομία κατά την άνοδο του καπιταλισμού. Ακόμα και πριν την εμφάνιση του τελευταίου, η καλλιέργεια, η κλώση και η ύφανση του βαμβακιού ήταν μία από τις πιο σημαντικές παραγωγικές δραστηριότητες στον πλανήτη.
Το βαμβάκι βρέθηκε στο επίκεντρο μίας από τις πιο σημαντικές στιγμές στην ανθρώπινη ιστορία: τη Βιομηχανική Επανάσταση. Η παραγωγή του βαμβακιού ήταν ο πρώτος τομέας σε ολόκληρο τον πλανήτη στον οποίο δοκιμάστηκαν οι νέοι μέθοδοι παραγωγής και εργασίας. Μάλιστα, δημιούργησε νέα παγκόσμια δίκτυα ανάμεσα σε καλλιεργητές, παραγωγούς και καταναλωτές τα οποία απλώνονταν σε περισσότερες από μία ηπείρους.
Πιστεύω ότι κατά τον 19ο αιώνα το βαμβάκι ήταν τόσο σημαντικό για την παγκόσμια οικονομία όσο σημαντικό ήταν αντίστοιχα το πετρέλαιο κατά τον 20ο αιώνα.
Σήμερα, βέβαια, η σημασία του έχει μειωθεί αισθητά. Σίγουρα δεν αποτελεί το κέντρο της παγκόσμιας οικονομίας, αν και ακόμα έχει μεγάλη σημασία: Δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπων εργάζονται στις βαμβακοπαραγωγές. Ο πλανήτης παράγει περισσότερο βαμβάκι από ποτέ, ενώ τεράστιες γεωργικές εκτάσεις είναι αφιερωμένες στην καλλιέργειά του. Οι περιβαλλοντικές συνέπειες όμως αυτής της αγροτικής δραστηριότητας είναι πολύ σοβαρές: κοίτα, για παράδειγμα, την Ελλάδα η οποί αφιερώνει το 10% των αγροτικών της εκτάσεων στο βαμβάκι – αυτό είναι ένα αξιοσημείωτο νούμερο.
Τι ακριβώς είναι πολεμικός καπιταλισμός;
Χρησιμοποιώ τον συγκεκριμένο όρο για να περιγράψω μία συγκεκριμένη στιγμή στην ιστορία του καπιταλισμού, μία στιγμή πριν τον βιομηχανικό καπιταλισμό που είναι γνωστός σε όλους μας σήμερα. Πρόκειται για μία εποχή, πριν τις βιομηχανίες, πριν τις μαζικές εξαγωγές και πριν γενικά την εκβιομηχάνιση.
Στο βιβλίο μου περιγράφω την ιστορία του καπιταλισμού μέσα από την ιστορία του βαμβακιού. Με λίγα λόγια, η Ευρώπη έφερε στην παραγωγή του βαμβακιού, κάποια πράγματα που δεν είχε φέρει κανείς πιο πριν σε κανέναν τομέα.
Βασικά, οι Ευρωπαίοι καπιταλιστές και τα ευρωπαϊκά κράτη εξαπλώθηκαν με την ισχύ τους και σε άλλα μέρη του πλανήτη. Στα τέλη του 15ου αιώνα εμφανίστηκαν στην Ινδία, με βασική τους επιδίωξη να αποκτήσουν πρόσβαση στα ινδικά υφάσματα.
Πανίσχυρες εταιρείες έστησαν πάνοπλους εμπορικούς σταθμούς σε εκείνη την ήπειρο και άρχισαν αποκτούν όλο και μεγαλύτερες ποσότητες ινδικών υφασμάτων – και, κατ’ επέκταση, και στις ινδικές τεχνικές παραγωγής, ιδιαίτερα όσον αφορά τις βαφές των βαμβακερών.
Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, οι Ευρωπαίοι ξεκίνησαν να ασχολούνται και με το δουλεμπόριο – μία δραστηριότητα που τους επέτρεψε να αποκτήσουν τα απαραίτητα χέρια για την καλλιέργεια βαμβακιού καθώς οι σκλάβοι στις φυτείες της Αμερικής δημιουργούσαν την πρώτη ύλη για τις ευρωπαϊκές αγορές. Η ικανότητα των Ευρωπαίων να συνδεθούν με βίαιο τρόπο με την Αφρική, την Ασία και την Αμερική ήταν καταλυτική στο να τους δώσει αβαντάζ σε έναν πολύ σημαντικό οικονομικό τομέα. Κανένα άλλο μέρος του κόσμου δεν μπόρεσε να δημιουργήσει μια τέτοια ολοκληρωμένη παγκόσμια βιομηχανία.
Καθώς οι Ευρωπαίοι έγιναν πιο κομβικοί στον κόσμο του βαμβακιού, προσπάθησαν να βρουν τρόπους να αντικαταστήσουν την ινδική παραγωγή στις παγκόσμιες αγορές. Για να το κάνουν, έπρεπε να βρουν τρόπους να παράγουν βαμβακερά υφάσματα πιο φθηνά. Ήταν ακριβώς η ολοένα και πιο κεντρική θέση των Ευρωπαίων στον κόσμο του βαμβακιού που παρακίνησε τους Άγγλους τεχνίτες να ψάξουν για νέους τρόπους κλώσης και ύφανσης, και ήταν εκείνη τη στιγμή που εμφανίστηκαν οι νέες μηχανές για τις οποίες όλοι μαθαίνουμε στο σχολείο.
Αυτά τα μηχανήματα ήταν θεαματικά, αύξησαν κατά πολύ την παραγωγικότητα και ήταν εξαιρετικά σημαντικά για την εξέλιξη της Βιομηχανικής Επανάστασης και για την αναδυόμενη ευρωπαϊκή κυριαρχία στον κόσμο του βαμβακιού. Είναι, όμως, σημαντικό να τα έχουμε στο μυαλό μας ως μόνο ένα μέρος της ιστορίας – μια ιστορία που ξεκίνησε με το βίαιο εμπόριο, την κλοπή εδαφών και την υποδούλωση εκατομμυρίων Αφρικανών. Αυτή ήταν η σημασία του πολεμικού καπιταλισμού.
Πιστεύετε ότι πολλοί ιστορικοί φοβούνται να κάνουν οποιαδήποτε κριτική στο οικονομικό σύστημα που είναι κυρίαρχο σε κάθε μήκος και πλάτος του πλανήτη σήμερα;
Δεν θα το έλεγα. Οι ιστορικοί έχουν κάνει καταπληκτική δουλειά παρουσιάζοντας τους τρόπους με τους οποίoυς οργανώνεται η σημερινή οικονομική ζωή μέσα από μια μακροχρόνια ιστορική προοπτική. Οι Έλληνες ιστορικοί, μεταξύ άλλων, έχουν δημιουργήσει σημαντικά έργα που ιστορικοποίησαν και έτσι αποφυσικοποίησαν τον καπιταλισμό ανιχνεύοντας τις μεταβαλλόμενες μορφές του και την πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική του ενσωμάτωση.
Το εγχείρημα στο οποίο έχουν εμπλακεί αυτοί και πολλοί άλλοι ήταν να κατανοήσουν τον καπιταλισμό όπως εκτυλίχθηκε στην πραγματικότητα, να εντοπίσουν αυτό που αποκαλώ «καπιταλισμό εν δράσει» και όχι κάποιο μυστηριώδες και άκρως αφηρημένο «σύστημα».
Στην πορεία μας βοήθησαν να κατανοήσουμε τον καπιταλισμό με τρόπους που είναι αρκετά διαφορετικοί από τις προσεγγίσεις πολλών οικονομολόγων που προσπάθησαν να ανακαλύψουν τους «νόμους» που διέπουν τον καπιταλισμό, συχνά με υποτιθέμενη μαθηματική ακρίβεια.
Οι ιστορικοί, αντίθετα, αναλύουν τον πραγματικά υπάρχοντα καπιταλισμό, και ως αποτέλεσμα βλέπουν μερικές από τις βίαιες συνέπειές του και τις ανισότητες που συνέβησαν με την επέκταση αυτού του επαναστατικού τρόπου οργάνωσης των οικονομικών δραστηριοτήτων. Τείνουν να βλέπουν αυτά τα «προβλήματα» ως χαρακτηριστικά, όχι ως διαφθορές, του καπιταλισμού. Και η ιστορικοποίηση του καπιταλισμού είναι μια από τις πιο σημαντικές μορφές αμφισβήτησης τις ατζέντες «φυσικοποίησης» του καπιταλισμού πάρα πολλών σύγχρονων παρατηρητών.
Έχουν περάσει 8 χρόνια από την έκδοση του τελευταίου σου βιβλίου στις ΗΠΑ. Να περιμένουμε κάτι άλλο σύντομα; Και αν ναι, ποιο θα είναι το θέμα του;
Ναι, πράγματι. Είμαι έτοιμος να ολοκληρώσω ένα βιβλίο με τον τίτλο Καπιταλισμός: Μια ιστορία. Είναι μια προσπάθεια να αφηγηθώ ολόκληρη την 500χρονη ιστορία του καπιταλισμού μέσα από μια παγκόσμια προοπτική, επεκτείνοντας μερικές από τις ιδέες από το Η αυτοκρατορία του Βαμβακιού. Ίσως, κυκλοφορήσει και στα ελληνικά, αλλά σίγουρα θα πάρει μερικά χρόνια ακόμα. Είναι ένα μεγάλο βιβλίο.
