Φαινόμενο Mandela: Τι είναι και πώς επηρεάζει τις αναμνήσεις

Ας ξεκινήσουμε αντίστροφα, πριν περάσουμε σε παραδείγματα. Η διαδικασία του να θυμάσαι μία λάθος πληροφορία από το πρόσφατο παρελθόν και μάλιστα να μοιράζεσαι αυτήν την εσφαλμένη αντίληψη με άλλους ονομάζεται με έναν γενικό αλλά όχι απαραίτητα επιστημονικό όρο «φαινόμενο Mandela».

Τι σχέση έχεις ο πρώτος μαύρος Πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής και ο άνθρωπος που κατάφερε να ρίξει το Απαρτχάιντ με τον αγώνα του; Τα πράγματα είναι όντως κάπως μπερδεμένα. Παρότι ακόμη και ο Sigmund Freud είχε ασχοληθεί με τα φαινόμενο των «λανθασμένων αναμνήσεων», εκείνη που καθιέρωσε τον όρο ήταν η Fiona Broome, περιβόητη ερευνήτρια του παραφυσικού και κυνηγός φαντασμάτων.

Ας μη σταθούμε στην πιθανή δική της εξήγηση αλλά στην παρατήρηση που έκανε: τόσο εκείνοι όσο και πολλοί άλλοι άνθρωποι γύρω της είχαν την εσφαλμένη αντίληψη πως ο Nelson Mandela είχε πεθάνει στη φυλακή. Ονόμασε αυτή την παρατήρηση ή πιο σωστά αυτή τη συλλογική απόκλιση από την πραγματικότητα The Mandela Effect.

Όντως, ο Νοτιοαφρικανός πολιτικός είχε περάσει 27 ολόκληρα χρόνια πίσω από τα σίδερα πριν γίνει Πρόεδρος μόλις για μία πενταετία (1994-1999). Πάντα υπήρχαν ρεπορτάζ και αναφορές που τον ήθελαν σε δεινή κατάσταση στα χρόνια του Απαρτχάιντ. Τελικά, όμως, πέθανε πλήρης ημερών το 2013.

Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι όλες αυτές οι λάθος αναμνήσεις ήταν τυχαίες. Δεν είναι όμως μόνο Mandela, υπάρχουν δεκάδες άλλα τέτοια παραδείγματα κυρίως από τον κόσμο της pop κουλτούρας.

Ας δούμε λοιπόν μερικά.

Μερικά παραδείγματα του Mandela Effect

Το ίσως πιο διαδεδομένο αντίστοιχο παράδειγμα μάς έρχεται από έναν Γαλαξία πολύ-πολύ μακριά από εδώ. Στην περιβόητη σκηνή του Star Wars, όπου ο Darth Vader αποκαλύπτει ότι είναι ο πατέρας του Luke Skywalker, σχεδόν όλοι τον θυμόμαστε να λέει: “Luke, I’m your father”. Η αλήθεια όμως δεν είναι ακριβώς αυτή, αφού στην πραγματικότητα λέει “Νο, I’m your father”.

Ας προχωρήσουμε και σε ένα γρήγορο τεστ μνήμης: ο κύριος Monopoly από το διάσημο επιτραπέζιο φοράει ή όχι μονόκλ; Οι περισσότεροι θα παίρναμε όρκο ότι όντως φοράει, μόνο και μόνο για να διαψευστούμε από την πραγματικότητα. Αντίστοιχα, για πολλά από τα παιδιά των 90s το διάσημο brand ρούχων Fruit of the Loom είχε για logo ένα καλάθι με φρούτα – μόνο που, τελικά, καλάθι δεν υπήρχε ποτέ, παρά μόνο φρούτα.

To ίδιο συμβαίνει και στη θρυλική Καζαμπλάνκα. Μπορεί η Ingrid Bergman να λέει στον πιανίστα “Play it once, Sam. For old times’ sake” αλλά τελικά κανείς δεν το θυμάται έτσι. Στη μνήμη μας αλλά και πολύ συχνά σαν μικρό τσιτσάτο σε άρθρα τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλόφωνα Media το συναντάμε ως “Play it again, Sam”.

Κάνοντας μία βόλτα από τον θαυμαστό κόσμο της κλασικής Disney συναντάμε τη Χιονάτη με τους 7 νάνους. Εκεί η villain της ιστορίας έχει αφήσει εποχή καθώς αναρωτιέται “Mirror, mirror on the wall, who’s the fairest of them all?”. Σωστά; Καλά δε θυμόμαστε; Κι όμως, όχι. Στην πραγματικότητα λέει: “Magic mirror on the wall”.

Και μία τελευταία συλλογική αυταπάτη: στις Σκοτεινές μπίζνες ενός πρωτάρη (1983) ο Tom Cruise χορεύει φορώντας t-shirt και κάλτες. Kάνουμε λάθος αν πιστεύουμε ότι φοράει και γυαλιά ηλίου.

Αυτό είναι το φαινόμενο. Υπάρχει όμως κάποια επιστημονική εξήγηση; Οι νευρολόγοι, ψυχίατροι και ψυχολόγοι που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα δεν έχουν καταλήξει σε μία και μοναδική αλήθεια. Σίγουρα, υπάρχει η θεωρία των «λανθασμένων αναμνήσεων» που απασχόλησε ακόμα και τον Freud, υπάρχει η πιθανότητα να συμπληρώνουμε με παρόμοιο τρόπο τα κενά που δημιουργούνται σε παλιότερες πληροφορίες και διηγήσεις, σίγουρα οι εκ των υστέρων λάθος πληροφορίες γίνονται πολλές φορές συλλογικό τμήμα.

Ένα πολύ απλό παράδειγμα από την αρχαία ελληνική ιστορία: οι περισσότεροι πιστεύουν ότι στις Θερμοπύλες ήταν μόνο 300 Σπαρτιάτες που πολέμησαν. Σχεδόν όλοι ξεχνούν ότι μαζί τους βρίσκονταν περίοικοι της πόλης (ίσως και κάποιοι είλωτες), καθώς και 400 Θηβαίοι όπως και 700 Θεσπιείς.

Σε κάθε περίπτωση, η λύση στο αίνιγμα δεν είναι ξεκάθαρη και ίσως έχει να κάνει με περισσότερους από έναν λόγους. Σίγουρα, πάντως, δε φαίνεται το φαινόμενο Mandela να επηρεάζει με κάποιον τρόπο τη μνήμη όπως ισχυριζόταν η ερευνήτρια του παραφυσικού Fiona Broome. Η τελευταία είχε αναπτύξει τη θεωρία (συνωμοσίας) ότι όλο αυτό συμβαίνει επειδή ερχόμαστε σε επαφή με κάποια παράλληλη διάσταση. Τρελό;