O Stan Lee δημιούργησε την σημερινή ποπ κουλτούρα

Είναι δύσκολο να ισχυριστεί κανείς πως ο Stan Lee πέτυχε κάτι ακόμα πιο εντυπωσιακό από το να δημιουργήσει πρακτικά σύσσωμο το σύμπαν υπερηρώων που κυριαρχεί μέχρι και σήμερα στο μαζικό entertainment, οπότε ας περιοριστώ στο να ξεχωρίσω κάτι που στα δικά μου μάτια μοιάζει αληθινά θαυμαστό: Τον συνεπή τρόπο με τον οποίον, ξανά και ξανά, φορά μετά τη φορά, δεκαετία μετά τη δεκαετία, κατάφερνε να προσαρμόζει το περιβάλλον του στις δικές του ευαισθησίες και εμμονές. Υπάρχει μεγαλύτερη ένδειξη επίδρασης από αυτή;

Στα 19 του έγινε προσωρινός editor της Timely Comics, της εταιρείας που μετέπειτα (με τον ίδιο σταθερά σε θέση αρχισυντάκτη) θα μετεξελισσόταν στη σημερινή Marvel. Οι αρμοδιότητές του ξεκινώντας εκεί περιλάμβαναν το γέμισμα των δοχείων με μελάνι, και μέσα σε δύο χρόνια ήταν υπεύθυνος ιστοριών. Στο στρατό, όπου υπηρέτησε στις αρχές των ‘40ς, κατείχε μια θέση που ονομαζόταν ‘playwright’, μια θέση που μόνο 9 άνθρωποι σε όλο τον αμερικάνικο στρατό κατείχαν, με καθήκοντα όπως τη δημιουργία καρτούν, σλόγκαν και εκπαιδευτικών φιλμ. Αργότερα, στα μέσα των ‘50ς με το αγαπημένο του είδος (των υπερηρώων) σε ύφεση και την εταιρεία τώρα να ονομάζεται Atlas, αναγκαζόταν να γράφει ιστορίες σε είδη όπως ρομάντσο, γουέστερν και μεσαιωνική περιπέτεια, τίποτα από τα οποία δεν τον εξέφραζε. Στα όρια της παραίτησης, αυτός του ο εκνευρισμός οδήγησε στο μεγαλύτερο δημιουργικό ξέσπασμα στην ιστορία των υπερηρωικών κόμικς, ξεκινώντας από τους Fantastic Four το 1961.

AP Photo/Nick Ut / AP Photo/Nick Ut

Ο Stan Lee τον Μάιο του 1988 (AP Photo/Nick Ut)

Είναι ένα είδος φυσικού ταλέντου ή χαρίσματος, το να μπορείς αβίαστα να μεταβάλεις τις συνθήκες γύρω σου με τρόπο σύμφωνα με τις επιθυμίες σου- ίσως ο Stan Lee ήταν όντως ένας αληθινός υπερήρωας;

Γεννήθηκε τον Δεκέμβριο του ‘22 στο Μανχάταν με το όνομα Stanley Martin Lieber, γιος ρουμάνων μεταναστών. Ο πατέρας του δυσκολευόταν να βρει δουλειά μετά το κραχ και στη διάρκεια της εφηβείας του, ζούσαν σε ένα μικρό διαμέρισμα στο Μπρονξ όπου μοιραζόταν ένα υπνοδωμάτιο με τον αδερφό του και οι γονείς του κοιμόντουσαν στον καναπέ.

Ίσως ήταν αυτό του το περιβάλλον, η εργατική τάξη, οι μετανάστες γονείς, τα αληθινά προβλήματα οικονομικής επιβίωσης, το αυθεντικό μητροπολιτικό urban σκηνικό, που του έδωσε τα εφόδια και το βλέμμα ώστε να προσεγγίσει τους υπερήρωες με τον τρόπο που το έκανε. Όταν η DC συνάντησε επιτυχία με τους ήρωές της στα ‘50ς, ο Lee κλήθηκε να απαντήσει από το πόστο του στην -πλέον- Marvel, δημιουργώντας ήρωες-απάντηση σε εκείνους της DC. Και το έκανε, παίρνοντας το υπερωικό αρχέτυπο και προσγειώνοντάς το στον κόσμο (του).

