Τελικά, καταγόμαστε από τους πιθήκους ή όχι;

Ο Σπύρος Σφενδουράκης, Καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας στο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου, προσπαθεί μέσα από το Στον καθρέφτη του Δαρβίνου (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) να διελευκάνει τις πιο κοινές παρανοήσεις από αυτές, δίνοντας καίριες απαντήσεις σε εκλαϊκευμένο τόνο.

Πόσο παραμορφώνει ένας παλιός καθρέφτης; Πόσο αλλοιωμένες αντανακλά τις θεωρίες του Δαρβίνου σήμερα; Πόσο καλά αντιλαμβανόμαστε την εξελικτική θεωρία κοιτώντας την στον καθρέφτη του σπουδαίου επιστήμονα; Και, τελικά, καταγόμαστε ή όχι από τους πιθήκους; Ο 56χρονος καθηγητής, ο οποίος είναι πολύ γνωστός στο ενημερωμένο κοινό, απαντά σε ένα-ένα τα ερωτήματα στο βιβλίο του δημιουργώντας ένα εξαιρετικό story-telling που μπορεί να παρακολουθήσει ακόμα και ο πλέον αμύητος στη βιολογία αναγνώστης.

Διαβάζοντας τις σελίδες του γρήγορα καταλαβαίνει κανείς πόσες πτυχές της σύγχρονης ζωής επηρεάζονται από τη θεωρία του Δαρβίνου – ιδιαίτερα, μάλιστα, όταν στρεβλώνεται για θρησκευτικούς και πολιτικούς λόγους. Τι λέει όμως για όλα αυτά ο Σπύρος Σφενδουράκης και ποια είναι τα σχέδια του για το άμεσο μέλλον;

Πώς κρίνετε το γεγονός ότι σε πολλές Πολιτείες των ΗΠΑ, η θεωρία του Δαρβίνου απουσιάζει ή τέλος πάντων δε βρίσκεται πολύ ψηλά στη σχολική ατζέντα;

Η αμερικανική κοινωνία είναι γεμάτη αντιθέσεις. Συνυπάρχει ακραίος συντηρητισμός και τεράστια επιστημονική και πνευματική πρόοδος. Έτσι, δεν είναι παράδοξο να εκδηλώνονται τέτοια φαινόμενα, αν λάβουμε υπόψη μάλιστα και τις διαφορές στην παραπάνω «αναλογία» από πολιτεία σε πολιτεία. Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο, πάντως, είναι η ουσιαστική απουσία της εξελικτικής θεωρίας από τη σχολική ατζέντα στον ελληνόφωνο κόσμο, σε μεγάλη αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, κι ακόμα πιο πολύ η πλήρης εξάλειψή της από τον αυξανόμενο πληθυσμιακά μουσουλμανικό κόσμο.

Αντίστοιχα, πόσο συχνό είναι στην ελληνική κοινωνία να συναντάμε αρνητές της εξελικτικής θεωρίας που πιστεύουν εμμονικά τα διδάγματα της θρησκείας;

Δυστυχώς, η ελληνική κοινωνία βρίσκεται πολύ κοντά στα επίπεδα των συντηρητικών αμερικανικών πολιτειών και στις χαμηλότερες θέσεις στην Ευρώπη όσον αφορά την αποδοχή της εξελικτικής θεωρίας. Αυτό σχετίζεται έντονα με τη μεγάλη διείσδυση της θρησκείας στην κοινωνία, αποτέλεσμα κυρίως της χαμηλής επιστημονικής παιδείας. Ελπίζω ότι η εικόνα θα αλλάξει σταδιακά, όσο η ελληνική κοινωνία και εκπαίδευση θα προσεγγίζουν τα ευρωπαϊκά δεδομένα.

Φυσικά, χρειάζεται πολλή δουλειά τόσο από τους επιστήμονες όσο και από το εκπαιδευτικό σύστημα συνολικά. Είμαι βέβαιος ότι πολλοί άνθρωποι που είναι μεν πιστοί αλλά όχι φανατικοί, και ταυτόχρονα αποδέχονται την εξελικτική θεωρία, θα αντιδράσουν σε αυτά που λέω. Η αντίστροφη συσχέτιση στο ποσοστό των πιστών και το μορφωτικό επίπεδο, ιδίως όσον αφορά την επιστήμη, όμως, έχει δειχθεί από αρκετές μελέτες. 

