The Lord of the Rings: 5 επιχειρήματα που καταρρίπτουν τις αντιδράσεις για το Rings of Power

Η καθηγήτρια είναι μία από τις πλέον ειδικευμένες στον Tolkien ακαδημαϊκούς παγκοσμίως, είναι συν-διευθύντρια του νέου Κέντρου για τη Φανταστική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, αλλά και συγγραφέας βραβευμένων βιβλίων πάνω στον Tolkien και όχι μόνο. Μαζί της είχαμε μιλήσει λίγο μετά τη συμβολή της στο πρώτο μεγάλο άρθρο του Vanity Fair για το The Lord of the Rings: The Rings of Power, την ακριβότερη τηλεοπτική παραγωγή όλων των εποχών που κάνει πρεμιέρα αυτές τις μέρες στο Amazon Prime Video, όταν το fandom του LotR είχε ήδη επί δύο περίπου μήνες διχαστεί για τις πρώτες εικόνες που είχαμε λάβει από τη σειρά.

Μαύρα ξωτικά; Πολεμίστρια Galadriel; Γυναίκες νάνοι χωρίς γένια; Ήταν εξαρχής αρκετά αυτά που προκάλεσαν αντιδράσεις μιλώντας για την απόλυτη προδοσία στο όραμα του Tolkien, όμως πόση βάση έχουν στο κείμενό του και πόση σημασία έχει καν κάτι τέτοιο τελικά;

Με αφορμή την πρεμιέρα του The Lord of the Rings: The Rings of Power, θυμόμαστε και απομονώνουμε τα μέρη της συζήτησής μας μαζί της που καταρρίπτουν τις αρνητικές αντιδράσεις σε σχέση με το diversity της σειράς.

Ο ίδιος ο Tolkien πείραζε πολύ το έργο του

Πολλοί σχολιάζουν την ανίερη, υποτίθεται, παρέμβαση που γίνεται στο έργο του J.R.R. Tolkien, όμως ο καθηγητής είχε γίνει γνωστός για τις αλλαγές που ο ίδιος έκανε στα κείμενά του.

«Ήταν τελειομανής και πολλά από τα κείμενά του δεν τα έφτασε ποτέ στο σημείο που ο ίδιος θα ήταν ευχαριστημένος για να τα εκδώσει. Έχουμε το Silmarillion αλλά δεν κατόρθωσε να το φτάσει ποτέ στο σημείο που ήταν ευχαριστημένος.

Από την άλλη πάλι είχε συνηθίσει. Όταν το Hobbit βγήκε το ‘37, είχε ήδη 25 και παραπάνω χρόνια που δημιουργούσε αυτή τη μυθολογία. Και το Hobbit ήταν μία ξαφνική παρέμβαση, όπου ένα κομμάτι της μυθολογίας δεν μπορούσε πια να αλλάξει – αν και το άλλαξε αργότερα. Δεν μπορούσε πια να αλλάξει γιατί ήταν εκτυπωμένο, με τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα που έχει αποφασίσει ότι αυτό είναι και ως εκεί.

Ενώ το Hobbit δεν ξεκίνησε ως κομμάτι της Μέσης Γης. Ήταν μία ιστορία για τα παιδιά του και σιγά-σιγά, επειδή αυτή η δομή της μυθολογίας ήταν στο μυαλό του συνεχώς, όλο και άρχισε να συνδέεται μ’ αυτό. Όταν δηλαδή βγήκε το Hobbit ξαφνικά κατάλαβε ότι υπάρχουν πολλά ζητήματα που πρέπει να τα λύσει, που δεν μπορεί να συνεχίσει να τα ανακατεύει».

«Άλλα μυαλά και χέρια»

Στο γράμμα 131 όπως εκδόθηκε στη συλλογή γραμμάτων The Letters of J.R.R. Tolkien, το οποίο απευθυνόταν στον σύμβουλο εκδόσεων Milton Waldman, ο Tolkien είχε αναφέρει πως οραματιζόταν «άλλα μυαλά και χέρια» να καταπιάνονται κάποια στιγμή με το έργο του, εμπλουτίζοντάς το με δικές τους εμπνεύσεις. Συγκεκριμένα έγραφε:

«Είχα στο νου να φτιάξω ένα έργο με έναν πάνω-κάτω συνδεδεμένο μύθο, που θα κυμαινόταν από το μεγάλο και το κοσμογονικό, ως το επίπεδο της ρομαντικής παραμυθίας […] τον οποίο θα μπορούσα να αφιερώσω απλά: στην Αγγλία, στη χώρα μου… Θα έγραφα πλήρως μερικές από τις σπουδαίες ιστορίες, και θα άφηνα ορισμένες τοποθετημένες μονάχα στον σχεδιασμό, σκιαγραφημένες. Οι κύκλοι πρέπει να συνδέονται σε ένα μεγαλειώδες σύνολο, αλλά να αφήνουν ωστόσο περιθώρια για άλλα μυαλά και χέρια να χρησιμοποιήσουν χρώματα, μουσική και δραματουργία».

«Αυτό που ξεχνάμε πολλές φορές – και είναι εύκολο να το ξεχάσει κανείς γιατί το ‘37 είναι το Hobbit και ‘54-’55 το The Lord of the Rings – είναι ότι ο Tolkien, ενώ γράφει στον 20ό αιώνα, είναι παιδί του τέλους του 19ου αιώνα», εξηγεί η καθηγήτρια. «Της παιδικής ηλικίας οι επιρροές, όλα αυτά τα διαβάσματα, το πολιτιστικό του περιβάλλον είναι του 19ου αιώνα και, όχι μόνο στην Αγγλία αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, υπάρχουν διάφορα κινήματα για να ξαναβρούμε τις τοπικές μυθολογίες».

«Ιστορικά μέχρι τον 18ο αιώνα η κλασική μυθολογία είναι ελληνική και ρωμαϊκή, αυτά είναι τα βασικά κείμενα της εκπαίδευσης όλων των ελίτ. Σε αυτά τα κείμενα βασίζεται η λογοτεχνία, δηλαδή αν δει κανείς ακόμα και στη Ρομαντική Εποχή έχουμε διάφορες εκδοχές των ελληνικών μύθων σε ποίηση, σε μυθιστορήματα κτλ. Από τα τέλη του 18ου αιώνα και μέχρι τον 19ο ξαφνικά έχουμε αυτό που λέγεται Ρομαντικός Εθνικισμός, όπου ξαφνικά αρχίζει σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες – από σκανδιναβικές χώρες ως χώρες που μιλάνε γλώσσες με βάση τα λατινικά, λίγο αργότερα οι ανατολικές χώρες, και φυσικά η Φινλανδία που είναι βασική επιρροή για τον Tolkien – αυτή η τάση. Το βασικό μοντέλο που θαυμάζει περισσότερο ο Tolkien είναι της Φινλανδίας, με το οποίο ο Elias Lönnrot, ο συγγραφέας της Kalevala, ταξίδεψε σε όλη την αγροτική Φινλανδία και μάζεψε λαογραφία, ποιήματα και ιστορίες, και έφτιαξε αυτό που λέμε σήμερα Kalevala. Αυτό το κείμενο δεν έγινε απλά αποδεκτό ως μυθολογία στη Φινλανδία αλλά ήταν ένας βασικός λόγος που η Φινλανδία απέκτησε εθνική ανεξαρτησία».

«Οι θρύλοι του Βασιλιά Αρθούρου, το Mabinogion, οι ιρλανδικοί θρύλοι είναι ήδη γνωστά, και η Αγγλία, μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, έχει πολιτικά τη δύναμη και την κυριαρχία αλλά δεν έχει μυθολογία. Η Βρετανική Αυτοκρατορία έχει αρχίσει σιγά-σιγά να διαλύεται, εδάφη έχουν αρχίσει να χάνονται λόγω του Παγκοσμίου Πολέμου. Σε εκείνο το σημείο ακριβώς, και την περίοδο που έχει αρχίσει να γράφει ο Tolkien γίνεται μία προσπάθεια του να ξανασυσταθεί η αγγλική μυθολογία – έχουμε πολλούς άλλους λόγιους που αρχίζουν να μαζεύουν λαογραφία, ποιήματα, ό,τι έχει απομείνει. Αλλά βασικά δεν έχει απομείνει πάρα πολύ γιατί είναι σχετικά αργά».

«Το πώς ξεκίνησε ο Tolkien ταιριάζει ακριβώς με εκείνη την περίοδο και όταν λέει στον Waltman αργότερα για “άλλα μυαλά και άλλα χέρια”… αυτό ακριβώς συνέβη και στη Φινλανδία. Άμα κανείς σκεφτεί τη μουσική του Jean Sibelius που βασίζεται στην Kalevala ή το τεράστιο κίνημα της καλής τέχνης που βασίζεται στην Kalevala, νομίζω ότι αυτό έχει στο μυαλό του εκείνο το διάστημα. Βεβαίως αργότερα καταλαβαίνει ότι αυτό έχει και μία άλλη διάσταση γιατί αρχίζουμε να έχουμε εικονογράφηση, αρχίζουμε να έχουμε δραματοποιήσεις. Όλο αυτό πηγαίνει σε αυτό που λέμε σήμερα “διασκευές”».

Ήταν και ο ίδιος ο Tolkien αυτά τα «άλλα μυαλά και άλλα χέρια». Η Ιστορία του Κούλερβο που είχε γράψει είναι fanfiction. Δεν ξέρω αν είναι ιερόσυλο που το αποκαλώ έτσι. Έχει πιάσει έναν χαρακτήρα από την Kalevala και έχει φτιάξει μία ιστορία γύρω του. Αυτός είναι ο ορισμός του fanfiction.

«Η μόνη διαφορά – και γι’ αυτό δεν θα το έλεγα fanfiction – είναι ότι το αρχικό κείμενο δεν ανήκει σε έναν συγκεκριμένο συγγραφέα με το όνομά του και το copyright. Είναι κάτι που ανήκει σε ένα ολόκληρο έθνος. Η λαογραφία και η μυθογραφία αυτό κάνουν. Βλέπουμε και παρουσιάζουμε το ίδιο κείμενο με διαφορετικό τρόπο. Ακόμα και στην αρχαία Ελλάδα, οι αρχαίες τραγωδίες βασίζονται σε ιστορίες που το κοινό τις ήξερε. Αυτή η διαδικασία δεν είναι καινούρια. Αλλά από τον 19ο-20ό αιώνα έχουμε την έννοια του copywriting που είναι πολύ, πολύ πρόσφατο πράγμα. Το κείμενο που προέρχεται από την προφορική παράδοση δεν έχει αυτό το ζήτημα. Ίσα-ίσα που κανείς περιμένει ότι αυτό το κείμενο θα συνεχίσει να μεταλλάσσεται».

Λέτε να σκεφτόταν πως εάν έφτανε σε αυτό το επίπεδο, του Αρθούριου μύθου για παράδειγμα, θα μπορούσε να γίνει και με το δικό του έργο κάτι τέτοιο;

«Στην αρχή της καριέρας του όντως το σκεφτόταν, αλλά ήδη στο γράμμα προς τον Milton Waldman τελειώνει αυτό το συγκεκριμένο κομμάτι με τη λέξη “παράλογο”. Λέει, “κάποτε το σκεφτόμουν αυτό”. Πλέον νιώθει πως δεν γίνεται αυτό το πράγμα. Αυτό το κίνημα, αυτή η ανάγκη να υπάρχει η αγγλική μυθολογία έχει πια σταματήσει σε αυτό το σημείο. Έχει γίνει ο Α΄Παγκόσμιος, έχει αλλάξει τελείως η κοινωνία, η Βρετανική Αυτοκρατορία έχει αρχίσει να αποσυντίθεται τελείως, και η έννοια της αγγλικής ταυτότητας έχει ήδη αλλάξει.

Υπάρχει πιο πολλή έμφαση στο στερεότυπο που σκεφτόμαστε σήμερα, δηλαδή η κηπουρική, το περπάτημα στη φύση και τα λοιπά. Αν το σκεφτεί κανείς, αυτό είναι το Hobbit, η ταυτότητα του Μεσοπολέμου. Τελειώνουν οι φανφάρες και τα εθνικιστικά – μήπως να ρίξουμε λίγο τους τόνους, ειδικά μετά τον πόλεμο; Ήταν μεγάλο χτύπημα αυτό, μιλάμε για μία ολόκληρη γενιά ανδρών που δεν γύρισε ποτέ».

Η πώληση των δικαιωμάτων

Ακόμα και αν με κάποιο τρόπο γνωρίζαμε τι θα σκεφτόταν ο Tolkien για τη νέα σειρά του Amazon, τι σημασία θα είχε; Ο συγγραφέας πούλησε τα δικαιώματα του Lord of the Rings κατά τη διάρκεια της ζωής του, εγκαταλείποντας το δικαίωμά του να ασκεί ουσιαστική επιρροή σε οποιαδήποτε νέα διασκευή.

«Πούλησε τα δικαιώματα και μάλιστα με πολύ συγκεκριμένη σκέψη πίσω από την πώληση αυτή – “art or cash”. Ή τέχνη, δηλαδή ακριβώς όπως το θέλω εγώ και όπως το σκέφτομαι, ή πάρα πολλά χρήματα», μας υπενθυμίζει η καθηγήτρια. «Το πάρα πολλά χρήματα ήταν αυτό που τελικά κέρδισε. Μιλάμε και για μία εποχή που οι καθηγητές Πανεπιστημίου έβγαζαν ένα καλό μισθό, αλλά ο άνθρωπος είχε τέσσερα παιδιά που ήταν να σπουδάσουν, και η φορολογία τότε ήταν πάρα πολύ υψηλότερη απ’ ότι είναι τώρα. Το βλέπεις και με τους Beatles ακριβώς την ίδια εποχή που είχαν το τραγούδι “Mr.Taxman”. Όλοι οι καλλιτέχνες εκείνης της εποχής παραπονιόντουσαν για τους φόρους».

Η θεωρία της μεταφοράς

Εξετάζοντας πια συγκεκριμένα τις κινηματογραφικές μεταφορές του Peter Jackson, μιλάμε με παραδείγματα με τη Δήμητρα Φήμη για το βάρος που έχουν οι αλλαγές σε ένα αρχικό κείμενο, για τη σημασία της μεταβολής του μέσου, για τη σημασία των σκηνοθετών και των νέων δημιουργών στα media studies, και για τη θεωρία της μεταφοράς.

«Φτάνοντας στις ταινίες έχουμε τρία επίπεδα πια. Υπάρχει η προϋπάρχουσα λαογραφία που χρησιμοποιεί ο Tolkien όπως το κείμενο του Beowulf και πολλά άλλα, υπάρχει αυτό που λέω εγώ εσωτερική λαογραφία – μία μυθολογική δομή μέσα στα κείμενα του Tolkien όπως μύθοι με τους θεούς, θρύλοι με τους ήρωες, και παραμύθια – και, όταν φτάνουμε πια στις διασκευές, υπάρχει το τρίτο κομμάτι, η μυθολογία της ταινίας. Αυτή κατά καιρούς συμφωνεί με τη μυθολογία του Tolkien, κατά καιρούς με την προϋπάρχουσα, και κατά καιρούς επηρεάζεται από τη λαογραφία της ταινίας.

Για παράδειγμα το Paths of the Dead. Στο πρωτότυπο είναι μία πολύ απόκοσμη, μυστηριώδης σκηνή. Δεν βλέπουμε ποτέ αυτούς τους νεκρούς πολεμιστές, δεν έχουν αυτή τη φυσική υπόσταση, είναι απλά μία παρουσία. Αν δεις κανείς ότι έχουν χρησιμοποιήσει αυτό το πράσινο χρώμα για τα φαντάσματα εκεί, και ότι υπάρχουν κάποια κλισέ όπως όταν ο αρχηγός τους κάποια στιγμή γελάει με ένα γέλιο τύπου ζόμπι, και αν σίγουρα αν δεις τον σχολιασμό των παραγωγών και του Peter Jackson για αυτή τη σκηνή, είναι σαφέστατο ότι έχουν επηρεαστεί από ταινίες ζόμπι και φαντασμάτων. Δεν είναι κομμάτι του πώς θα σκεφτόταν ο Tolkien, για μένα αυτό είναι ένα παράδειγμα που αν το έβλεπε θα ένιωθε ότι το τσεκούρωσαν.

Πρέπει όμως να σκεφτούμε πως αυτοί οι άνθρωποι δουλεύουν σε ένα διαφορετικό μέσο που έχει τις δικές του παραδόσεις. Τα δικά του κλισέ. Αυτό που λέμε διακειμενικότητα στη λογοτεχνία, είναι και η διακειμενικότητα στην εικόνα και στο σινεμά […] Στα media studies μιλάμε για τον σκηνοθέτη ως συν-συγγραφέα».

«[…] Η στάση μου είναι η θεωρία της μεταφοράς. Κάθε φορά που ένα κείμενο μεταφέρεται από ένα μέσο σε άλλο, ή στο ίδιο μέσο αλλά η ιστορία είναι διαφορετική, προφανώς όπως λέει η Linda Hutcheon που είναι η βασική που έχει γράψει θεωρία πάνω σε αυτό, περιμένουμε «αντιγραφή χωρίς επανάληψη». Είναι το ίδιο αλλά δεν είναι το ίδιο. Και δεν μπορεί να είναι το ίδιο. Κάθε μεταφορά είναι τόσο μία προσπάθεια του να ξαναπείς την ίδια ιστορία, αλλά και μία προσπάθεια του να πεις την ιστορία τη στιγμή που βρίσκεσαι, στην εποχή που βρίσκεσαι, στις πολιτικές πεποιθήσεις που έχεις. Μία μεταφορά μπορεί να είναι μία κριτική του αρχικού κειμένου. Μία μεταφορά μπορεί να προσπαθεί να βρει τα κενά του κειμένου. Υπάρχουν διαφορετικές πτυχές του τι μπορεί να είναι μεταφορά, αλλά δεν μπορεί να είναι ποτέ ακριβώς το ίδιο πράγμα».

Για το diversity με αφορμή το The Lord of the Rings: The Rings of Power

Η Επίκουρη Καθηγήτρια συνέγραψε ένα κείμενο στο The Conversation με στόχο τον αντίλογο στις αρνητικές αντιδράσεις που προκάλεσε το diversity του Rings of Power και, όπως ήταν αναμενόμενο, δέχτηκε και η ίδια πολλά αρνητικά σχόλια. Δεν ήταν η πρώτη φορά, καθώς στο παρελθόν είχε συμβεί το ίδιο ξανά στο Conversation, με κείμενό της με τίτλο «Ήταν πράγματι ο Tolkien ρατσιστής;». Τρία χρόνια αργότερα έχει ακόμα αρνητικά σχόλια σε εκείνο το άρθρο της.

Πολλοί αναρωτιούνται γιατί να μην υπάρχει απλά το diversity του ίδιου του Tolkien στο Rings of Power.

«Υπάρχουν μη λευκοί χαρακτήρες στη μυθολογία του. Το πρόβλημα με αυτό είναι πολύ βασικό. Το λευκό στα ορίτζιναλ κείμενα είναι σε έναν άξονα Καλού-Κακού και αυτό είναι προβληματικό. Όταν όλοι οι λευκοί ως σύνολο -όχι μεμονωμένα ως χαρακτήρες – είναι προς την πλευρά του Καλού και όλοι οι μη λευκοί είναι προς την πλευρά του Κακού, χρωματίζεις μία ολόκληρη ηθική επιλογή. Αυτό ήταν αποδεκτό την εποχή εκείνη, αλλά έχουμε προχωρήσει. Αν κρατήσουμε τους ίδιους διαχωρισμούς, τους δίνουμε περισσότερη έμφαση και είναι σα να συμφωνούμε με αυτού του είδους τη λογική».

Ήταν επίσης ένας άνθρωπος που είχε μιλήσει κατά των Ναζί, σιχαινόταν το Απαρτχάιντ με όλη του την καρδιά, και το μήνυμα των βιβλίων του – έστω με αυτό το πρόβλημα που πολύ σωστά λέτε ότι έχουν – είναι το να ενωθούμε για το κοινό καλό. Νιώθω πως ως χαρακτήρας είχε όλα τα φόντα να είχε προσαρμοστεί στο πώς προχωρήσαμε.

Σαφώς. Μα αυτό το βλέπουμε ήδη και από το πώς είχε αλλάξει η γνώμη του. Είχε φτάσει στο σημείο να του ζητάνε να γίνει γερμανική μετάφραση του Hobbit, να τον ρωτούν αν ανήκει στην Αρία φυλή και εκείνος να λέει όχι. Είκοσι-εικοσιπέντε χρόνια πιο πριν όμως, όταν ήταν στο σχολείο και ουσιαστικά μιλούσε για τον Σαίξπηρ, κάνει κάποια σχόλια τελείως ρατσιστικά. Αλλά εκεί ήταν πολύ νεότερος, σε άλλη φάση της ιστορίας, δεν έχουν γίνει ακόμα τα αίσχη που έγιναν αργότερα.

Ουσιαστικά και η κοινή γνώμη της επιστήμης είχε αλλάξει και μην ξεχνάμε ότι ο Tolkien έζησε στην Οξφόρδη ανάμεσα σε επιστήμονες, με τέτοιου είδους συζητήσεις που γίνονται σε πραγματικό χρόνο. Γιατί παλιότερα, στα τέλη του 19ου αιώνα, ακόμα και στις αρχές του 20ού, έχουμε την ευγονική – επιστήμονες που συμφωνούν κατά βάση με τις θεωρίες του Ναζισμού αργότερα. Όταν όμως φτάνουν τα πράγματα στα άκρα εκεί ξαφνικά σα να ξυπνάει η επιστήμη και να λέει ένα λεπτό, τι γίνεται εδώ; Αλλάζει η γνώμη των επιστημόνων και ξέρουμε ότι ο Tolkien γνώριζε τον Julian Huxley και πολλούς από αυτούς που άλλαξαν όλη τη γνώμη της επιστήμης σε αυτό.

Η ίδια του η γνώμη είχε αλλάξει ιστορικά, όπως δηλαδή κινούνται οι επιστημονικές γνώμες και η κοινή γνώμη. Θα έλεγα πως θα περίμενε κανείς να συνεχίζει να αλλάζει τη γνώμη του. Θυμίζω διαρκώς στους φοιτητές μου ότι μιλάμε για έναν άνθρωπο που έγραφε για έξι δεκαετίες. Η ιστορία έχει αλλάξει, ο κόσμος αλλάζει σε αυτό το διάστημα, ο ίδιος ο συγγραφέας αλλάζει. Εδώ βλέπουμε συγγραφείς να λένε για κάτι που έγραψαν δέκα χρόνια πριν ότι δεν θα το έγραφαν πλέον έτσι.

Είναι το diversity στο casting καινούρια υπόθεση;

Υπάρχει πάρα πολλά χρόνια τώρα. Αν κανείς σκεφτεί ακόμα νωρίτερα απ’ τον Tolkien, αν σκεφτούμε τις αρχές του 19ου αιώνα που έχουμε συγκεκριμένα σε σκηνές του Λονδίνου μαύρο ηθοποιό που παίζει Σαίξπηρ – παίζει Βασιλιά Ληρ, παίζει Έντουαρντ – δεν είναι τίποτα καινούριο.

[Επίσης] υπάρχει τουλάχιστον μία σημείωση που περιγράφει τους Noldor ως “έχοντες σκουρότερη απόχρωση”. Δεν είναι εκτός της σύλληψης του πώς είναι τα ξωτικά.

Λέγεται επίσης πως στις εποχές που επηρέασαν τον Tolkien η ανθρωπογεωγραφία ήταν λευκή, αλλά αυτό δεν ισχύει.

Δεν υποστηρίζεται. Υπάρχει πολύ μεγάλο εύρος έρευνας ειδικά τα τελευταία είκοσι χρόνια για το πώς ήταν η Μεσαιωνική Βρετανία και η Μεσαιωνική Ευρώπη πιο συγκεκριμένα, ή ακόμα και πιο πριν. Αν σκεφτούμε για τους ρωμαϊκούς χρόνους πόση έρευνα υπάρχει για το πώς η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ήταν ένα χωνευτήρι και είχαμε πολλές διαφορετικές εθνότητες. Γενικά όταν μιλάμε για λαούς και κοινωνικά στρώματα που δουλεύουν με το εμπόριο, η έννοια του καθαρού φύλου δεν υπάρχει, είναι ψευδαίσθηση.

Και ο Tolkien δεν είναι περιγραφικός στην τέχνη του. Όταν εικονογραφεί ο ίδιος – και χρησιμοποιούσε πάρα πολλές φορές τη ζωγραφική προσπαθώντας να βρει τοπογραφικά σημεία, χάρτες, κτίρια πολλές φορές – δεν ήταν ποτέ καλός στο να ζωγραφίζει συγκεκριμένους χαρακτήρες. Το έλεγε και ο ίδιος. Πράγματι δεν τον ενδιαφέρει αυτό. Οι περισσότερες περιγραφές που έχουμε για τα Orcs που είναι φυλετικά προβληματικά κατά καιρούς, είναι στα γράμματα όταν τον έχουν ρωτήσει. Έχει μία έννοια του πώς είναι αλλά δεν τον ενδιαφέρει τόσο αυτό, τον ενδιαφέρουν τα κίνητρα, οι ηθικές επιλογές, το επικό στιλ της ιστορίας. Οι περιγραφές είναι πολύ πιο λίγες απ’ ότι θα περίμενε κανείς για τέτοιου είδους έργο.

Μέρη της συζήτησης έχουν συμπυκνωθεί χάριν οικονομίας. Για να την ακούσεις ολόκληρη, πάτα το play: