Από τη Γη στο Διάστημα: 8 ορόσημα της σπουδαίας ζωής του Βαγγέλη Παπαθανασίου

«Ξέρεις κάτι; Ξέρω τη μελωδία σου», έλεγε με αθώα ειλικρίνεια σε όποιον τον πλησίαζε, όσο ήταν μικρός. Εκείνοι του χάιδευαν τα μαλλιά χαμογελώντας, όπως είχε δηλώσει σε μία από τις σπάνιες συνεντεύξεις που είχε παραχωρήσει στον ελληνικό Τύπο, και απορούσαν με το ταλέντο του εξάχρονου αγοριού να φτιάχνει συνθέσεις στο πιάνο, χωρίς καμία μουσική εκπαίδευση.

Με αυτή την ενστικτώδη, μυσταγωγική στάση απέναντι στη μουσική, ο Βαγγέλη Παπαθανασίου πορεύτηκε για οκτώ γεμάτες δεκαετίες, αφήνοντας την τελευταία του πνοή το βράδυ της Τρίτης 17 Μαΐου, σε ηλικία 79 ετών, όπως επιβεβαιώθηκε από το δικηγορικό του γραφείο.

Το στίγμα του στο πεντάγραμμο δοκιμάζει κάθε επίδοξο γραφιά, αφού δεν είναι το ζήτημα τα δεκάδες βραβεία και οι τιμητικές διακρίσεις, οι συνεργασίες και οι εμβληματικές αναθέσεις, όσο το γεγονός ότι μέσα από τον ήχο του άνοιξε μια πύλη στη μουσική προς νέες διαστάσεις.

«Τη στιγμή που δημιουργώ δεν σκέφτομαι τίποτα […], είναι σαν η δημιουργία να τρέχει πιο γρήγορα από τη σκέψη», είχε δηλώσει στην Καθημερινή το 2019, με αφορμή τον προτελευταίο δίσκο που άφησε ως παρακαταθήκη, το Nocturne.

Συχνά αναφερόταν στη μνήμη, όχι την πρόσφατη, αλλά εκείνη που πηγαίνει πίσω στα βάθη των αιώνων και επικοινωνεί με το αρχέγονο. Αναφερόταν στη δόνηση που καθορίζει τα πάντα, τα επίπεδα συνειδητότητας και άλλους μεταφυσικούς όρους, που καθόρισαν τη μουσική του. «Δεν είμαι περισσότερο από ένα ραντάρ που λαμβάνει ένα μήνυμα από τις σφαίρες», είχε πει τότε.

Michael Putland/Getty Images

Οι αντένες του έμειναν ενεργές μέχρι το τέλος, προτού χαθεί η ύλη του στο αστρικό επέκεινα, όπως πιστεύω θα ήθελε να μνημονεύουμε τον θάνατό του: κάθε γενέθλια επέτειος, ακόμη και στα 75 του, ήταν αφορμή για να αναλογιστεί όχι όσα έκανε, αλλά όσα παρέλειψε και οφείλει να πράξει.

Εντωμεταξύ, είχε πράξει ήδη πράγματα, λες και είχε ζήσει δέκα ζωές: στα πάνω από 40 άλμπουμ της δισκογραφίας του Βαγγέλη Παπαθανασίου υπάρχουν «μηνύματα» που συνέλαβε από τις αφρικανικές και τις κινεζικές παραδόσεις, το κέντρο Pompidou και τους αστικούς ρυθμούς της Ρώμης, μέχρι τους ωκεανούς, τους πλανήτες και τη μαγεία της διαστημικής εξερεύνησης.

Το συνθεσάιζερ και ο συμφωνικός ηλεκτρονικός ήχος έγιναν το έδαφος για να ανθίσουν όλες αυτές οι ετερόκλητες αναφορές, καθιστώντας τον Vangelis ως έναν πιονέρο του ηλεκτρικού ήχου που έμεινε για πάντα στην ιστορία.

AP Photo/Aris Messinis, File

Όχι για ένα ή δύο στιγμιαία κατορθώματα που έφτασαν το όνομα Vangelis ψηλά, μέχρι το διάστημα – προς τιμήν του, ένας αστεροειδής το 1995 αποκαλέστηκε 6354 Vangelis. Ούτε καν για όσα αποπειραθήκαμε να στριμώξουμε εμείς στη λίστα που ακολουθεί, ως πράξη αναγνώρισης στον μεγάλο συνθέτη, αλλά κάπως έπρεπε να διαχειριστούμε αυτό το πολύπλευρο ταλέντο, που εμφανίστηκε σαν διάττοντας αστέρας της εποχής μας.

