Το φωτεινό μυστήριο του Κυκλαδικού πολιτισμού

Πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια, στα νησιά όπου σήμερα κολυμπάμε, μεθάμε και μαυρίζουμε τα καλοκαίρια, γεννήθηκε, άνθισε και σταδιακά έσβησε ένας από τους πρώτους διακριτούς και σημαίνοντες πολιτισμούς της Ευρώπης. Οι άνθρωποι που σμίλευαν ειδώλια έζησαν στις Κυκλάδες στη Νεολιθική εποχή, πέρασαν με ορμή στην εποχή του Χαλκού κι εξαφανίστηκαν χωρίς να γνωρίζουμε περισσότερα γι’ αυτούς, εφόσον δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμη κάποιου είδους γραφή ή γραπτό μνημείο δικό τους. Η σιωπηλή κληρονομιά που άφησαν πίσω τους αντηχεί στους αιώνες και παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα πιο γοητευτικά αινίγματα της ανθρωπότητας.

Φωτογραφίες: Μενάλαος Μυρίλλας / SOOC Images

Στην πραγματικότητα, ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε για τους ανθρώπους που ανέπτυξαν τον Κυκλαδικό ή Πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό. Πιθανολογούμε ότι οι κοινότητές τους άνθισαν και αναπτύχθηκαν εκμεταλλευόμενες τον ορυκτό πλούτο και τη στρατηγική θέση των νησιών στα οποία κατοικούσαν και εικάζουμε ότι αφανίστηκαν για τους ίδιους ακριβώς λόγους – οι πολύτιμες πρώτες ύλες προσέλκυσαν τις φυλές που μετακινούνταν σε αναζήτηση πόρων και η θέση των νησιών τα μετέτρεψε σε στόχους και έρμαια των πειρατών της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Δεν ξέρουμε τι γλώσσα μιλούσαν, ποιους θεούς λάτρευαν, τι μουσική άκουγαν. Ό,τι γνωρίζουμε γι’ αυτούς, συγκεντρώθηκε και παρουσιάζεται φέτος στην υπέροχη έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με τίτλο ‘Κυκλαδική Κοινωνία 5000 πριν’. Η έκθεση υποστηρίζεται χορηγικά από τον Όμιλο Eurolife ERB, σταθερό υποστηρικτή των υψηλού επιπέδου δράσεων πολιτισμού του Μουσείου, στο πλαίσιο του προγράμματος Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που εφαρμόζει ο Όμιλος.

Με το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον, το οποίο είναι άρρηκτα δεμένο με το παρελθόν και την ιστορία του τόπου και των ανθρώπων του, οι δράσεις που επιλέγει να υποστηρίξει η Eurolife ERB έχουν ως στόχο τη σφαιρική αισθητική/ καλλιτεχνική εκπαίδευση του ευρύτερου κοινού και ειδικότερα των παιδιών. Έτσι, μέσα από τις συγκεκριμένες δράσεις, γονείς και παιδιά καλλιεργούν την αισθητική και τις γνώσεις τους, διεγείρουν την φαντασία και την κριτική τους σκέψη και βελτιώνουν τις γνωστικές και δημιουργικές ικανότητές τους.

Η πρωτότυπη έκθεση προσπαθεί να αναψηλαφίσει τις δομές της κοινωνίας και την καθημερινότητα των ανθρώπων της περιόδου. Να αφουγκραστεί τις αγωνίες και τους φόβους και να εμπνευστεί από τις ελπίδες και τα ιδανικά αυτών που έζησαν στη γη και τη θάλασσά μας πριν από 5000 χρόνια. Όπως θα διαπιστώσεις και μόνος σου όταν επισκεφθείς την έκθεση, οι πρωτοκυκλαδίτες μπορούν να μας εμπνεύσουν και σε κάποιο βαθμό να μας εκπαιδεύσουν.

Το πρώτο μάθημα που διδασκόμαστε απ’ αυτούς είναι ταυτόχρονα μια διαχρονική, οικουμενική αλήθεια: Η μοναδική πραγματική ευκαιρία που έχουν οι θνητοί να αγγίξουν την αθανασία είναι η Τέχνη.

ΤΑ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΑ ΕΙΔΩΛΙΑ

Τα λευκά, μινιμαλιστικά στυλιζαρισμένα ειδώλια του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού μπορούν άνετα να σταθούν ως απτός ορισμός της αθανασίας και της αιωνιότητας. Τα άψυχα αγαλματίδια κρατούν ζωντανή τη μνήμη των δημιουργών τους που χάθηκαν πριν από δεκάδες αιώνες και λειτουργούν ως σύμβολα αναγνωρίσιμα σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, παρότι κατασκευάστηκαν σε μια περιορισμένη γεωγραφική περιφέρεια, σε μια συστάδα νησιών του Αιγαίου. Και λειτουργούν τόσο πολύ, που παύουν να είναι άψυχα. Όταν σταθείς απέναντί τους στις προθήκες του Μουσείου, δεν υπάρχει περίπτωση να μην πιστέψεις ότι θα σου ψιθυρίσουν τις αρχαίες ιστορίες τους.

Δεν θα το κάνουν, όμως. Οι πολιτισμοί που χάθηκαν πριν αφήσουν γραπτά μνημεία είναι καταδικασμένοι να μείνουν για πάντα βωβοί. Τα ειδώλια δεν πρόκειται να αποκαλύψουν τα μυστικά τους. Θα συνεχίσουν να στέκονται με τα χέρια τους σταυρωμένα στο στήθος (πάντα το αριστερό πάνω από το δεξί), γυμνά, με τα φύλα τους εκτεθειμένα και να μας θέτουν το αίνιγμα του προορισμού τους. Στην πλειοψηφία τους απεικονίζουν γυναικείες μορφές, έγκυες ή που μόλις γέννησαν (έτσι ερμηνεύουν οι αρχαιολόγοι τις εγχάρακτες πτυχώσεις την κοιλιακή χώρα κάποιων αγαλματιδίων, ως ραγάδες της γέννας). Μπορεί να απεικονίζουν θεότητες ή τη μία, μεγάλη μητέρα θεά. Μπορεί να είναι και ανθρώπινες φιγούρες: παλλακίδες που ενταφιάστηκαν μαζί με τους αφέντες τους (τα περισσότερα ευρήματα εντοπίστηκαν σε τάφους) ή ήρωες και ηρωίδες του παρελθόντος που λατρεύονταν και στο πέρασμα του χρόνου απέκτησαν θεϊκό στάτους.  

Αυτό που σίγουρα αποκαλύπτει η έκθεση για τα ειδώλια είναι η περιπέτειά τους στο πέρασμα των αιώνων. Τα ειδώλια, όπως και τα υπόλοιπα αντικείμενα που εκτίθενται στο μουσείο είναι ένα μικρό μόνο μέρος του θησαυρού του Κυκλαδικού πολιτισμού. Είναι ό,τι περίσσεψε, ό,τι ξέφυγε και ό,τι επαναγοράστηκε από τους αρχαιοκάπηλους που για δεκαετίες λεηλάτησαν τους προϊστορικούς οικισμούς του Αιγαίου, δυσχεραίνοντας δραματικά το έργο των αρχαιολόγων. Αυτή η περιπέτεια των ειδωλίων συνεχίζεται. Η μάχη για την ανακάλυψή τους στις ανασκαφές που πάντα είναι υπό εξέλιξη ή για τον εντοπισμό τους σε ιδιωτικές συλλογές δεν έχει τελειώσει, ούτε θα τελειώσει σύντομα. Εν τω μεταξύ, τα ειδώλια έχουν πλέον κερδίσει μια άλλη, σπουδαία μάχη. Αυτή κόντρα στην περιφρόνηση που τα συνόδευε για αρκετές δεκαετίες μετά την ανακάλυψή τους. Τα αγαλματάκια που σήμερα αναγνωρίζονται ως οικουμενικά σύμβολα του ανθρώπινου πνεύματος, κάποτε αντιμετωπίζονταν ως πρωτόγονα, βαρβαρικά κατασκευάσματα. Η λιτή τους φόρμα και η αδρή, άδολη εκφραστικότητά τους εκτιμήθηκε ως ύψιστο δημιούργημα της ανθρώπινης αισθητικής και καλλιτεχνικής έκφρασης μόνο όταν την ανέδειξαν και τη ‘διασκεύασαν’ οι καλλιτέχνες του 20ου αιώνα. Ο Μοντιλιάνι, ο Μπρανκούζι, ο Μπρακ και οι πιονέροι του Μοντερνισμού.

