Το Zodiac είναι ακόμα το αριστούργημα του David Fincher

Αυτή την εβδομάδα προτείνουμε το Zodiac που στριμάρει στο Netflix, το αριστούργημα του David Fincher που στις αρχές του έτους έκλεισε τα 15 του χρόνια.

Netflix Pick of the Week:

Βεγγαλικά στον ουρανό, Chevrolet Corvair στους δρόμους, Easy to Be Hard στο στέρεο (“πώς μπορούν οι άνθρωποι να είναι τόσο άκαρδοι;/πώς μπορούν να είναι τόσο βάρβαροι;/είναι εύκολο να είσαι σκληρός, εύκολο να είσαι παγερός”). Είναι 4η Ιουλίου στο προάστιο Vallejo του Σαν Φρανσίσκο και οι κάτοικοι γιορτάζουν την ανεξαρτησία τους.

Η Darlene Ferrin, μία παντρεμένη σερβιτόρα, οδηγεί προς την κατοικία του Mageau, του παράνομου συντρόφου της. Το Zodiac ξεκινά με το ταξίδι της ως εκεί, με ένα tracking shot από την οπτική εσωτερικά του αυτοκινήτου της, που καταγράφει τα μονότονα, ολόιδια, τέλεια ευθυγραμμισμένα σπίτια της γειτονιάς του. Το πλάνο γλιστράει τόσο ομαλά στο περιβάλλον που μοιάζει να παρασύρεται, σα να επιπλέει μέσα στην τέλεια αναπαράσταση ενός ονείρου από το 1969.

Ο David Fincher ήθελε, έχει πει, να δώσει κάποια αίσθηση κανονικότητας πριν περάσει στη βία του Zodiac. Πετυχαίνει όμως και κάποια πράγματα ακόμη. Το πολύ συγκεκριμένο ‘60s στιλ ορίζει την περίοδο αλλά και μία ατμόσφαιρα του αόριστα στοιχειωμένου, του χαμένου για πάντα. Είναι ένας ονειρώδης τόνος που επιτρέπει στην ταινία να ξεπεράσει τον συχνά περιοριστικό ρεαλισμό ενός ντοκι-δράματος και να απεικονίσει την εντύπωση της εποχής όπως συνήθως τη γνωρίζουμε ή τη μαθαίνουμε – από τη μνήμη και από τα μέσα επικοινωνίας.

Η αφετηρία της εμμονής

Έτσι όμως ανοίγει το Zodiac και με δύο ιδέες για την εμμονή που κάπου στα 90’-95’ αργότερα θα γινόταν το κυρίαρχο κέντρο βάρους της ταινίας. Η μία είναι στη σύνδεσή της με την επαναληπτικότητα: με τα σπίτια που παρουσιάζονται ολόιδια το ένα μετά το άλλο αντιπροσωπεύοντας τα επαναλαμβανόμενα μοτίβα, ο Fincher προμηνύει ανεπαίσθητα την ανάγκη του Graysmith, του καρτουνίστα που παίζει με την πιο κατάλληλη φιλοπεριέργεια και παιδικότητα ο Jake Gyllenhaal, να συνδέει τις τελείες. Σκιαγραφεί όμως και την πιο σκοτεινή πλευρά της εμμονής. Σε ένα ταξίδι όπου όλα μοιάζουν ίδια, ο δρόμος γίνεται ατελείωτος.

Με αυτόν τον εναρκτήριο φόνο το Zodiac καθορίζει τον τόνο του. Όσο η Ferrin και ο Mageau μιλούν στην ερημιά, η κάμερα μένει έξω από το αυτοκίνητο. Οι θεατές βρίσκονται στη θέση του εισβολέα. Καθώς ο Zodiac αναπόφευκτα πλησιάζει, η κάμερα του Fincher μετακινείται στο εσωτερικό του αμαξιού. Είναι μία λεπτή αλλά αποτελεσματική κίνηση που διασφαλίζει πως δε θα υπάρξει υπερβολικός συναισθηματισμός σε σχέση με τα θύματα, όσο ο Fincher παρουσιάζει ταυτόχρονα την παράλογη κανονικότητα που χαρακτήριζε εκείνα τα εγκλήματα. Το Zodiac ανακοίνωνε έτσι πως δε θα ήταν ταινία τρόμου ή θρίλερ, κι ας θα έχτιζε μαεστρικά την αβάσταχτη τρομοκρατία του.

Είκοσι λεπτά μετά τον πρώτο φόνο του Zodiac, ένα ζευγάρι μαχαιρώνεται. Στο 23ο λεπτό, ένας οδηγός ταξί πυροβολείται στο πίσω μέρος του κεφαλιού του, λίγο αφότου η κάμερα του Fincher ακολουθήσει τη διαδρομή του από ψηλά. Είναι μία σκηνή σχεδόν εντελώς ψηφιακά φτιαγμένη (το Zodiac παραμένει ο πιο ψηφιακός Fincher ως τώρα, πιο πολύ ακόμα και από το Curious Case of Benjamin Button), αποστασιοποιημένη όσο ακούμε τους ακροατές ενός ραδιοφωνικού σταθμού να κάνουν εικασίες για τον Zodiac.

Να είναι χριστιανός; Να είναι χειρότερος και από τους χίπηδες; Η απόμακρη τοποθέτηση της κάμερας προδιαγράφει τη μοίρα του οδηγού. Είναι «ο θεός που κοιτάζει από ψηλά κάτι πάνω στο οποίο δεν έχει κανένα έλεγχο», έλεγε ο Fincher στο DVD commentary της ταινίας.

Μετά από τον τρίτο φόνο όμως, η ιστορία ανατρέπει τις προσδοκίες. Για τις υπόλοιπες δύο ώρες, δε θα απεικονιστεί άλλη βία στην οθόνη. Το Zodiac δίνει στους θεατές το αίμα που πλήρωσαν εισιτήριο για να δουν και ξεκινά να τραβά συστηματικά το χαλί κάτω από τα πόδια τους. Η εμπροσθοβαρής βιαιότητα διασφαλίζει ότι οι φόνοι δε θα γίνουν η ανταμοιβή μας, η αποζημίωση για τις εναλλασσόμενες ημερομηνίες, τις γεωγραφικές μετατοπίσεις, την αφηγηματική πολυπλοκότητα και την απογοήτευση των ηρώων.

Η πρώτη πράξη της ταινίας είναι δομημένη σχεδόν σαν ένα disaster ή ένα monster movie. Οι συνεχείς υπενθυμίσεις για το πόσο χρόνος έχει περάσει από την τελευταία δολοφονία ή επιστολή στον Τύπο αγχώνουν, και ο τρόμος του κόσμου αρχίζει να υψώνεται σαν παλιρροϊκό κύμα. Ο Graysmith προσπαθεί να φτάσει με τον γιο του στο σχολείο, αλλάζοντας τους ραδιοφωνικούς σταθμούς για να αποφύγει τα νέα περί Zodiac, όταν ξαφνικά ο ήχος ενός ελικοπτέρου τού αποσπά την προσοχή για να υπονοήσει την έκταση του πανικού.

Η υπόθεση του Zodiac άλλωστε ήταν λιγότερο αξιοσημείωτη για τη δολοφονική μανία ενός δράστη που δεν πιάστηκε ποτέ. Ήταν ένα κυνήγι ψυχολογικού πολέμου μεταξύ γάτας και ποντικού, ένα δαιδαλώδες παζλ κρυπτογραφημάτων που κατάπινε εμμονικούς ντετέκτιβ και δημοσιογράφους. Γι’ αυτούς είναι το Zodiac, για τους ολοένα και πιο απελπισμένους ερευνητές που έτρεχαν πίσω από σκιές και φαντάσματα επί δεκαετίες προσπαθώντας να λύσουν ένα άπιαστο μυστήριο. Ο Fincher στήνει κάτι αποκαλυπτικό και, φαινομενικά, το κάνει τα πιο απλά υλικά.