Από τους θρυλικούς Forminx της δεκαετίας του ’60 και του πρωτοπόρους Aphrodite’s Child, που μνημονεύονται για τον ήχο τους στο ρου της rock, ο Βαγγέλης Παπαθανασίου τράβηξε μια κόκκινη γραμμή στον «πολύ βαρετό» κόσμο της εμπορικής μουσικής. Ακολουθούν 8 μεγάλες στιγμές από τη μετέπειτα ατομική του πορεία, η οποία κυριολεκτικά ταξίδεψε από τη Γη στο Διάστημα.

1972: Ένα ντοκουμέντο για την εξέγερση του Μάη

Λίγο αφότου είχε ξεκινήσει τη διεθνή του πορεία με τη σειρά τηλεοπτικών ντοκιμαντέρ άγριας ζωής L’Apocalypse des Animaux, ο Βαγγέλης Παπαθανασίου βρέθηκε στο Παρίσι, τη φλέγουσα χρονιά του 1968.

Βίωσε τις εξεγέρσεις από πρώτο χέρι και επηρεασμένος από τον κοινωνικό αναβρασμό, παραδίδει ένα σπάνιο ντοκουμέντο για εκείνες τις ημέρες – το Fais que ton reve sois plus long que la nuit.

Πρόκειται για ένα ποιητικό έργο που περιλαμβάνει ηχογραφήσεις από διαδηλώσεις, πυροβολισμούς και κραυγές, σε ανορθόδοξο διάλογο με εκκλησιαστικά μέλη και ονειρική μουσική.

1975: Ιδρύει τα Nemo Studios

Η μουσική ιδιοφυΐα πίσω από το όνομα Vangelis έχει φτάσει στα διεθνή αυτιά μετά τη συγκλονιστική, μυσταγωγική συναυλία στο Θέατρο Ολύμπια, στο Παρίσι, και το άλμπουμ Earth. Μετακομίζει τότε στο Λονδίνο και ιδρύει τα στούντιο που ονειρευόταν για να πειραματιστεί ελεύθερα: στις νέες εγκαταστάσεις υπήρχαν πάνω από 20 συνθεσάιζερ και ακουστικά όργανα πλήκτρων, όπως επίσης και κρουστά όργανα.

Το πρώτο άλμπουμ που βγήκε από τα θρυλικά Nemo Studios ήταν το Heaven and Hell, δείχνοντας και επί του πρακτέου ότι τα τεχνικά όρια είχαν καταργηθεί: η χορωδιακή συμφωνία του άλμπουμ αποτελούταν εξ ολοκλήρου από συνθεσάιζερ.

1980: Ανοίγει την πύλη του Cosmos

Δεν ήταν τόσο το Emmy που απέσπασε με αυτή του τη συμμετοχή, όσο ότι διαχύθηκε διεθνώς η μουσική του και συνδέθηκε με τον κόσμο του διαστήματος: το 1980 ξεκινά να προβάλλεται η αμερικανική τηλεοπτική σειρά του Carl Sagan, με περιεχόμενο εκλαΐκευσης για το σύμπαν και τίτλο Cosmos: A Personal Voyage. Περίπου στα 500 εκατομμύρια θεατές μέτρησε η σειρά σε 60 χώρες, χρησιμοποιώντας αποσπάσματα από όλους τους δίσκους που είχε κυκλοφορήσει ο Βαγγέλης Παπαθανασίου.

Σε μία μεταγενέστερη συνέντευξή του, ο διάσημος μουσικός θα έκανε μια εύστοχη διευκρίνιση για τον τίτλο: «Η λέξη Κόσμος χρησιμοποιείται λανθασμένα στις άλλες γλώσσες αντί της σωστής λέξης Σύμπαν». Από εκείνη τη σειρά, ο Vangelis έγινε ο ήχος του σύμπαντος, ανοίγοντας το δρόμο για τη μετέπειτα μουσική εξερεύνηση του διαστήματος.

1982: Παραδίδει τη μουσική για το Blade Runner

Δεν θα μπορούσε να βουτήξει άλλος καλύτερα στη δυστοπία που είχε οραματιστεί ο Philip K. Dick. Γι’ αυτό ο σκηνοθέτης Ridley Scott κατευθύνθηκε πολύ συνειδητά και στοχευμένα στον Έλληνα συνθέτη, με τον οποίον είχαν συνεργαστεί και παλαιότερα σε ένα μικρότερο πρότζεκτ διαφημιστικού χαρακτήρα.

Με τους επιδραστικούς σκοτεινούς τόνους του συνθεσάιζερ, τις ορχήστρες του Κάιρο και απόκοσμα φωνητικά, ο Vangelis απελευθέρωσε ένα πραγματικά δυστοπικό, ελεγχόμενο από ανδροειδή Λονδίνο στα ηχεία.

Ήταν ένα πολύ απαιτητικό εγχείρημα τεχνικά, αφού οι ηχογραφήσεις ήταν αναλογικές και ο συγχρονισμός χειροκίνητος. Για τον ίδιο, ήταν μια «αυθόρμητη και ενστικτώδη» εμπειρία, όπως είχε δηλώσει.

1982: Παίρνει το Όσκαρ για τους Δρόμους της Φωτιάς

Δεκαπέντε ταινίες έχουν συνολικά επενδυθεί με μουσική του Βαγγέλη Παπαθανασίου, αλλά εκείνη που μνημονεύεται περισσότερο είναι Οι Δρόμοι της Φωτιάς, λόγω της οσκαρικής βράβευσης – μία low budget βρετανική ταινία, σκηνοθεσίας Hugh Hudson, που ακολουθά την αληθινή ιστορία δύο σπρίντερ που έφτασαν να γίνουν οι γρηγορότεροι αθλητές του κόσμου. Μεγάλο μερίδιο της απρόβλεπτης κινηματογραφικής επιτυχίας πιστώθηκε στη βραβευμένη μουσική του Vangelis.

Εκείνος, επιμένοντας στη θέση του ότι δεν θέλει να μιλάει ο ίδιος αλλά η μουσική του, απουσίαζε από τη βραδιά της απονομής. «Κοιμόμουν», δήλωσε αργότερα σε μια συνέντευξή του στο Βήμα, « το έμαθα την άλλη μέρα το πρωί». Με αυτή τη σύνθεση αποτέλεσε τον μοναδικό Έλληνα καλλιτέχνη που σκαρφάλωσε στα αμερικανικά charts.

1997: Κάνει το ντεμπούτο του ως σκηνοθέτης

Η πρώτη ανάθεση που έλαβε ως σκηνοθέτης πολιτιστικού γεγονότος ήταν το 1997 για την τελετή έναρξης του 6ου Παγκόσμιου Πρωταθλήματος Ανοιχτού Στίβου της IAAF: υπό τις οδηγίες του, εκείνο το καλοκαίρι, το Παναθηναϊκό Στάδιο της Αθήνας μεταμορφώθηκε σε ένα φαντασμαγορικό τοπίο με φώτα, εικόνες, χορό και φυσικά μουσική.

Περίπου 60.000 θεατές παρακολούθησαν την τελετή ζωντανά, ενώ εκατομμύρια ήταν όσοι την είδαν μέσα από την οθόνη σε όλο τον κόσμο.

2001: Στους Στύλους του Ολυμπίου Διός

Το καλοκαίρι του 2001, την ημέρα που ο κόκκινος πλανήτης του Άρη θα πλησίαζε περισσότερο στη Γη, ο Βαγγέλης Παπαθανασίου είχε επιλεγεί από τη Nasa να στήσει μια πρωτοφανή συναυλιακή εμπειρία μέσα στο ιερό, με 230 μουσικούς συνολικά.

Ποτέ άλλοτε δεν είχε ανοίξει αρχαιολογικός χώρος για σύγχρονη παραγωγή: μέσα από οπτικά εφέ ζωντάνεψαν μορφές του αρχαιοελληνικού δωδεκάθεου και διαστημικές εικόνες προβάλλονταν παράλληλα, ενώ από τα τεράστια ηχεία ακουγόταν η μαγευτική «Μυθωδία» – μια σύνθεση που είχε γίνει το 1993 από τον Παπαθανασίου, αλλά κυκλοφόρησε εκείνη τη χρονιά.

Η μουσική αυτή είχε επιλεγεί από τη διαστημική υπηρεσία για να συνοδεύσει τη διαστημική αποστολή εξερεύνησης που επιχειρούσε εκείνη τη χρονιά σε αυτόν τον πλανήτη, με τίτλο «NASA 2001: Οδύσσεια στον Άρη».

2018: Ήχοι για την κηδεία του Stephen Hawking

Με μια όμορφη, συμβολική χειρονομία απάντησε ο Βαγγέλης Παπαθανασίου, στο άκουσμα του τέλους για τον κορυφαίο Βρετανό επιστήμονα, που εκτιμούμε αφάνταστα: έστειλε μία σύνθεση 6 λεπτών και 21 δευτερολέπτων, για να ακουστεί κατά τη διάρκεια της τελετής ταφής στο Αβαείο του Γουέστμινστερ. Η οδηγία εκ μέρους του συνθέτη προς την οικογένεια του εκλιπόντα ήταν ο ήχος που συνέθεσε να κατευθύνεται προς την πλησιέστερη μαύρη τρύπα, 1Α 0620-00.

«Αντιλαμβάνομαι την πολύτιμη αξία του χρόνου», έλεγαν τα λόγια του Hawking, που ακούγονταν μέσα στη σύνθεση.