Γυαλί Νισύρου, ένα νησί σαν απαγορευμένη ζώνη

Ακούς τον κανόνα από το τουριστικό γραφείο που κλείνεις τα εισιτήρια μέχρι τα μεγάφωνα του πλοιάριου, πριν την αποβίβαση: «Απαγορεύεται να πάτε στον χώρο του λατομείου». Δεν υπάρχει περαιτέρω επεξήγηση, πέρα από την ιστορία αυτού του μικρού νησιού απέναντι από τη Νίσυρο: από την αρχαιότητα ήταν τόπος εξόρυξης, ένα νησί-ορυχείο, αφού όλη η συστάδα εκεί γεννήθηκε από ένα ηφαίστειο. Στην κυριολεξία.

Στη σύγχρονη εποχή, συγκεκριμένα από το 1956 κι έπειτα, τη μεγαλύτερη εκμετάλλευση των ορυκτών του νησιού διατηρεί μια κραταιά εταιρία στον κλάδο της λατομικής, καταβάλλοντας ένα σχετικό αντίτιμο στη δημοτική αρχή της Νισύρου. Οι γεωλογικοί όγκοι στα βόρεια του νησιού, του οποίου το μέγεθος ξεπερνά κατά λίγο τα 4,5 τετραγωνικά χιλιόμετρα, αποτελούν τη βασικότερη πηγή ελαφρόπετρας για την εσωτερική κάλυψη αλλά και τη ζήτηση του εξωτερικού. Από τα εδάφη του νησιού εξορύσσονται κάθε χρόνοι 900.000 τόνοι.

Οι μετρήσεις δείχνουν ότι το Γυαλί διέθετε απόθεμα 120 εκατομμυρίων τόνων. Με την παρατεταμένη εξορυκτική δραστηριότητα, όπως φαίνεται από τα στοιχεία της διπλωματικής εργασίας του Παναγιώτη Καλαντζή με πεδίο έρευνας το Γυαλί Νισύρου, πλέον ο αριθμός αυτός έχει μειωθεί στους 75 εκατομμύρια τόνους και εάν συνεχίσει η εξόρυξη με τον ίδιο ρυθμό, τα αποθέματα θα στερέψουν μετά το έτος 2100. Αρκεί να σκεφτούμε πως ανά ημέρα αφαιρείται περίπου ένας τόνος.

Ο χρόνος της εξόρυξης αποτυπώνεται με τον πιο δυστοπικό τρόπο στο σώμα του νησιού: από μακριά διακρίνεις ένα σεληνιακό τοπίο, το οποίο δεν έχεις ξανασυναντήσει αλλού. Τα πρώτα λεπτά, όπως το διάχυτο λευκό θαμπώνει το τοπίο, αδυνατείς να καταλάβεις εάν αυτό που φαίνεται είναι γκρεμός ή μια παραπλανητική εικόνα, που προκαλείται από κάποιου είδους ψευδαίσθηση.

«Να πάρετε –οπωσδήποτε– γυαλιά ηλίου μαζί σας, γιατί αλλιώς θα πονέσουν τα μάτια σας απ’ την άσπρη πέτρα», μας είχε προειδοποιήσει ο ξεναγός Χάρης Διακομιχάλης από τη Νίσυρο, όταν βγάλαμε τα εισιτήρια. Τα δρομολόγια που κλείσαμε από το τουριστικό του γραφείο στο Μανδράκι ήταν ο ένας τρόπος να φτάσουμε στο Γυαλί, κάθε Τετάρτη και Κυριακή. Ο άλλος ήταν χαράματα με τους εργάτες.

Εκείνοι ήταν που εργάζονταν μέσα στην εκτυφλωτική γούβα του νησιού, όσο εμείς πλησιάζαμε με το πλοιάριο. Το τοπίο γύρω είχε ήδη αλλάξει όψη: ένας πελώριος μεταλλικός γερανός που κανονικά μεταφέρει τα ορυκτά στα πλοία ξεπρόβαλε μέσα από τη θάλασσα. Σκεφτόσουν για μια στιγμή, τόνους να μεταφέρονται στον αέρα για τα εμπορικά καράβια, που θα περίμεναν στη σειρά, δένοντας τα σχοινιά τους στους γάντζους, που έπλεαν μέσα στη θάλασσα.

Κάπως έτσι, το καλοκαιρινό mood απέκτησε μια οξύμωρη διάσταση: από τη δική μου εντύπωση, αλλά και τις εκφράσεις των συνεπιβατών μας που ετοίμαζαν εκείνη την ώρα τα πράγματά τους για να αποβιβαστούμε, το άγνωστο αυτό νησάκι φαίνεται πως ασκούσε μια ανεξήγητη έλξη. Ένα πρωτόγνωρο μυστήριο, λόγω της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας την οποία είχαν διαμορφώσει δουλεύοντας αδιάκοπα για δεκαετίες οι εκσκαφείς.

Τρεις ώρες σε μια άγνωστη γη

Φτάσαμε γύρω στις 11 το πρωί. Ο ήλιος ήταν ήδη ψηλά, οπότε όλοι πήραμε από μια ομπρέλα στα χέρια, βγαίνοντας απ’ το πλοίο. Όπως μάθαμε, υπάρχει παραλία τόσο στη δυτική όσο και στην ανατολική πλευρά, ενώ δεν τις χωρίζει παρά λίγα λεπτά περπάτημα. Στην ουσία, το νησί είναι μια λεπτή, μακριά βραχονησίδα: οι μεγάλες εκρήξεις της 2ης χιλιετίας π.Χ. σχημάτισαν όγκους στα βόρεια-δυτικά και τα νοτια-ανατολικά του νησιού, με έναν στενό ισθμό να τα ενώνει σήμερα. Σαν πατημένη αμμουδιά.

Αλλά πριν προχωρήσουμε στα ενδότερα αυτού του νησιού, ας ξεκινήσουμε με μια παραδοχή: και οι δύο κοντινές παραλίες από το λιμάνι στο Γυαλί είναι κάτι παραπάνω από μοναδικές. Από τη μία, κάνεις μπάνιο απάνεμα σε έναν κόλπο, όπου ο βυθός του είναι τρίμμα πετρώματος και στο βάθος φαίνεται η θηριώδης μορφή του γερανού· από την άλλη, βρίσκεσαι ανοιχτά στο Αιγαίο, απολαμβάνοντας μια ανόθευτη, τεράστια παραλία, με πράσινο φόντο.

Παραδόξως, το ηφαιστειογενές νησί δεν είναι άγονο – υπάρχουν κουμαριές και τραχιά πεύκα που ξεπηδούν από το αμμώδες έδαφος. Και δεν είναι το μόνο ανεξήγητο στοιχείο σε αυτή την ιστορία: όσο ψάχνεις αυτό το περίεργο τοπίο, τόσο αισθάνεσαι πως έκανες απόβαση σε απαγορευμένη ζώνη, που έχει εγκαταλειφθεί από καιρό. Ανάμεσα στις δύο παραλίες, αντικρίζεις κινηματογραφικές σκηνές, βγαλμένες ίσως από το σκοτεινό μυαλό του Ridley Scott.

Μέσα στους έρημους δρόμους, τα ευρήματα ποικίλουν: καμμένα οχήματα, σκουριασμένα εξαρτήματα πολλών τόνων, βαρέλια και μπάζα. Μερικά λυόμενα σπίτια λειτουργούν ως υπόνοια ανθρώπινης παρουσίας. Είναι των εργατών, αλλά αυτή την ώρα όλοι τους απουσιάζουν.

Φυσικά, πρέπει να αυτοσχεδιάσεις για να κινηθείς μέσα στην έρημη ζώνη, αποφεύγοντας –πάντα– τον χώρο του λατομείου. Δεν υπάρχουν ταμπέλες. Ο καυτός ήλιος κάνει το τοπίο ακόμη πιο δυστοπικό, σε πορτοκαλί ανταύγειες· ξεχνάς για λίγο ότι βρίσκεσαι ανάμεσα σε δύο ιδιαίτερα όμορφες παραλίες, ψάχνοντας με τη φαντασία σου ποιες ιστορίες οδήγησαν τα αντικείμενα στη θέση που βρίσκονται σήμερα.

Θα μπορούσε να είναι ένα εκτενές installation, είτε απλά ένα τετ-α-τετ με την ωμή πραγματικότητα του μικρού νησιού-ορυχείου, όπως κανένας ταξιδιωτικός οδηγός δε θα την περιγράψει. Σε αυτούς θα διαβάσεις για το αρχαιολογικό ενδιαφέρον της νησίδας: στο Γυαλί έχουν εντοπιστεί ερείπια νεολιθικού οικισμού (ο οποίος διασώζεται σε αξιοσημείωτα καλή κατάσταση, λόγω της διαχρονικής ερήμωσης του νησιού), όπως και το ξακουστό πηγάδι του Μιαούλη, που είναι αβέβαιο εάν πράγματι χτίστηκε επί της Επανάστασης, όταν εκείνος λέγεται ότι κρυβόταν στο νησί.

Όσον αφορά το νεολιθικό κτιριακό συγκρότημα, αποφασίστηκε να αποσπαστεί εξ ολοκλήρου και να μεταφερθεί σε άλλη τοποθεσία, με τη σχετική γνωμοδότηση του ΚΑΣ που εκδόθηκε το 2021, προκαλώντας αντιδράσεις στους αρχαιολόγους. Τα απομεινάρια της παρατεταμένης εξορυκτικής δραστηριότητας παραμένουν οι βασικοί πρωταγωνιστές σε αυτά τα λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα.