Ο μαύρος Αχιλλέας και οι λευκές εμμονές

Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο, Πανεπιστήμιο.

Τα ομηρικά έπη με έχουν ακολουθήσει στη μέχρι τώρα διαδρομή μου για πολλά χρόνια. Και εννοώ τα original ομηρικά έπη, από το πρωτότυπο.

Παρότι, λοιπόν, έχω μπει πολύ συχνά στη διαδικασία να διαβάσω για τον Αχιλλέα μέσα από αρχαίο ή μεταφρασμένο κείμενο, στο μυαλό μου συνεχίζει να έρχεται ως Αχιλλέας ο ξανθός μακρυμάλλης Brad Pitt από την ‘Τροία’ του Petersen, μια ταινία που έχω δει μια φορά και που δεν τη θεωρώ και κανένα αριστούργημα. Δεν τη θεωρώ καν καλή ταινία για την ακρίβεια.

Η εικόνα ενός σταρ του Χόλιγουντ, τα χιλιάδες memes, η αφίσα της ταινίας, τα trailer στην τηλεόραση. Ακόμα και γι’αυτόν που δεν έχει δει ούτε μια φορά την ‘Τροία’ του Petersen, ο Brad Pitt είναι από τους βασικούς τρόπους που σκέφτεται κανείς για να απεικονίσει τον Αχιλλέα. Κακά τα ψέματα, η ποπ κουλτούρα είναι πιο δυνατή από έναν Βρετανό κλασικό φιλόλογο με λίγο πεταχτά δόντια και απίστευτα ευγενικό ύφος.

Τις τελευταίες μέρες προέκυψε ένα ζήτημα που αφορά τα ομηρικά έπη. Το BBC ετοιμάζει μια τηλεοπτική σειρά σε συνεργασία με το Netflix ονόματι ‘Troy: The Fall of a City’, η οποία, όπως καταλαβαίνει κανείς, θα ασχοληθεί για ακόμα μια φορά με τον Τρωικό Πόλεμο. Μέχρι εδώ όλα καλά. O David Gyasi θα παίξει τον Αχιλλέα, ο Alfred Enoch τον Αινεία, ο Lemogang Tsipa τον Πάτροκλο, ο Hakeem Kae-Kazim τον Δία και ο David Avery (κυπριακής και αιγυπτιακής καταγωγής) τον Ξάνθιο. Ηθοποιοί με αρκετά γεμάτη καριέρα (ειδικά οι δύο πρώτοι) αλλά με ένα μειονέκτημα για τους ρόλους: είναι οι τέσσερις μαύροι και ο πέμπτος μικτής καταγωγής και αυτό είναι κάτι που έφερε αντιδράσεις. Kαι αστεία. Kαι οργή.

Οι μαύροι δεν ταιριάζουν με την αρχαιότητα. Διαταράσσεται κάπως η ιστορική τάξη. Διασαλεύεται η αλήθεια. O μαύρος πολιτισμός άλλωστε είναι κάτι νεωτερικό, υπάρχει στο νου μας από τα τότε που μετοίκησε στις ΗΠΑ.

David Gyasi, “Αχιλλέας” (‘Interstellar’, ‘Cloud Atlas’, ‘Annihilation’)

Δεν θα σταθώ στο κομμάτι ότι ο Αχιλλέας, ο Πάτροκλος και ο Δίας (sorry στους δωδεκαθεϊστές φίλους μας) δεν υπήρξαν ποτέ, ότι είναι μυθολογικά πρόσωπα, ότι η αυθεντικότητα της παρουσίασής τους δεν βασίζεται σε μια παρελθούσα πραγματικότητα αλλά στην αναφορά τους στο πιο σημαντικό κείμενο μυθοπλασίας στο οποίο παρουσιάστηκαν. Δεν μας αφορά αυτό εδώ. Ένας μαύρος Περικλής στη θέση ενός μαύρου Αχιλλέα θα ξεσήκωνε τον ίδιο περίπου διάλογο. Υπάρχουν μυθοπλαστικοί χαρακτήρες τόσο εμβληματικοί που εντέλει ελάχιστη σημασία έχει αν υπήρξαν ή όχι. Δεν θα σταθώ ούτε στο αλλοπρόσαλλο: ζητάμε ρεαλιστική απεικόνιση ενός ήρωα που η μητέρα του τον βούτηξε σε ένα ποτάμι και αυτός έμεινε αθάνατος, αλλά τρωτός μόνο στην φτέρνα.

Ας σταθούμε κυρίως όμως στο ποιο είναι το χαρακτηριστικό που δεν ταιριάζει στην ερμηνεία του Αχιλλέα, του Πάτροκλου και του Δία: το χρώμα του δέρματος.

Alfred Enoch, “Αινείας” (‘How to Get Away With Murder’, ‘Harry Potter’)

Το whitewashing είναι ένας όρος που δηλώνει το πώς η κινηματογραφική βιομηχανία πολύ συχνά χρησιμοποίησε λευκούς ηθοποιούς προκειμένου να παίξουν ρόλους που απεικονίζονταν παραδοσιακά ως μη-δυτικοί. Mερικά μόνο από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα: στο ‘The Conqueror’ ο John Wayne με βαριά τεξανή προφορά κάνει τον Τζένγκινς Χαν, αλλά και πιο πρόσφατα o Jake Gyllenhaal έκανε τον ‘Prince of Persia’ στην ομώνυμη ταινία του 2010, o Gerard Butler, o δεύτερος πιο σκωτσέζος άνθρωπος του πλανήτη (όλοι ξέρουν τον πρώτο), παίζει στο ‘Gods of Egypt’ πλάι στον Δανό Nikolaj Coster-Waldau και τον Αυστραλό Bryan Brown που κάνει τον Όσιρι και πολλούς ακόμα -εκτός από τους κομπάρσους- καθόλου Αιγύπτιους ηθοποιούς. Ο Johnny Depp το 2013 έπαιξε στο ‘The Lone Ranger’ τον Comanche Tanto. Η Scarlett Johansson πρωταγωνιστεί στο παραδοσιακά ιαπωνικό ‘Ghost in a Shell’. Η λίστα δεν τελειώνει ούτε κατά διάνοια εδώ.

Αξίζει να τονίσει κανείς ότι σε πολλές από αυτές τις ταινίες οι κομπάρσοι ή οι κακοί δεν έχουν υποστεί κανένα whitewashing. Αναρωτιέμαι γιατί.

Lemogang Tsipa, “Πάτροκλος” (‘Roots’, ‘Homeland’)

Το σίγουρο είναι ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η συζήτηση για την αυθεντικότητα του ήρωα με βάση τη φυλή του γίνεται πολύ πιο χαμηλόφωνα. Ο πανικός για την πορεία που παίρνει η σύγχρονη τέχνη απουσιάζει, το ίδιο και τα αστεία για τον Prince of Persia που ας πούμε έχει αυχενικό σύνδρομο ή είναι πλαδαρός ή δεν ξέρω εγώ ποιο άλλο στερεότυπο υπάρχει για τους λευκούς, όπως συνέβη για τον Αχιλλέα και τα memes που τον παρουσιάζουν να ραπάρει ή να είναι γκάνγκστα ή να παίζει 3άρι στους Lakers (γιατί ως γνωστόν, σύμφωνα με το στερεότυπο, οι μαύροι είναι ή μπασκετμπολίστες ή ράπερ ή παράνομοι).

Στον όλο διάλογο που πολύ πρόσφατα είχε ξαναγίνει με την εμφάνιση του μαύρου Trooper στο προηγούμενο ‘Star Wars’ ή με την πιθανότητα ο Idris Elba να γίνει ο επόμενος Bond, έρχεται να προστεθεί και το αρχαιοελληνικό μεγαλείο. Πολλά εξοργισμένα σχόλια για «λέκιασμα» της παράδοσης και της ιστορίας μας, για έλλειψη σεβασμού σε αυτά που μας μεγάλωσαν και σε αυτά που συγκρότησαν το έθνος μας. Χωρία από την Ιλιάδα χρησιμοποιήθηκαν για να αποδείξουν ότι ο Αχιλλέας ήταν ξανθός.

Hakeem Kae-Kazim, “Δίας” (’24’, ‘Black Sails’, ‘Hotel Rwanda’)

Η κουβέντα σε κάποιες περιπτώσεις πήγε σε φυλετικές θεωρίες. Σε άλλες, η δήθεν κορεκτίλα συνδέθηκε με την «κατάπτωση» της σύγχρονης τέχνης και τα αστεία για τον Μαέβιους Παχατουρίδη, ένα ακόμα δείγμα της δήθεν κατάπτωσης των πάντων. Σε όλες, η τέχνη αντιμετωπίστηκε ως μια δραστηριότητα που αφορά την αλήθεια και ο κινηματογράφος ως η «αληθινή» οπτική αναπαράσταση όσων ξέρουμε από την παράδοσή μας.

Δεν ξέρω αν η επιλογή του μαύρου Αχιλλέα γίνεται επειδή απαραίτητα ο σκηνοθέτης θέλει να δηλώσει κάτι, αν δηλαδή η σύγκρουση μεταξύ ηθοποιού και παραδοσιακής απεικόνισης του χαρακτήρα που αυτός υποδύεται έχει οργανικό ρόλο στην πλοκή ή αν πρόκειται για μια περίπτωση color blind casting, δηλαδή επιλογής των ηθοποιών ανεξάρτητα από το χρώμα του δέρματός τους. Αυτό μένει να το δούμε. Το μόνο δεδομένο είναι ότι το γεγονός της επιλογής ενός μαύρου ηθοποιού που υποδύεται τον Αχιλλέα δεν σημαίνει σε καμία απολύτως περίπτωση ότι ο οποιοσδήποτε προσπαθεί να πείσει τον οποιονδήποτε ότι ο Αχιλλέας της Ιλιάδας ήταν και αυτός μαύρος.

David Avery, “Ξάνθιος” (‘Starred Up’, ‘The Inbetweeners Movie’)

Είναι προφανές ότι προβληματίζει πολύ περισσότερο τον διάλογο περί αυθεντικότητας της τέχνης η επιλογή ενός ηθοποιού που δεν είναι λευκός να υποδυθεί ένα παραδοσιακά λευκό χαρακτήρα και όχι το αντίστροφο. Είναι επίσης προφανές ότι τέτοιου τύπου διάλογοι, στην περιφέρεια της πολιτικής σύγκρουσης, καταδεικνύουν απόψεις και άμυνες που αλλιώς δεν θα έβγαιναν στο προσκήνιο. Άλλωστε, η ποπ κουλτούρα είναι κάτι πολύ σημαντικότερο από το να περνάμε απλά την ώρα μας.

Μέχρι τότε ας σκεφτούμε την εικόνα του μαύρου Ιησού που σέρνει τον σταυρό στο ‘Hate Me Now’ του Nas, εικόνα βασισμένη μεταξύ άλλων και στην αντίληψη του Martin Luther King ότι ο Ιησούς ήταν μαύρος, ακριβώς γιατί ο τρόπος που αντιτάχθηκε στο τότε κατεστημένο έμοιαζε με τον τρόπο που οι Αφροαμερικάνοι αντιτάσσονταν στο εις βάρος τους κατεστημένο.

Και αν κάποιοι ελπίζουν περισσότερο προσευχόμενοι σε έναν μαύρο Ιησού, κανένας δεν έχει το δικαίωμα να ψάξει χωρία από την Καινή Διαθήκη για να του επισημάνει την ανακρίβεια.

Φωτογραφίες: Associated Press

*Ο Νίκος Σταματίνης είναι γλωσσολόγος και αρχισυντάκτης του ΣΚΡΑ-punk.