Μια ντίβα στα Εξάρχεια: Η ιστορία της Μπλε Πολυκατοικίας

Μπορεί το χαρακτηριστικό, έντονο και βαθύ, μπλε χρώμα της να έχει πλέον ξεθωριάσει, αλλά η Μπλε Πολυκατοικία εξακολουθεί να αποτελεί έναν αρχιτεκτονικό θρύλο στη καρδιά των Εξαρχείων. Τοποθετημένη στη συμβολή των οδών Αραχώβης και Θεμιστοκλέους, εδώ και 86 σχεδόν χρόνια εμπλέκεται δυναμικά με την αθηναϊκή πραγματικότητα, άλλοτε σαν αληθινή αριστοκράτισσα και άλλοτε σαν ανατρεπτική επαναστάτρια.

Η ‘Μπλε’, όπως την φωνάζουν όσοι την ξέρουν και την αγαπούν, κατασκευάστηκε το 1932-1933, για λογαριασμό της οικογένειας Αντωνόπουλου, από ένα ρηξικέλευθο και πολλά υποσχόμενο, για την εποχή, δίδυμο, το νεαρό τότε αρχιτέκτονα Κυριάκο Παναγιωτάκο και τον διακεκριμένο ζωγράφο και αγιογράφο Σπύρο Παπαλουκά. Οι δύο τους δικαίωσαν πλήρως την τολμηρή ανάθεση του Αντωνόπουλου εφόσον παρέδωσαν ένα άκρως πρωτοποριακό, για την εποχή του, κτίριο, πρότυπο του παγκόσμιου αρχιτεκτονικού κινήματος του μεσοπολεμικού μοντερνισμού, που άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του, στη γκρίζα μάζα των πολυκατοικιών που έμελλε να στιγματίσει την Αθήνα, με το ζωηρό μπλε χρώμα της όψης του.

Ο Παναγιωτάκος, ως πρωτεργάτης του ευρωπαϊκού μοντερνισμού στην Ελλάδα, εναρμονίστηκε πλήρως στους κώδικες του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού ρεύματος: καθολικός σχεδιασμός – από την κεντρική ιδέα μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια στην εσωτερική διαρρύθμιση των διαμερισμάτων – τυποποίηση της κατασκευής, ελεύθερη κάτοψη, ενεργό δώμα ως τόπος συνάθροισης και κοινωνικοποίησης των ενοίκων-πολιτών.

Στην ουσία μιλάμε για ένα εξαώροφο συγκρότημα το οποίο αποτελείται από δύο πολυκατοικίες, με αυτόνομες εισόδους, οι οποίες ενώνονται στο υπόγειο και το κοινό δώμα. Το ‘ενεργό δώμα’ συνάντησης των ενοίκων που πρότεινε ο Παναγιωτάκος, με την απεριόριστη θέα στην Αθήνα του ’30 και το Λυκαβηττό, αποτέλεσε μια απόλυτη καινοτομία που τάραξε τα λιμνάζοντα ύδατα της εποχής. Στον αρχικό σχεδιασμό του, μάλιστα, υπήρχε και η πρόβλεψη πισίνας στο δώμα, μια ακόμα ρηξικέλευθη ιδέα που τελικά ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε. Δυστυχώς, το μοντερνιστικό όραμα του αρχιτέκτονα για μαζικές συνελεύσεις με φόντο την Ακρόπολη δεν αγκαλιάστηκε από τους ενοίκους, σε βάθος χρόνου, με αποτέλεσμα το κοινό δώμα να μετατραπεί σε μικρά, επιμέρους διαμερίσματα αυξάνοντας, με αυτό τον τρόπο, το συνολικό αριθμό διαμερισμάτων του συγκροτήματος από τα 32 στα 39.

Με λίγα λόγια, ο Κυριάκος Παναγιωτάκος κατάφερε, στα 30 του μόλις χρόνια, να προσφέρει στην Αθήνα το κυρίαρχο πρότυπο της μεσοαστικής πολυκατοικίας του μεσοπολέμου, δίνοντας με αυτό τον τρόπο ‘μια μπουνιά στον ιστό της πόλης’, όπως αναφέρει στο βιβλίο της ‘Η Μπλε Πολυκατοικία’ η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, ανιψιά του Παναγιωτάκου, αρχιτέκτων και ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Επιπλέον, ο Παναγιωτάκος, μέσω του ολιστικού σχεδιασμού που προτείνει, κάνει μια ολόφρεσκη πρόταση αναδιοργάνωσης της οικιακής οικονομίας όπως αυτή οριζόταν μέχρι τη δεκαετία του ’30. Προδιαγράφει σχολαστικά από την αρχή τον ζωτικό χώρο της νοικοκυράς ενσωματώνοντας στο ‘κατοικείν’ αθέατους αποθηκευτικούς χώρους, τεράστιες ντουλάπες, μικρά και μεγάλα συρτάρια που όλα μαζί περιγράφουν αλλαγές στη κοινωνική ζωή και συμπεριφορά των ενοίκων του.

Ο Κυριάκος Παναγιωτάκος είναι από τους πρώτους στην Ελλάδα που περιγράφει τη μοντέρνα κατοικία αλλά και τον τρόπο που το μοντέρνο υποκείμενο ζει και διαμορφώνεται μέσα σε αυτήν. Μάλιστα, η Μπλε Πολυκατοικία κατάφερε να αποσπάσει την απόλυτη επιβράβευση από τον, για πολλούς, θεμελιωτή του μοντέρνου κινήματος, Ελβετό αρχιτέκτονα Le Corbusier ο οποίος, κατά τη διάρκεια επίσκεψης του στην Αθήνα, δήλωσε για την μπλε πολυκατοικία “C’ est tres beau” (“Είναι πολύ όμορφη”). Η συγκεκριμένη δήλωση δεν είναι διόλου τυχαία εφόσον η μπλε πολυκατοικία φέρει σαφείς αναφορές στις πολυώροφες ‘Unité d’ habitation’ που σχεδίαζε ο Le Corbusier, το πρώτο μισό του 20ου αιώνα σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, οραματιζόμενος καθ’ ύψος γειτονιές που σαν ολόφωτα κρουαζιερόπλοια δεσπόζουν ασάλευτες στο αστικό αρχιπέλαγος.

Στο ύψος της αίγλης του ‘μοντέρνου θηρίου’, που οραματίστηκε ο Παναγιωτάκος, στάθηκε ασφαλώς ο Σπύρος Παπαλουκάς ο οποίος έδωσε το χαρακτηριστικό μπλε χρώμα και τόνο στην όψη και την ονομασία του πρώιμου αθηναϊκού μοντερνισμού. Όντας γνώστης της λαϊκής αρχιτεκτονικής και της μεταβυζαντινής αγιογραφίας, ο Παπαλουκάς σπάει το πρότυπο του λευκού κύβου που επικρατεί στον ευρωπαϊκό μοντερνισμό και πατώντας αριστοτεχνικά στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της όψης, που βασίζεται στην εναλλαγή εσοχών και εξοχών, τολμάει το απρόσμενο, βαθύ, μπλε του κοβαλτίου που συνοδεύει την πολυκατοικία πάντα, ακόμα και σήμερα που δεν είναι πια εκεί. Συγκεκριμένα, ο Παπαλουκάς επέλεξε τερακότα για τη βάση και τα εσωτερικά των στηθαίων του κτιρίου, μπλε κοβαλτίου στους κύριους όγκους και λευκό στα κουφώματα.

Όπως ήταν ασφαλώς αναμενόμενο, η Μπλέ Πολυκατοικία διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο στην εξέλιξη της αθηναϊκής ζωής τον 20ο αιώνα. Στους διαδρόμους της ‘Μπλε’ έζησαν σημαντικοί άνθρωποι των ελληνικών γραμμάτων και τεχνών ενώ διαμερίσματά της μετατρέπονταν συχνά σε πλατό διαφόρων ελληνικών ταινιών όπως ‘Ο Ζηλιαρόγατος’ με τους Βασίλη Λογοθετίδη και Ίλυα Λιβυκού και ‘Ο Σταμάτης και ο Γρηγόρης’ με τους Μίμη Φωτόπουλο και Νίκο Σταυρίδη.

Ανάμεσα στις προσωπικότητες που έζησαν στη Μπλε Πολυκατοικία συγκαταλέγεται το θρυλικό ζευγάρι Αλέξης Μινωτής – Κατίνα Παξινού, ο αριστοκράτης Δημήτρης Χορν, η ασυμβίβαστη Σοφία Βέμπο, η αιρετική Λιλή Ζωγράφου αλλά και οι Μίμης Τραϊφόρος, Δημήτρης Μυράτ, Γεώργιος Ρωμανός, Φρέντυ Γερμανός καθώς και η κόρη του Ιωάννη Μεταξά.

Αξιοσημείωτη είναι επίσης η εμπλοκή της Μπλε Πολυκατοικίας στα πολιτικά και κοινωνικά δρώμενα της χώρας. Την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσε έδρα της αντιστασιακής οργάνωσης ‘Μίδας 614’ και του επιτελείου του αξιωματικού Γιάννη Τσιγάντε ενώ στα Δεκεμβριανά, τμήμα της πολυκατοικίας, είχε καταληφθεί από μαχητές του ΕΛΑΣ με σκοπό την εγκατάσταση πολυβόλου. Μάλιστα, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, ο Λεωνίδας Κύρκος φέρεται να πυροβολούσε, από το μπαλκόνι του πατρικού του στη μπλε πολυκατοικία, το βρετανικό τανκ που προσπαθούσε να εισέλθει στο χώρο του Πολυτεχνείου από την είσοδο της Στουρνάρη.

Χαρακτηριστικό για τη συγκεκριμένη περίοδο της Μπλέ Πολυκατοικίας είναι το παρόν απόσπασμα από σχετικό άρθρο του Δημήτρη Χουλιαράκη: “Από την ταράτσα της πολυκατοικίας (…) μπορούσες να κατοπτεύσεις όλη την περιοχή: από τον αντικρινό φούρνο της γειτονιάς, στη γωνία Αραχώβης και Εμμανουήλ Μπενάκη, όπου στη διάρκεια των Δεκεμβριανών παραφύλαγε με το όπλο στο χέρι ένας Ελασίτης που φορούσε στο κεφάλι, αντί δίκοχου, μια γκρι χαρτοσακούλα του μπακάλη, ως τα μαγαζιά της πλατείας (…) Η πολυκατοικία αποτελούσε ορόσημο μεταξύ του λόφου του Στρέφη, που ήταν οχυρό του ΕΛΑΣ και του Χημείου (Ναυαρίνου και Σόλωνος) που κατείχε η Χωροφυλακή και δεχόταν βολές και από τις δύο κατευθύνσεις”.

Τέλος, αξέχαστο θα μείνει το θρυλικό στέκι στο ισόγειο της Μπλε Πολυκατοικίας, το καλλιτεχνικό ζαχαροπλαστείο και καφέ FLORAL, το οποίο συντρόφευε του Αθηναίους, υπό διαφορετικές διευθύνσεις, 83 ολόκληρα χρόνια μέχρι το 2016 οπότε έκλεισε οριστικά.

Η Μελίνα Αρβανίτη-Πολλάτου είναι μέλος της ομάδας του Archisearch και της Design Ambassador.

Κεντρική φωτογραφία: Wikipedia