Ο Σπύρος Σφενδουράκης, Καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας στο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου,

Πόσο χρήσιμα είναι τα κείμενα της εκλαϊκευμένης επιστήμης για τη διάδοση της γνώσης;

Αν και ο αριθμός των αναγνωστών σχετικών βιβλίων είναι αρκετά περιορισμένος, είναι αναγκαίο να υπάρχουν τέτοια κείμενα είτε ως βιβλία είτε ως διαδικτυακό υλικό, ώστε να δίνεται η ευκαιρία σε όποιον αναρωτηθεί να ανατρέξει έστω και για μια γρήγορη ματιά σε έγκυρες πηγές πληροφόρησης. Έτσι, πιστεύω ότι δεν έχει εκλείψει η ανάγκη για συγγραφή απλών βιβλίων που να εξηγούν τα ευρήματα της επιστήμης στους μη ειδικούς. Παράλληλα, όμως, χρειάζεται και η καλλιέργεια της απορίας, της επιθυμίας για γνώση, από την κοινωνία και το εκπαιδευτικό σύστημα.

Χρειάζεται οι νέοι άνθρωποι να γίνονται ουσιαστικά εγγράμματοι, κάτι που σήμερα δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει και τις βασικές αρχές της επιστημονικής μεθόδου και της λειτουργίας του κόσμου γύρω τους. Δεν είναι δυνατόν, ας πούμε, το 2021, με τόσες δεκαετίες υποχρεωτικής εκπαίδευσης πίσω μας, να υπάρχουν τόσοι πολλοί αρνητές εμβολίων, τόσοι πολλοί που πιστεύουν σε αστρολογία, «εναλλακτικές» θεραπείες, «ενέργειες» και κάθε λογής ανορθολογικές «θεωρίες»! Και ταυτόχρονα να αγνοούν τη διαφορά μιας επιστημονικής θεωρίας από μια «θεωρία» στον καθημερινό λόγο, να αγνοούν βασικά στοιχεία για τον πλανήτη μας, για τη ζωή, το σύμπαν, τον εαυτό τους.

Η εκλαϊκευμένη επιστήμη είναι σημαντικό εργαλείο αλλά θέλει και γνήσια φιλοπερίεργους αναγνώστες.

Ποιες θα λέγατε ότι είναι οι πιο κοινές παρανοήσεις σχετικά με τη δαρβινική θεωρία;

Νομίζω ότι έχω διαλέξει αυτές που θεωρώ πιο κοινές παρανοήσεις και τις έχω κάνει κεφάλαια στο βιβλίο μου. Ενδεικτικά, αναφέρω την παρανόηση ότι η εξέλιξη αφορά «το καλό του είδους», ότι μιλά για αγώνα «όλων εναντίον όλων» ή για την επιβίωση του ισχυρότερου, ότι υποστηρίζει πως όλα καθορίζονται από τα γονίδια και στηρίζει ρατσιστικές και άλλες παρόμοιες ιδεολογίες ή ότι ο δαρβινισμός είναι «απλώς μια θεωρία» και ότι δεν είναι παρά κάτι ανάλογο με μια θρησκεία, αφού δεν μπορεί να ελεγχθεί. 

Αφού είχα ολοκληρώσει το βιβλίο, συνειδητοποίησα ότι μια άλλη διαδεδομένη παρανόηση αφορά το ότι εξελίσσονται τα ίδια τα άτομα. Ευτυχώς, είχα συμπεριλάβει τη σχετική διευκρίνιση ότι η εξέλιξη παρατηρείται σε πληθυσμούς και από γενιά σε γενιά, στη συνοπτική περιγραφή της εξελικτικής διαδικασίας, στην εισαγωγή του βιβλίου.

Επίσης, μπορείτε να μας δώσετε κάποιες βασικές διαφορές της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας σε σχέση με όσα υποστήριξε ο Άγγλος βιολόγος του 19ου αιώνα;

Ο Δαρβίνος δεν μπορούσε να γνωρίζει τον ακριβή μηχανισμό της κληρονομικότητας, κάτι που έγινε γνωστό τον 20ο αιώνα, και μάλιστα, έπρεπε να φθάσουμε στο δεύτερο μισό του για να ολοκληρωθεί η σχετική εικόνα. Εντούτοις, η θεωρία του αποδείχθηκε συμβατή με όσα μάθαμε για το γενετικό υλικό των ζωντανών οργανισμών, το DNA. 

Ο συνδυασμός της δαρβινικής θεωρίας με όσα μάθαμε από τη γενετική, λοιπόν, αυτό που ονομάστηκε «μοντέρνα σύνθεση», ήταν το σπουδαιότερο breakthrough μέχρι σήμερα. Κάποιοι θα προσέθεταν και τα όσα μαθαίνουμε τις λίγες τελευταίες δεκαετίες για τον επιγενετικό καθορισμό πολλών χαρακτηριστικών, δηλαδή τα όσα συμβαίνουν εξαιτίας αλλαγών στο γενετικό υλικό μετά τη δημιουργία του ζυγωτού, μετά τη γονιμοποίηση. Δεν είμαι βέβαιος, όμως, ότι πρόκειται για ουσιαστική καινοτομία όσον αφορά την εξελικτική θεωρία. 

Εννοείται ότι έχουν γίνει απίστευτα σημαντικά πράγματα όσον αφορά επιμέρους στοιχεία της εξελικτικής θεωρίας, τις λεπτομέρειες των μηχανισμών, αλλά και τις επεκτάσεις της δαρβινικής θεωρίας σε άλλα πεδία. Ταυτόχρονα, έχουμε προσθέσει και πολύ σημαντικές εμπειρικές γνώσεις για πλήθος εξελικτικών συμβάντων, όπως για παράδειγμα προκύπτουν από τα απολιθώματα, τη λεπτομερή ανάγνωση του DNA κ.λπ. Όλα αυτά, όμως, δεν έχουν αλλάξει ή τροποποιήσει ριζικά το βασικό σώμα της θεωρίας. Έτσι, προς το παρόν, ως πραγματικό breakthrough θεωρούμε τη διαλεύκανση του μηχανισμού της κληρονομικότητας. 

Πόσο καιρό σας πήρε να γράψετε το βιβλίο; Θα το χαρακτηρίζατε έργο ζωής ή αποτελεί ένα κεφάλαιο, μια στάση σε ένα ευρύτερο έργο;

Η αλήθεια είναι ότι το βιβλίο το έγραψα σχετικά γρήγορα, αφού είχα ήδη συγκεντρώσει μέσα στα χρόνια αρκετό υλικό από διαλέξεις και δημόσιες ομιλίες. Έτσι, πήρε μορφή μέσα σε λίγους μήνες. Φυσικά, οι διαδικασίες μετά την ολοκλήρωση του πρώτου δοκιμίου πήραν λίγο περισσότερο χρόνο απ’ όσο συνήθως, αφού η πανδημία έπληξε πολλές πτυχές της ζωής μας… 

Δεν το θεωρώ «έργο ζωής», όμως. Όχι, τόσο εξαιτίας της μικρής σχετικά έκτασής του αλλά επειδή έχω ήδη στο μυαλό μου και άλλα πράγματα, ενώ παράλληλα το έργο της ζωής μου περιλαμβάνει επίσης την έρευνα και τη διδασκαλία στο πανεπιστήμιο. Με τον φόβο να θεωρηθεί ότι περιαυτολογώ, θα ήθελα να προσθέσω ότι κυκλοφορεί ήδη και μια ποιητική μου συλλογή από τις εκδόσεις Βακχικόν. Την αναφέρω επειδή το ένα από τα τρία μέρη της είχε ως πηγή έμπνευσης την εξέλιξη. Είμαστε περίπλοκα όντα…

Πόσο σημαντική υπήρξε για εσάς η σχέση σας με τον διάσημο Έλληνα γενετιστή Κωνσταντίνο Κριμπά;

Υπήρξαν και υπάρχουν πολλοί σημαντικοί άνθρωποι στη ζωή μου, όπως συμβαίνει με όλους μας. Έτσι, δε θα έλεγα ότι η σχέση μου με τον Κριμπά ήταν τόσο στενή ώστε να είναι καθοριστική για τη συνολική πορεία μου, ήταν πάντως εξαιρετικά σημαντική για μένα, αφού η κρίση του μου έδωσε μεγάλη αυτοπεποίθηση όσον αφορά την κατανόηση της εξελικτικής θεωρίας και ταυτόχρονα, έμαθα πολλά από τον σπουδαίο αυτόν επιστήμονα. Λυπάμαι μόνο που λόγω συγκυριών έχασα την επαφή μαζί του τα τελευταία χρόνια, όταν και ο ίδιος περνούσε περιπέτειες με την υγεία του. 

Ο Κριμπάς είχε απίστευτα οξεία κρίση, ευρύτατη παιδεία και τεράστιο όγκο γνώσεων, όλα από τα οποία έβγαιναν με αβίαστο τρόπο μέσα από μια πολύ απλή και προσηνή συμπεριφορά. Δυστυχώς, πριν από λίγες ημέρες έφυγε και ο καλός του φίλος και πολύ σπουδαίος εξελικτικός βιολόγος Richard Lewontin, του οποίου είχα την τιμή να μεταφράσω και ένα έργο του στα ελληνικά, του οποίου τη γνώμη εκτιμούσε βαθύτατα παρά τις ριζικές διαφωνίες που είχε μαζί του για πολλές πτυχές της εξελικτικής βιολογίας.

Αυτόν τον σεβασμό στην αντίθετη άποψη, όταν είναι βασισμένη σε γνώση και σοβαρότητα, θα ήθελα να έχω κρατήσει ως κληρονομιά. Μάλλον, όμως, κράτησα περισσότερο την έλλειψη υπομονής απέναντι σε απόψεις που βασίζονται σε άγνοια, ιδεοληψία και φανατισμό…

Πόσο συμβατός είναι ο δαρβινισμός με τις θρησκείες και γιατί μέσα από τις δεκαετίες πολεμήθηκε τόσο έντονα; Τι είναι εκείνο που τρομάζει τα ιερατεία;

Όπως προσπαθώ να εξηγήσω στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου μου, θεωρώ ότι ο δαρβινισμός δεν είναι συμβατός με οποιαδήποτε θρησκεία! Κάθε γνωστή θρησκεία επιχειρεί να εξηγήσει την εμφάνιση του ανθρώπου (τουλάχιστον) με τρόπο ασύμβατο με την εξελικτική θεωρία (και με την επιστήμη γενικότερα) και να αποδώσει τους ηθικούς κανόνες σε εξωγενείς παράγοντες («θεϊκή προέλευση»), κάτι που πλέον γνωρίζουμε ότι δεν έχει επιστημονική βάση. 

Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι κάθε θρησκεία βασίζεται σε έννοιες όπως η «πίστη», σε τελετουργικά, κανόνες και σε λιγότερο ή περισσότερο αυστηρό πλαίσιο καθημερινών πρακτικών, όλα από τα οποία ερμηνεύονται επιστημονικά ως εξελικτικά κατάλοιπα προϊστορικών εξελιγμένων συμπεριφορών και συναισθηματικών αποκρίσεων. 

Αυτό που τρομάζει τα ιερατεία είναι ότι εάν οι άνθρωποι αντιληφθούν πως οι θρησκείες δεν έχουν πλέον ρόλο και λόγο ύπαρξης, θα χάσουν την εξουσία που ασκούν. Αυτό είναι προφανές. Όμως, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, αν προσπεράσουμε το «πολιτικό» σκέλος των θρησκειών, μάλλον φοβούνται οι ίδιοι ότι θα χάσουν το στήριγμα που έχουν ανάγκη για να μη φοβούνται τον θάνατο. 

Πόσο επικίνδυνη γίνεται η δαρβινική θεωρία όταν παραχαράσσεται για να αξιοποιηθεί πολιτικά από συγκεκριμένους κύκλους; Καθώς η Ακροδεξιά ανεβαίνει στην Ευρώπη, πιστεύετε ότι μπορεί να δούμε τέτοια φαινόμενα για ανώτερες και κατώτερες φυλές;

Όπως σωστά αναφέρετε, μόνο η παραχάραξη του δαρβινισμού μπορεί να αποβεί επικίνδυνη, όχι η ίδια η θεωρία! Θέλω να ελπίζω ότι το ζήτημα των «ανώτερων/κατώτερων» φυλών έχει οριστικά λυθεί και μόνον ελάχιστοι συνεχίζουν να μιλούν για κάτι τέτοιο, κυρίως άνθρωποι χωρίς γνώσεις και πραγματική επαφή με τη σύγχρονη βιολογία. 

Βέβαια, η άνοδος της Ακροδεξιάς και των εθνικιστικών ομάδων είναι μεν ανησυχητική αλλά έχω την αίσθηση ότι πλέον χρησιμοποιούν κάπως διαφορετική ρητορική. Μπορεί να κάνω λάθος, αλλά νομίζω ότι πλέον εστιάζονται στη σημασία της διατήρησης της «εθνικής ταυτότητας», χωρίς να χρησιμοποιούν ευθέως τη διάκριση σε ανώτερους και κατώτερους, ή έστω το χρησιμοποιούν κυρίως από πολιτιστική σκοπιά. 

Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για υπερτονισμό της προϊστορικής τάσης για διάκριση ανάμεσα σε «εμάς» και στους «άλλους», μια τάση εκμετάλλευσης της εξελιγμένης ανάγκης για περιχαράκωση σε κλειστές «ομάδες». Η τάση αυτή βρίσκει εύφορο έδαφος, αφού η ανάγκη μας να περιφρουρούμε τον «χώρο» μας και τα αγαθά μας από «ξένους», έχει βαθιές εξελικτικές ρίζες. 

Ευτυχώς, η τρέχουσα παγκοσμιοποίηση, παρά τις κάποιες αρνητικές πτυχές της, λειτουργεί προς την αντίθετη κατεύθυνση, αυτή της συμπερίληψης όλων των ανθρώπων στην «ομάδα» μας.  

Ποια είναι τα επόμενα συγγραφικά αλλά και επιστημονικά σας σχέδια;

Έχω ήδη ολοκληρώσει το επόμενο βιβλίο μου, το οποίο αφορά και πάλι την εξέλιξη της ζωής, αλλά αυτή τη φορά μέσα από τα μάτια ενός εξωγήινου… Δεν θέλω να πω περισσότερα αυτή τη στιγμή, μόνο ότι πρόκειται να εκδοθεί το επόμενο έτος. Σε μια διαφορετική κατεύθυνση, προσπαθώ να προχωρήσω με τη συγγραφή ενός διηγήματος με πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία, με επίκεντρο τα βραχονήσια του Αιγαίου, στο οποίο να συνδυάζεται η βιολογική σκοπιά, εξελικτική και οικολογικά ταυτόχρονα, με ενδιαφέρουσα πλοκή αλλά και ευρύτερες φιλοσοφικές σκέψεις.

Μπορεί εντέλει να με ξεπεράσει αυτή η φιλόδοξη προσπάθεια. Βλέπετε, οι καθημερινές ακαδημαϊκές υποχρεώσεις μου, οι οποίες είναι επίσης κι ένα ευχάριστο και μεγάλο μέρος της ζωής μου, δεν αφήνουν ούτε τον χρόνο ούτε και την άλλου τύπου διαύγεια που απαιτούν αυτές οι δραστηριότητες. Θα δούμε…

Τελικά, καταγόμαστε ή όχι από τους πιθήκους;

Όχι μόνο καταγόμαστε από πιθήκους αλλά είμαστε πίθηκοι, όπως εξηγώ στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου! Το «τρικ» στο ερώτημα αφορά το άρθρο «τους», το οποίο πολλοί εκλαμβάνουν ως αναφορά στους σημερινούς πιθήκους, ιδίως τους χιμπατζήδες. Στον αγγλόφωνο κόσμο, απ’ όπου προήλθε και τη σχετική συζήτηση, χρησιμοποιείται συγκεκριμένα η λέξη ‘ape’ που περιγράφει τους μεγάλους πιθήκους χωρίς ουρά (γίββωνες, ουραγκοτάγκους, γορίλες και χιμπατζήδες).

Έτσι, η συνήθης απάντηση, εάν θέλει κανείς να ξεφύγει από δυσκολίες, είναι ότι δεν καταγόμαστε από ΤΟΥΣ πιθήκους αλλά έχουμε κοινούς προγόνους με αυτούς. Το ζήτημα βέβαια είναι ότι και οι πρόγονοι αυτοί ήταν πίθηκοι! Άρα, οι κοινοί πρόγονοι ήταν πίθηκοι, όλοι οι άλλοι απόγονοί τους είναι πίθηκοι, εμείς γιατί δεν είμαστε;

Προσωπικά, προτιμώ να μην αποφεύγω τις «δύσκολες» ερωτήσεις αλλά να απαντώ ευθέως στη βάση των επιστημονικών δεδομένων. Η αλήθεια είναι ο καλύτερος σύμβουλος.