«Είμαι έκπληκτος με το πώς ο Fincher μπορεί να ελέγχει τόσο καλά τον ρυθμό των ταινιών του», έχει αναφέρει ο Bong Joon-ho του Parasite, και αυτός ένας μετρ στο true crime όπως είχε επιδείξει πριν το Zodiac με το Memories of Murder. «Δημιουργεί την αίσθηση του σασπένς με γαλήνιο τρόπο. Βιώνεις το άγχος και το σασπένς, αλλά μες στην ευαισθησία και την ακινησία».

«Οι πραγματικά σπουδαίες ταινίες έχουν βαθύτερες ρίζες», έγραφε ο Guillermo del Toro στο Twitter. «Στην περίπτωση του Zodiac όλα τα τυπικά στοιχεία γίνονται σχεδόν υπνωτικά. Σε παρασύρει σε έναν διαφορετικό κόσμο και παίρνει αυτό που ήταν πραγματικό και το κάνει συμβολικό. Σε βάζει σε κατάσταση έκστασης που κάνει τα πάντα να λειτουργούν σε βαθύτερο επίπεδο. Όλες οι ενέργειες στην οθόνη γίνονται εξίσου σημαντικές. Αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο. Παρακολουθείς ένα δείπνο ή μία εξερεύνηση υπογείου το ίδιο γοητευμένος».

Μετά το αιματηρό σερί του πρώτου μισαώρου, το Zodiac γίνεται μία δικογραφία που ζωντανεύει. Έχει πολύ περισσότερα κοινά με classics των ‘70s όπως το All the President’s Men και το The Conversation, ταινίες που είχαν επικεντρωθεί στη διαδικασία (procedurals) παρά στις αφηγηματικές συγκινήσεις, με ένα ανεπιτήδευτο κινηματογραφικό ύφος που μπορούσε να συσσωρεύσει απίστευτη λεπτομέρεια.

Το Zodiac γίνεται μία δικογραφία που ζωντανεύει

Ο Graysmith (Gyllenhaal) συνεργάζεται με τον δημοσιογράφο Paul Avery της San Francisco Chronicle, έναν Robert Downey Jr. επιδεικτικό αλλά βελούδινο. Η άλλη ομάδα που εξερευνά την ταυτότητα του Zodiac είναι οι επιθεωρητές Toschi (Mark Ruffalo) και Armstrong (Anthony Edwards). Το Zodiac είναι η δουλειά τους.

Ο Fincher περιγράφει σε εξαντλητική σχολαστικότητα τον μόχθο της καθημερινής τους εργασίας. Πολλές από τις σκηνές της ταινίας καταγράφονται μέσω υποτίτλων ανάλογα με την ημερομηνία, την ώρα ή/και την τοποθεσία τους. Οι ερευνητές βιώνουν σύγχυση και δυσκολίες όταν προσπαθούν να συντονιστούν με άλλα τμήματα.

Κατά τη διάρκεια μίας σκηνής στην αρχή της υπόθεσης, ο Armstrong κάνει τέσσερα τηλεφωνήματα μόνο και μόνο για να τον κατευθύνουν σε μία τελείως διαφορετική υπηρεσία. Αργότερα o Toschi σαστίζει όταν μαθαίνει πως ένα τοπικό αστυνομικό τμήμα απέτυχε να μοιραστεί μια ζωτική πληροφορία με την ομάδα του. Αν ο Graysmith έχει τη μεγαλύτερη συμπάθεια από τον Fincher, εκείνος γίνεται ό,τι πιο κοντινό σε ήρωα έχει η ταινία.

Ο Toschi που εκείνη την εποχή είχε αποκτήσει τη φήμη του υπερμπάτσου του Σαν Φρανσίσκο εμπνέοντας τον χαρακτήρα του Dirty Harry αλλά και του Bullitt λίγο νωρίτερα, βγαίνει ενοχλημένος από μία προβολή του πρώτου. «Αυτός ο Harry Callahan έκανε τρομερή δουλειά κλείνοντας την υπόθεσή σου!», του λέει το αφεντικό του. «Ναι, ποιος χρειάζεται τη νόμιμη οδό, σωστά;», απαντάει ανάβοντας ένα τσιγάρο που καταφέρνει να μην του το χώσει στο μάτι.

Ο Dirty Harry είχε πετάξει το αστυνομικό του διακριτικό μην πιστεύοντας πια στο σύστημα. Για να κλείσει την υπόθεση του Scorpio, του δολοφόνου που η ταινία είχε δημιουργήσει στη θέση του Zodiac, θα λέρωνε περήφανος τα χέρια του. Ο Fincher κατανοεί πως ως κοινωνία θέλουμε τη δικαιοσύνη, όμως όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με την ασάφεια μπαίνουμε στον πειρασμό να αγνοήσουμε τον νόμο για να την πετύχουμε.

Βλέποντας την ταινία είναι λογικό να αναλογιστεί κανείς τις ανεπάρκειες του συστήματος δικαιοσύνης – δεν απαγγέλθηκαν ποτέ κατηγορίες, δεν έφτασε κανείς στο δικαστήριο, κάποιος διέπραξε φόνους και δεν πιάστηκε ποτέ. O Toschi όμως επέτρεψε στο δικαστικό σύστημα να κάνει τη δουλειά του, ακόμα και όταν του έκοβε τα φτερά. Μπορεί να μη μπήκε ο ένοχος στη φυλακή, όμως δε μπήκε ούτε κάποιος αθώος.

«Απλά και μόνο επειδή δε μπορείς να το αποδείξεις, δε σημαίνει ότι δεν είναι αλήθεια», του λέει κάποια στιγμή ο Graysmith. «Ηρέμησε, Dirty Harry», του απαντάει ο Toschi. Το «αθώος μέχρι αποδείξεως του εναντίου» εξακολουθεί να ισχύει. Το κοινό – και ο Fincher βασικά – μπορεί να πιστεύει ότι ο Allen ήταν ο Zodiac, αλλά το να πιστεύεις κάτι και το να μπορείς να το αποδείξεις είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Ο Toschi το γνωρίζει και μπορεί να κάνει ειρήνη με αυτό.

Ο Fincher στα ίχνη του Zodiac

Μεγαλώνοντας στη Bay Area όσο ο Zodiac κυρίευε ακόμα την περιοχή, ο Fincher είχε δει το Dirty Harry όταν ήταν 12 ετών και θυμάται πόσο αηδιασμένος ήταν που ο δολοφόνος είχε χρησιμοποιηθεί ως plot device. Θυμάται επίσης το περιπολικό που ακολουθούσε κάποτε το σχολικό του λεωφορείο όταν ο Zodiac είχε απειλήσει πως θα ανατίναζε ένα με τα παιδιά μέσα. Θυμάται τη μέρα που οι γονείς του μάζεψαν τα πράγματά τους και έφυγαν, και εκείνος έβλεπε την πόλη του να εξαφανίζεται πίσω του αναρωτώμενος αν η αστυνομία είχε πιάσει τελικά ποτέ «εκείνον τον Zodiac».

Είναι προσωπική ταινία το Zodiac για τον Fincher, περισσότερο ίσως ακόμα και από το Mank που βασίστηκε σε σενάριο του πατέρα του και στη δική του χείριστη εμπειρία με τη μηχανή μπλοκμπάστερ του Χόλιγουντ (βλέπε Alien 3). Μετά από τους δύο χιλιάδες υπόπτους, τα κενά επικοινωνίας μεταξύ αστυνομικών δικαιοδοσιών, τις αιτήσεις εντάλματος και τα πλαστά γράμματα, στο Zodiac μένουν οι διαταραχές των σχέσεων, ο αλκοολισμός και η εμμονή – η κυριευτική και απόλυτη εμμονή. Και η εμμονή του Fincher με την εμμονή.

Ενώ ο Toschi και ο Avery τελικά μπαίνουν στο περιθώριο, ο Graysmith, απαλλαγμένος από τις διοικητικές πιέσεις που ασκούνται στους άλλους, συνεχίζει την έρευνά του με την πρόθεση να γράψει ένα βιβλίο. Θα ήταν το βιβλίο που θα καταβρόχθιζε στα 15 του ο James Vanderbilt, ο σεναριογράφος του Zodiac, ελπίζοντας πως θα γινόταν κάποτε ταινία. Πριν μπει ο Fincher στο πρότζεκτ, ο αληθινός Graysmith είχε πάει τον Vanderbilt στους τόπους του εγκλήματος του Zodiac. Όταν τελικά υπέγραψε ο Fincher, οι δυο τους θα επέστρεφαν στους ανθρώπους που εμπλέκονταν στο μυστήριο. Είχαν εντοπίσει σχεδόν κάθε άτομο που ήταν συνδεδεμένο με την υπόθεση και ήταν ακόμα ζωντανό».

Για τους επόμενους 18 μήνες θα έπαιρναν συνεντεύξεις από υπόπτους, θα μιλούσαν με πρώην αξιωματικούς, θα εντόπιζαν επιζώντα θύματα, θα κοσκίνιζαν 10.000 σελίδες εγγράφων και αποδεικτικών στοιχείων, θα γέμιζαν χρονοδιαγράμματα με σημειώσεις, κρυπτογραφήσεις και φωτογραφίες. Κάθε ημερομηνία έπρεπε να είναι σωστή και κάθε περιγραφή αυτόπτη μάρτυρα χρειαζόταν διασταύρωση. Ο Fincher έψαχνε ο ίδιος τον Zodiac.

Είναι ο δημιουργός που μπορεί να χρειαστεί 50, 70 ή 90 takes για κάθε του σκηνή. Που πείστηκε από τον Robert Downey Jr. να τον αφήσει να δείξει το τρικ με τα τέσσερα καλαμάκια στη σκηνή του μπαρ για να του ζητήσει τελικά να το κάνει γύρω στις 30 φορές. Ο ηθοποιός ήταν έξαλλος. Στην περίπτωση της Rosamund Pike, της πρωταγωνίστριας του Gone Girl που έχει στηρίξει γενικά τη μέθοδο του σκηνοθέτη, ένα μέλος του συνεργείου είχε χρειαστεί να επέμβει όταν κατά τη 18η φορά που το κεφάλι της ηθοποιού είχε χτυπήσει στον τοίχο λόγω σωματικής διαμάχης της με τον Ben Affleck, η Pike είχε αρχίσει να βλέπει αστεράκια.

Η επιθυμία του σκηνοθέτη να δείξει τις δολοφονίες του Zodiac όσο πιο πιστά γινόταν πήγαζε σίγουρα από σεβαστό για τα επιζώντα θύματα και τη σκληρή δουλειά των κεντρικών χαρακτήρων, όμως είχε και βαθύτερη σημασία. Για παράδειγμα, η σχεδιάστρια κοστουμιών του Zodiac, η Casey Storm, έχει αναφέρει πως τα ρούχα των θυμάτων έπρεπε να είναι ακριβώς ίδια με τα αληθινά στην ταινία. Το είχε καταφέρει χάρη σε φωτογραφίες.

