Τελικά, έχει νόημα να διαβάσεις Dostoevsky σήμερα;
Ανάγλυφοι χαρακτήρες, ερωτικά τρίγωνα, περιπέτειες, φόνοι, συνωμοσίες, εγκλήματα, μεγάλες απαντήσεις στα όσα βιώνουμε καθημερινά. Ναι, γιατί όχι;
- 11 ΝΟΕ 2022
«Ο μπαλτάς, τη βρήκε ακριβώς στην κορυφή, γιατί ήτανε πολύ κοντούλα. Στο ένα της χέρι, εξακολουθούσε να κρατάει το ενέχυρο. Τότε ο Raskolnikov τη χτύπησε με όλες του τις δυνάμεις για δεύτερη και τρίτη φορά, πάντοτε με την ανάποδη του μπαλτά, και πάντοτε στην κορφή» διαβάζουμε στο Έγκλημα και Τιμωρία του Fyodor Dostoevsky, καθώς περιγράφεται ο περιβόητος φόνος, λίγο πριν το κείμενο φλερτάρει με το gore: «Το αίμα χύθηκε σαν από ποτήρι που τ’ αναποδογυρίζεις και το κορμί της σωριάστηκε στο πάτωμα, πέφτοντας προς τα μπρος».
Θα μπορούσε να ήταν μία σεκάνς δολοφονίας από κάποιο crime series. Μία ανατριχιαστική στιγμή από κάποιο βιβλίο του Jo Nesbo. Η πρώτη σκηνή από ένα true crime ντοκιμαντέρ του Netflix, όπου ο δολοφόνος αναρωτιέται «Έγκλημα; Ποιο έγκλημα;», όπως ακριβώς κάνει και ο νεαρός φοιτητής Raskolnikov με άλλα λόγια.
Δεν είναι τίποτα από αυτά και όμως τους μοιάζει τόσο πολύ. Πρόκειται για ένα διάσημο απόσπασμα από ένα βιβλίο που πολύ συχνά φιγουράρει στις λίστες με τα κορυφαία όλων των εποχών. Άσχετα, βέβαια, με το γεγονός ότι ενώ οι περισσότερες ελληνικές βιβλιοθήκες φιλοξενούν ένα αντίτυπό του, είναι πολλοί εκείνοι οι αναγνώστες που δεν το έχουν ανοίξει ποτέ.
Ένας βασικός λόγος που αντιμετωπίζουμε τους κλασικούς συγγραφείς, και πιο συγκεκριμένα τον Dostoevsky (ο οποίος αποχωρούσε από τον μάταιο τούτο κόσμο μια μέρα σαν και αυτή), με μία κάποια συστολή και -κυρίως- βαρεμάρα είναι το σχολείο. Στην Ελλάδα οφείλουμε για κάποιον ανεξήγητο λόγο να διαβάζουμε αποκλειστικά «υψηλή λογοτεχνία» σε νεαρή ηλικία. Τα υπόλοιπα βιβλία είναι κάτι σαν τα video games: Ανούσια διασκέδαση.
Σαν να πρόκειται για κάποια ιερή Βίβλο, δηλαδή, που τη σκάλισαν Θεοί και όχι άνθρωποι πάνω σε πλάκες. Έτσι, το δέος υπερισχύει της περιέργειας, με αποτέλεσμα πολλές φορές ο Dostoevsky να μένει στη στοίβα με τα αδιάβαστα. Ποιος θέλει άραγε να ασχοληθεί με έναν Ρώσο με τεράστια γενειάδα, μεταφυσικές ανησυχίες, και τρομερά αναλυτικές περιγραφές του ανθρώπινου ψυχισμού; Πόσο cool και ενδιαφέρουσα μπορεί να είναι η γραφή ενός τέτοιου τύπου;
Εκείνο που συνήθως ξεχνάμε είναι η καθημερινότητα που βίωνε. Ήταν ένα άτομο με τρομερά πάθη (γυναίκες, θρησκεία, ποτό)· ένας γραφιάς που πάλευε με τα deadlines για τα μυθιστορήματα που δημοσίευε σε συνέχειες στις εφημερίδες· ένας εθισμένος στη ρουλέτα που έγραφε για να ξεπληρώσει τα χρέη του· και ένας συγγραφέας που όταν έφυγε το βράδυ της 28ης προς 29 Ιανουαρίου του 1881, με βάση το ρωσικό ημερολόγιο, βίωσε την αποθέωση μέσα από ένα λαϊκό προσκύνημα.
Όχι, ο Fyodor Dostoevsky που ερχόταν στη ζωή στις 11 Νοεμβρίου του 1821 δεν ήταν κάποιος άγιος με βαρετές συνήθειες. Ήταν ένας άνθρωπος σε σάρκα και οστά. Ακριβώς, δηλαδή, όπως οι ήρωές του.
Οι ανθρώπινοι ήρωες του Dostoevsky
Rewind αρκετά χρόνια πριν, στο κεντρικό αμφιθέατρο της Φιλοσοφικής, όπου ο σκηνοθέτης Γιάννης Οικονομίδης μας εξηγούσε, στα πλαίσια ενός φοιτητικού φεστιβάλ, την αγάπη του για τις κλασικές αφηγήσεις και τα κλασικά βιβλία. Οι δικοί του ήρωες (Σπιρτόκουτο, Ψυχή στο Στόμα), ακόμα και όταν είναι οι χειρότεροι και πιο υπερβολικοί χαρακτήρες που μπορείς να συναντήσεις εκεί έξω, διατηρούν πάντα μία «ανθρωπίλα». Έχουν συναισθήματα, μεγάλα συναισθήματα και τεράστια πάθη, δεν είναι χάρτινοι ήρωες.
Στα κείμενα του Dostoevsky, αντίστοιχα, συναντάς ανθρώπους φτιαγμένους από την πραγματικότητα. Δεν είναι κούκλες από χαρτί, ομιλούσες κεφαλές που λένε το ποίημά τους. Σχεδόν πάντα, όσο διαβάζεις τις σελίδες του μεγάλου Ρώσου κλασικού, βρίσκεσαι αντιμέτωπος με άντρες και γυναίκες που μπορείς να συναντήσεις στην πραγματική ζωή. Ταυτίζεσαι. Εμπλέκεσαι μαζί τους τελικά.
Οι ήρωες μπορεί να είναι νεαροί συγγραφείς του 19ου αιώνα, οι όποιοι όμως λιώνουν σαν κεριά για τα κορίτσια που αγαπούσαν στην εφηβεία τους. Είναι ικανοί να ρίξουν την αξιοπρέπειά τους στα τάρταρα, να παραμείνουν απλά οι καλύτεροί τους φίλοι, όσο εκείνες ζουν τον έρωτα τους με κάποιο τρίτο πρόσωπο. Μάλιστα, δεν έχουν πρόβλημα να βγαίνουν και όλοι μαζί σε ένα ερωτικό τρίγωνο που δεν ολοκληρώνεται ποτέ – αρκεί να βρίσκονται δίπλα τους, όπως δηλαδή συμβαίνει στο Ταπεινοί και Καταφρονεμένοι.
Είναι πανούργοι αστυνομικοί επιθεωρητές που, όμως, η δουλειά τους τρώει τα σωθικά, αφού δεν μπορούν να ξεχωρίσουν την καριέρα από την προσωπική ζωή. Τζογαδόροι που ρίχνονται με μανία στη ρουλέτα με την ελπίδα να νιώσουν βασιλιάδες έστω και για λίγα λεπτά, για να ξεφύγουν από όλα εκείνα που τους πληγώνουν, από μία καθημερινότητα που τους κάνει να αισθάνονται απειροελάχιστοι.
Μία σκληρή απόρριψη άλλωστε (όπως αυτή που βιώνει ο Alexei με τα γέλια της Polina όταν της αποκαλύπτει πόσο ερωτευμένος είναι μαζί της στο μυθιστόρημα Ο Παίκτης) την καταπίνεις πιο εύκολα όταν νεκρώνεις τον εγκέφαλό σου.
Μπορεί να είναι ανώνυμοι, θυμωμένοι πολίτες που καταγγέλλουν το σύστημα και την ανθρωπότητα κλεισμένοι σε κάποιο δωμάτιο, όπως με άλλα λόγια κάνει ο ήρωας από το Υπόγειο. Πόση διαφορά έχει άλλωστε αυτός ο χαρακτήρας, ο οποίος έχει τόσο πολλά και σημαντικά να πει, από τους σημερινούς δεινούς χρήστες του ίντερνετ; Εκείνους τους τύπους που διαθέτουν τις θεωρητικές γνώσεις να αποδομήσουν ολόκληρο το σύμπαν πίσω από μία διαδικτυακή περσόνα, την ίδια όμως στιγμή πνίγονται από τις προσωπικές τους ανασφάλειες;
Άλλωστε, υπάρχει και το γνωστό απόφθεγμα από την ίδια νουβέλα που τα περιγράφει όλα αυτά σε μία φράση: «Το να σκέφτεσαι τόσο πολύ είναι αρρώστια».
«Η ζωή αντικατέστησε τη λογική»
Τι νόημα έχει, λοιπόν, να διαβάσει κανείς Dostoevsky σήμερα; Καταρχάς, μπορείς πιο απλά να δεις κάποιο έργο του στο σανίδι. Το θέατρο άλλωστε, το οποίο έχει τη δυνατότητα να δίνει νέα πνοή σε παλιότερα κείμενα, δε σταμάτησε ποτέ να επισκέπτεται τα έργα του. Μάλιστα, όσο κρατά η μόδα του bookstagram, ο Ρώσος κλασικός ζει νέες στιγμές δόξας εκεί. Σίγουρα, κάποιο δικό του απόφθεγμα μπορεί να τραβήξει το ενδιαφέρον σου.
Τα κείμενα του Dostoevsky έχουν μία διαχρονική δύναμη. Έχουν ανάγλυφους χαρακτήρες, οδυνηρά ερωτικά τρίγωνα, προσωπικές περιπέτειες, φόνους, συνωμοσίες, εγκλήματα, μεγάλες ερωτήσεις και απαντήσεις για τα όσα βιώνουμε καθημερινά. Εκείνος, άλλωστε, αναρωτήθηκε πολύ πριν τους Albert Camus και Jean Paul Sartre για το παράλογο της ανθρώπινης ύπαρξης γράφοντας στο Έγκλημα και Τιμωρία πως «η ζωή αντικατέστησε τη λογική».
Ίσως, η γραφή του να μην τρέχει με τον ρυθμό ενός μπεστσελερίστα του 21ου αιώνα, τα συστατικά όμως που κάνουν ένα βιβλίο πραγματικά απολαυστικό είναι όλα εκεί. Βρίσκονται στη θέση τους για περισσότερο από έναν αιώνα τώρα. Το μόνο που χρειάζεται, τελικά, είναι να ανοίξεις εκείνη την ξεχασμένη έκδοση του Dostoevsky που σε περιμένει σε κάποιο ράφι σου. Όχι, επειδή θα σε κάνει καλύτερο άνθρωπο αλλά επειδή είναι μία αναγνωστική απόλαυση που καλό είναι να δοκιμάσεις.