Κι εδώ υπάρχει ένα σοβαρό μάθημα: αυτά που σήμερα θεωρούμε αυτονόητα κάποιοι χρειάστηκε να τα κερδίσουν. Να παλέψουν γι’ αυτά, να τα υπερασπιστούν. Στην πραγματικότητα, αυτή η οξύμωρη μάχη δεν έχει τελειώσει. Η μάχη για τη μνήμη και τη διατήρησή της συνεχίζεται και ο μόνος τρόπος να μη χαθεί είναι να συνεχίζεται στο διηνεκές. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τη μάχη για τα αυτονόητα. Η έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, μάλιστα, καταρρίπτει ένα στρεβλό οχυρό του αυτονόητου: τα ειδώλια που στο μυαλό μας είναι αναμφίβολα λευκά, αστραφτερά και αφτιασίδωτα, στην ορίτζιναλ εκδοχή τους ήταν επιχρωματισμένα. Οι Κυκλαδίτες ζωγράφιζαν τα μάτια, τα μαλλιά τους, διακοσμούσαν τα σώματά τους.

ΜΙΑ ΖΩΗ ΣΑΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΜΑΣ

Ένα από τα πιο συγκινητικά τμήματα της έκθεσης ‘Κυκλαδική Κοινωνία 5000 Χρόνια Πριν’ είναι αυτό της ‘γιορτής’. Εκεί εκτίθενται συγκεντρωμένα τα μικροσκοπικά ειδώλια που αποκαλύπτουν ότι οι προϊστορικοί Κυκλαδίτες είχαν αφήσει πίσω τους το επίπεδο της επιβίωσης και είχαν αναπτύξει ανάγκες πνευματικές, καλλιτεχνικές. Ανάγκες που παραμένουν αποκλειστικά ανθρώπινες μέχρι σήμερα. Ο καθιστός αρπιστής και ο όρθιος αυλητής παίζουν μια μουσική που δεν θα ακούσουμε ποτέ. Ο γλεντζές με το προτεταμένο χέρι πίνει ένα κρασί που δεν δοκιμάσουμε. Μπορεί να απευθύνει και μια πρόποση, σε κάποιον που δεν θα έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε. Είναι κρίμα που τα έχουμε χάσει όλα αυτά. Αλλά είναι και ευλογία που ξέρουμε ότι υπήρξαν. Τα πολύτιμα μικροσκοπικά ευρήματα μας υπενθυμίζουν με την παρήγορη σιωπή τους ότι δεν είμαστε μόνοι μας. Ποτέ δεν ήμασταν. Εδώ και χιλιάδες χρόνια, οι άνθρωποι υμνούν τη γέννηση, φοβούνται το θάνατο και καλύπτουν το κενό που χάσκει ανάμεσα στα δυσεπίλυτα μυστήρια της ύπαρξης με μουσική, χορό και όποιο ποτό τους βοηθάει κάθε φορά να ξεπεράσουν τα πεπερασμένα όρια του θνητού εαυτού τους.

Στην έκθεση υπάρχουν άφθονα σκεύη. Έχουμε μια γενική εικόνα για το τι έτρωγαν οι Κυκλαδίτες το 3000 π.Χ. Για τις καλλιέργειες που συντηρούσαν, για τα ζώα που εξέτρεφαν ως κατοικίδια, για τις τέχνες με τις οποίες καταπιάνονταν, για τα εργαλεία που κατασκεύαζαν, για τα όπλα που χρησιμοποιούσαν. Κάποια από αυτά τα σκεύη είναι όμορφα ακόμα και με τα σημερινά στάνταρντς. Κι ας κατασκευάστηκαν στο χέρι, πριν ανακαλυφθεί ο κεραμικός τροχός. Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως και κοσμήματα. Κάποια είναι πιο πολύτιμα από τα άλλα, κατασκευασμένα από ακριβότερα μέταλλα, προορισμένα για επίδειξη και όχι για πρακτική χρήση. Είμαστε βέβαιοι ότι στην κοινωνία της εποχής υπήρχαν πλούσιοι και φτωχοί ή φτωχότεροι. Ένα μοναδικό ανδρικό ειδώλιο με μια διαγώνια εγχάραξη στον κορμό του μας διαβεβαιώνει ότι κάπου ανάμεσα στα κοινωνικά στρώματα της εποχής υπήρχε και μία τάξη πολεμιστών. Κάποιες αρχαίες κυρίες κάθονται σε θρόνους, κάποιες άλλες σε σκαμνάκια. Κάποιες φορούν στο κεφάλι τους διάδημα. Είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι στην κοινωνία της εποχής υπήρχαν άτομα τα οποία κατείχαν εξουσία και ισχύ έναντι των υπολοίπων.