Η Storm έχει περιγράψει μία περίσταση όπου ο Fincher της είχε ζητήσει να προσαρμόσει ένα και μόνο νήμα υφάσματος στην κουκούλα του Zodiac. Παρά την αναμφισβήτητη επίδραση τους στην ταινία, αυτές δεν είναι λεπτομέρειες που θα παρατηρήσει ο θεατής. Ο Fincher ήθελε να πατήσει στα βήματα του Zodiac, να γίνει ο Robert Graysmith. Ο σκιτσογράφος κυνηγούσε τον κατά συρροή δολοφόνο. Ο σκηνοθέτης κυνηγούσε και τον δολοφόνο και την τελειότητα.

Ακολουθώντας τον Graysmith λοιπόν, ο Fincher έφτασε στην πιο αγαπητή σκηνή της ταινίας: τη σκηνή στο υπόγειο.

Η σκηνή στο υπόγειο

«Είναι πραγματικά τόσο διαφορετική από την υπόλοιπη ταινία», έχει πει Vanderbilt στο Ringer, σε ένα φανταστικό oral history της σκηνής. «Σου προκαλεί αυτό το τράνταγμα που η υπόλοιπη ταινία εργάζεται σκληρά για να μη στο δώσει». Η ακρίβεια του Fincher ήταν και εκεί τρομακτική. Γνωρίζοντας την απόσταση που ήθελε να διανύσουν οι χαρακτήρες πριν κάνει φτάσει στο σετ και θέλοντας να δώσει την άνεση στον σπουδαίο διευθυντή φωτογραφίας Harry Savvides να βρει τις γωνίες του, ζήτησε να χτιστεί το εσωτερικό του σπιτιού ενός εκ των υπόπτων, του Vaughn, σε soundstage.

Ο Graysmith θυμόταν το αληθινό υπόγειο του Vaughn σαν ένα λαβύρινθο και το σκηνικό που φτιάχτηκε μοιάζει πράγματι με κλισέ, όπως επισημαίνεται στο Ringer. Ο χώρος είναι σκοτεινός και βρώμικος, οι σανίδες στο πάτωμα στάζουν και τρίζουν, και μόνο δύο ασθενικές λάμπες φωτίζουν τους ιστούς αράχνης και τα σκονισμένα ράφια του δωματίου.

«Ο τύπος έχει δύο παιδιά, είναι πολιτικός σκιτσογράφος, οδηγεί ένα λαμπερό πορτοκαλί Volkswagen προσπαθώντας να λύσει εγκλήματα, και καταλήγει στο υπόγειο αυτού του πολύ ύποπτου τύπου, όπου θα μπορούσε να είχε γίνει κομματάκια», λέει ο Vanderbilt. «Η όλη ιδέα της ταινίας κάνει τον θεατή να νιώθει εξαντλημένος. Μας ενδιέφερε το πόση τέτοια διάθεση θα συσσωρευόταν με την πάροδο του χρόνου, ώστε μέχρι το τέλος της ταινίας να λες κυριολεκτικά “σε παρακαλώ σταμάτα πια με όλο αυτό”».

Πιο αθόρυβα, η κατάσταση του Graysmith υπονοείται στο time-lapse του κτιρίου TransAmerica του Σαν Φρανσίσκο που χρησιμοποιεί ο Fincher για να δείξει το πέρασμα του χρόνου. Παραλείποντας ορόσημα στη ζωή του πρωταγωνιστή, όπως ο γάμος ή η απόκτηση παιδιών, ο Fincher επιβεβαιώνει την ασημαντότητά τους. Οι μοναδικές ημερομηνίες, ώρες και τοποθεσίες έχουν αξία μόνο όταν είναι σε σχέση με τον Zodiac. Διαβάζοντας κιόλας το σενάριο, λέγεται πως ο πραγματικός Graysmith είπε «θεέ μου, τώρα ξέρω γιατί με χώρισε η γυναίκα μου».

Το έλεγε και το σλόγκαν της ταινίας άλλωστε: «Υπάρχουν περισσότεροι από ένας τρόποι να χάσεις τη ζωή σου από έναν δολοφόνο».

To Zodiac στριμάρει στο Netflix.