Ο Spider-Man ξεκινά από το επιστημονικής φαντασίας high concept της ραδιενεργής αράχνης όμως περπατά και αναπνέει στους δρόμους της Νέας Υόρκης, είναι μαθητής που προσπαθεί να συντηρήσει μια δουλειά και τη θεία του, ζει την απώλεια, έχει καθημερινά εφηβικά προβλήματα. Οι Fantastic Four ταξιδεύουν το σύμπαν όμως στην καρδιά τους αποτελούν ένα οικογενειακό δράμα με όλες τις καθημερινές εντάσεις μιας συνηθισμένης οικογένειας. Οι X-Men, η πιο επαναστατική του δημιουργία, αποτέλεσαν από την πρώτη στιγμή μια ισχυρά αλληγορική περιπέτεια ανθρώπων στο κοινωνικό περιθώριο, μια αντιρατσιστική παραβολή τόσο ισχυρή που το μήνυμά της μεταφέρεται -αναγκαστικά, πάντοτε!- αυτούσιο σε κάθε νέα εκδοχή του μύθου.

Έχει γραφτεί πως οι υπερήρωες της DC ήταν το αντίστοιχο των μεγάλων στουντιακών παραγωγών και οι υπερήρωες του Stan Lee ήταν η νουβέλ βαγκ- δε ξέρω αν θα έλεγα ποτέ νουβέλ βαγκ τους Fantastic Four και τον Spider-Man, όμως σίγουρα θα τους τοποθετούσα στο άκρο μιας άλλης αναλογίας: Είναι οι αμερικάνικες ταινίες ενηλικίωσης ανθρώπων της διπλανής πόρτας που έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς στα ‘80s (με δουλειές όπως του John Hughes) και μετέπειτα ακολουθώντας την ανεξάρτητη έκρηξη του Σάντανς, και που καθόλου τυχαία έχουν μεταδώσει πλέον το δημιουργικό τους DNA στις σημερινές Marvel υπερπαραγωγές κλείνοντας έτσι αναπάντεχα αυτό τον κύκλο.

Το να αποδώσει βέβαια κανείς στον Stan Lee όλο το credit για αυτές τις δημιουργίες θα ήταν ανειλικρινές και άδικο. Η μέθοδός του, κι αυτή ακόμα επαναστατική (όπως, τελικά, κάθε τι έκανε), γνωστή ως Marvel method, τοποθετούσε εξαιρετικά μεγάλο βάρος στους σχεδιαστές συνεργάτες του. Σπουδαίοι δημιουργοί όπως ο Jack Kirby κι ο Steve Ditko είναι εξίσου σημαντικοί συν-δημιουργοί των παραπάνω ηρώων όσο κι ο ίδιος ο Stan Lee, με τον ίδιο τρόπο που αργότερα γράφονταν κι οι περιπέτειές τους: Με τον σεναριογράφο να παραδίδει μια συμπαγή περιγραφή της πλοκής, αφήνοντας τους καλλιτέχνες να καθορίσουν την, ας πούμε, σκηνοθεσία του επεισοδίου και το ρυθμό της εξέλιξης, αναλαμβάνοντας πάνω στο ολοκληρωμένο σχέδιο να γράφει τα μπαλονάκια διαλόγων και κάθε άλλο τυχόν κείμενο.

Σε αυτό το πνεύμα, βρήκα τρομερά γλυκό και εύστοχο το σχέδιο tribute του κομίστα Ηλία Κυριαζή:

(Από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της τουλάχιστον ισοδύναμης σχέσης του Lee με τους σχεδιαστές είναι το run του στο ‘Thor’. Τα δημιουργικά ηνία ανήκουν τόσο ξεκάθαρα στον Jack Kirby, που σταδιακά ανέλαβε ξεκάθαρα την πλοκή οδηγώντας την ιστορία σε ένα κοσμικό κρεσέντο το οποίο ουσιαστικά συνεχίστηκε κατά τη μεταγραφή του Kirby στην DC, όπου και δημιούργησε την ανυπέρβλητη σάγκα των New Gods- αλλά αυτό είναι ένα κεφάλαιο που θα αναλύσουμε σε κάποια άλλη συγκυρία.)

Σε όλη αυτή την πορεία ετών, δεκαετιών, ο Stan Lee ήταν κάτι παραπάνω από δημιουργός και συν-σεναριογράφος των δημοφιλών περιπετειών. Ήταν και κάτι σαν δημόσιο πρόσωπο, ένας ιδιοφυής πωλητής του ίδιου του προϊόντος του. Εισήγαγε τη στήλη Stan’s Soapbox όπου προμόταρε ό,τι ήθελε, συνομιλούσε με αναγνώστες, πρόσφερε απόψεις για ό,τι έκρινε απαραίτητο. Υπέγραφε με το δημοφιλές του motto “Excelsior!” το οποίο άρχισε να χρησιμοποιεί επειδή ήταν κάτι δύσκολο να αντιγράψει κάποιος ανταγωνιστής του, επειδή -λέει- πολλοί δεν ήξεραν καν πώς γράφεται. Ήταν πάντα μοναδικός, ενθουσιώδης ως περσόνα, ένας δημιουργός που ήταν ταυτόχρονα αφεντικό που ήταν ταυτόχρονα κινούμενη διαφημιστική πινακίδα. Όλα αυτά τα έκανε στα ‘60ς- όλοι εμείς αυτά καλούμαστε σήμερα να τα κάνουμε στα ‘10ς.

Παράλληλα, εισήγαγε άφοβα ένα προοδευτικό στοιχείο πολιτικής και κοινωνικής αλληγορίας στις ιστορίες του, με τρόπο που σήμερα θα έκανε αναμφίβολα πολύ κόσμος να μιλά για ΠΟΛΙΤΚΛΙΚΟΡΕ και να φωνάζει πως Κρατάται την πολιτικοί έκςο από τα κΟμικς!!,..,.

Από ένα παλιό του Soapbox το 1968:

Στην πορεία, αποτέλεσε και βασικό παράγοντα στην σταδιακή εξασθένηση του Comics Code, μιας φρικτής σύμβασης στην οποία υπάγονταν όλες οι εκδόσεις κόμικς στις ΗΠΑ μέχρι και αναίτια πρόσφατα. Η Comics Code Authority ήταν ουσιαστικά ένα όργανο αυτο-λογοκρισίας των εκδοτών που μάλλον επήλθε ως συνέπεια της έκδοσης του “Seduction of the Innocent”, ενός βιβλίου του 1954 που προειδοποιούσε για την επιβλαβή επιρροή των κόμικς στους νέους. Κάθε εταιρεία έπρεπε να υποβάλει τα υπό έκδοση κόμικς στην αρχή προς έγκριση, ώστε να υπακούει σε μια σειρά αυστηρών, συντηρητικών κανόνων που μεταξύ άλλων απαγόρευαν την απεικόνιση χρήσης ναρκωτικών.

Ο Stan Lee, ενεργώντας σύμφωνα με την επιθυμία του Υπουργείου Παιδείας, έγραψε το 1971 μια εκπαιδευτική ιστορία για τον εθισμό στο Spider-Man- όταν ο Κώδικας έκρινε την ιστορία ακατάλληλη, ο Lee προχώρησε στην κυκλοφορία χωρίς την στάμπα της έγκρισης στο εξώφυλλο. Ήταν ο πρώτος τριγμός που αρχικά έφερε την χαλάρωση κάποιων κανόνων και σταδιακά την εξασθένηση της ισχύος της αρχής. (Πολύ σταδιακά βέβαια: Οι εταιρείες πειραματίστηκαν με ενήλικο περιεχόμενο που δεν ενέπιπτε στον Κώδικα με υπο-εταιρείες όπως τη Vertigo στα ‘90s. Η Marvel εγκατέλειψε τον Κώδικα το 2001, η DC μόλις το 2011, καθιστώντας τον πλέον οριστικά ανενεργό.)

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε πως τίποτα από αυτά δε συνέβη με κάποια ριζοσπαστική διάθεση από την πλευρά του Stan Lee. Δεν είχε ποτέ σκοπό να γκρεμίσει τον Κώδικα, ήθελε απλώς να μπορέσει να δημιουργήσει τον χώρο για να γράφει τις ιστορίες του- ό,τι δηλαδή έκανε πάντα, σε όλη του την καριέρα.

Και που συνέχισε να κάνει. Είναι εντυπωσιακό το πόσο ενεργός παρέμεινε καθόλη τη διάρκεια της ζωής του, ακόμα και μετά τη δύση της δημιουργικής περιόδου του. Τα κόμικς που επέβλεπε μέχρι και πρόσφατα ή η συμμετοχή του σε ριάλιτι πειράματα δεν διεκδικούν κάποια δάφνη ποιότητας, αλλά μέχρι τα 95 του ο άνθρωπος ήταν εκεί έξω προσπαθώντας να βρίσκεται στην αιχμή της κουλτούρας που βοήθησε να σχηματιστεί. Οι μετέπειτα γενιές αναγνωστών ή θιασωτών της σύγχρονης ποπ κουλτούρας είναι πιο πιθανό πάντως να τον έμαθαν ως σύμβολο της Marvel και του ευρύτερου brand της, μέσα από την εμβληματική του υπογραφή που συνοδεύει τις εκδόσεις της εταιρείας ή -πιθανότερα- χάρη στα cameos του σε κάθε ταινία με ήρωες της Marvel, είτε τους δημιούργησε είτε όχι.

Από όλα τους, εκείνο μετά τα credits τέλους του ‘Guardians of the Galaxy vol. 2’ έμοιαζε πάντα ως πρώιμος αποχαιρετισμός:

Είναι αλήθεια. Ο Stan Lee πάντα θα έχει κι άλλες ιστορίες να πει.

***

5 κόμικς του Stan Lee που αξίζει να διαβάσεις

Fantastic Four #1-100

Το θρυλικό run των Lee/Kirby που θεμελίωσε όχι μόνο τους χαρακτήρες της οικογένειας Richards αλλά και πρακτικά όλη τη βάση της μυθολογίας του σύμπαντος της Marvel.

Silver Surfer: Parable

Μίνι σειρά για τον Silver Surfer σε σχέδιο του θρύλου των ευρωπαϊκών κόμικς Moebius. Ο Lee εδώ γράφει μια ιστορία πιο μελαγχολική, πιο φιλοσοφικών προθέσεων, με τον Silver Surfer άλλοτε ως αντι-κήρυκα κι άλλοτε ως θεό, και για την ανθρωπότητα που φέρνει την ίδια της την καταστροφή. Το πιο αντιφατικό, απεγνωσμένα ουμανιστικό έργο ενός #βαθιά_προβληματισμένου Stan Lee.

Amazing Spider-Man #1-100

Stan Lee, Steve Ditko, John Romita, η dream team της Marvel-ικής εφηβικής σαπουνοπεροφόρμουλας.

The X-Men #1

Οι χαρακτήρες δε θα γίνονταν τα σύμβολα που είναι μέχρι και σήμερα παρά αργότερα, όταν θα τους αναλάμβανε ο μέγας Chris Claremont (αυτό κι αν είναι ένα θέμα που πρέπει να πιάσουμε σύντομα), όμως ήδη από αυτό το #1 το κεντρικό καστ είναι εκεί (Cyclops, Jean Grey, Iceman, Beast, Angel, Charles Xavier, Magneto) και το ίδιο κι η πανίσχυρια αλληγορία στην καρδιά του μύθου των μεταλλαγμένων.

Just Imagine…

Το 2001 ο Stan Lee έγραψε για πρώτη φορά για τη DC, ένα προφανώς τεράστιας συμβολικής σημασίας event. Τα ίδια τα κόμικς, μια μίνι σειρά σε ένα εναλλακτικό σύμπαν όπου ο Stan Lee γράφει τα δικά του υποθετικά origin stories για τους διασημότερους ήρωες της DC, δεν είναι κάτι ιδιαίτερο ή έστω καλό. Όμως αποτελούν ένα ακόμα παράθυρο στη δημιουργική περσόνα ενός θρύλου, και την ευκαιρία του για ένα παιχνιδιάρικο υποθετικό παιχνίδι με τη συνεργασία μερικών εκ των κορυφαίων σχεδιαστών της εποχής.

AP Photo / AP Photo

O Stan Lee κι ο John Romita στα γραφεία της Marvel, τον Μάρτιο του 1975 (AP Photo)