Πιθανότατα υπήρχαν και κάποιου είδους ιδιαίτεροι χώροι λατρείας. Δεν το γνωρίζουμε με ασφάλεια, αλλά το υποθέτουμε, επειδή στην Κέρο και σε άλλα σημεία του νησιωτικού συμπλέγματος των Κυκλάδων έχουν εντοπιστεί λατρευτικοί χώροι. Τα αναρίθμητα σπασμένα αγγεία και κάθε είδους αντικείμενα που βρέθηκαν εκεί μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι οι άνθρωποι της εποχής πίστευαν στη μεταθανάτια ζωή. Το προσεκτικά διπλωμένο μαχαίρι που εκτίθεται στις προθήκες του Μουσείου είναι ένα πανάρχαιο αλλά τυπικό δείγμα της ‘θανάτωσης των πραγμάτων’. Τα αντικείμενα που συνοδεύουν τους νεκρούς στα μνήματα καταστρέφονται, για να μην μπορεί να τα χρησιμοποιήσει κανείς άλλος. Μόνο ο νεκρός. Εκεί που θα πάει; Όταν επιστρέψει; Ποιος ξέρει; Είναι κάπως μακάβριο να αναζητάμε στοιχεία για τη ζωή μακρινών ανθρώπων ψαχουλεύοντας τους τάφους τους, αλλά είναι μια συνθήκη στην οποία οι αρχαιολόγοι έχουν συνηθίσει να εργάζονται. Κι αυτή είναι μια διαπίστωση που μπορείς να κρατήσεις με αφορμή την έκθεση του Μουσείου.

Μια ακόμα, ιδιαίτερα συγκινητική, έχει να κάνει με το μέγεθος, τις διαστάσεις των εκθεμάτων. Όλα τα ευρήματα είναι μικρής κλίμακας. Με εξαίρεση δύο ειδώλια που αγγίζουν στο ύψος το 1.40 (πιθανολογούμε ότι αποτελούσαν λατρευτικά αγάλματα), τα απομεινάρια του Πρωτοκυκλαδικού Πολιτισμού είναι αντικείμενα ‘τσέπης’. Είναι κι αυτό ένα χρήσιμο μάθημα. Οι άνθρωποι δεν χρειάζεται να κατασκευάζουν Κολοσσούς και Πυραμίδες για αφήσουν το στίγμα τους και μια αδιάψευστη μαρτυρία της ύπαρξής τους. Καμιά φορά, τα μικρά είναι υπεραρκετά. Και υπερπολύτιμα, όπως η ζωή και η μνήμη της ζωής. Τα προγράμματα του Ομίλου Eurolife ERB που χορηγεί την έκθεση που φιλοξενείται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, διασφαλίζουν τις συνθήκες για μια καλύτερη ζωή και βοηθούν στη συντήρηση της μνήμης υποστηρίζοντας πρωτοβουλίες που δημιουργούν προστιθέμενη αξία σε βάθος χρόνου για το παιδί, την οικογένεια και την κοινωνία συνολικά.

Info: Η έκθεση ‘Κυκλαδική Κοινωνία 5000 Χρόνια Πριν’ διοργανώνεται από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σε σύμπραξη με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και περιλαμβάνει 191 αρχαία αντικείμενα: από τη συλλογή του ίδιου του Μουσείου, την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων (98 έργα από τα Μουσεία Νάξου, Απειράνθου, Σύρου και Πάρου), καθώς και από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου.