Γιατί τα αντρικά στερεότυπα δεν αποτελούν άλλοθι

«Είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στην κοινωνία, χωρίς βέβαια να γίνονται από όλους αποδεκτές» εξηγεί ο Αριστοτέλης Βάθης, ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, στην ερώτηση που του απευθύναμε σχετικά με τα αντρικά στερεότυπα. «Ένα στερεότυπο -οι λέξεις που το συνθέτουν- μπορεί να κρύβει πολλαπλά αμφίσημα νοήματα και ίσως συγκαλυμμένες επιθυμίες. Για παράδειγμα, χρησιμοποιώ τη φράση “είμαι άνδρας παλαιάς κοπής”. Αυτός ο άντρας, δεν είναι ο ίδιος για όλους. Ένας άντρας παλαιάς κοπής θα μπορούσε για κάποιον άλλον να είναι το αντίστροφο από αυτό που χρησιμοποιήθηκε, να σημαίνει δηλαδή αυτός που δε θα πείραζε ποτέ τις γυναίκες, αυτός που δε θα χτυπούσε ποτέ μία κοπέλα, άρα ένας επιθυμητός άνδρας» συμπληρώνει η ψυχοθεραπεύτρια Κορίνα Θωμαϊδου.

Ένας δύσκολος ορισμός

Άντρας παλιάς κοπής, άντρας κυνηγός, άντρας κουβαλητής. Είναι άραγε απλά στερεοτυπικές εκφράσεις ή μήπως όλα αυτά κρύβουν κάτι πιο βαθύ που μας λερώνει; «Συναντά κανείς στη ζωή του ένα εύρος στερεοτύπων από τη στιγμή της γέννησης του μέχρι το τέλος. Ένα εύρος που αφορά πολλά επίπεδα, από την εμφάνιση και τη φυλή μέχρι τη σεξουαλικότητα και το φύλο» σημειώνει η Κορίνα Θωμαΐδου, στην προσπάθειά της να δώσει ορισμό σε κάτι που μόνο εύκολο δεν είναι. «Υπάρχουν συνεχείς αλλαγές, για παράδειγμα, στη σχέση με το σώμα, με την τεχνολογία, με την εργασία, με τα δικαιώματα, στη σχέση των γυναικών και των αντρών στη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα (από τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών μέχρι τις αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο όσον αφορά τη συνεπιμέλεια και την πατρότητα) και οι οποίες δεν είναι οι ίδιες με αυτές του προηγούμενου αιώνα».

Ο κόσμος μας τρέχει με διαστημικές ταχύτητες, τίποτα, ευτυχώς ή δυστυχώς, δε μοιάζει ίδιο με χθες. «Μιλάμε πια για νέες ταυτότητες, για μία συνεχή υπο-διαμόρφωση νέων ταυτοτήτων και ταυτίσεων. Ίσως, και στερεοτύπων. Οπότε η θέση του αγοριού και μετέπειτα του άντρα δεν είναι η ίδια με πριν, ακριβώς γιατί αλληλεπιδρά με διαφορετικά δεδομένα, όπως αντίστοιχα και η θέση του κοριτσιού και της γυναίκας, παρ’ όλο που τα στερεότυπα ακούγονται “ίδια”, δεν είναι τα ίδια πια. Πάντως, είναι εκεί για να αλλάζουν, να καταρρίπτονται και να ζυμώνονται και έχουμε να φροντίσουμε ώστε να υπάρξει ένα χώρος προβληματισμού και νοηματοδότησης. Δεν είναι τυχαίο ότι τη συγκεκριμένη περίοδο έχει ανοίξει ένα τέτοιο θέμα το οποίο έχει ανακινήσει πολλά σοβαρά και κρίσιμα ζητήματα».

Ο άντρας κουβαλητής

Στις κοινωνίες του ευρωπαϊκού Νότου, και παρότι η πλειονότητα των γυναικών εργάζεται, η έννοια του άντρα-κουβαλητή δεν έχει εκλείψει. Αντίθετα, στα χρόνια της ελληνικής οικονομικής κρίσης έχει ενταθεί, αφού η ανεργία έφερε χιλιάδες άντρες αντιμέτωπους με τις «υποχρεώσεις» τους. «Η έννοια του άντρα που μόνο εκείνος φέρνει τα χρήματα στο σπίτι ανήκει σε μία άλλη εποχή» εξηγεί αναφορικά με το θέμα ο Αριστοτέλης Βάθης του therapia.gr, για να συνεχίσει: «Ίσως, σε παλιότερες δεκαετίες να βοηθούσε, σήμερα όμως δημιουργεί μεγάλα προβλήματα, ιδιαίτερα, μάλιστα, όταν έρθουν και παιδιά για ένα ζευγάρι».

Πού όμως εντοπίζονται οι δυσκολίες και -κυρίως- τι παρανοήσεις προκύπτουν από αυτές; «Πολύ συχνά δημιουργείται χάσμα ανάμεσα στους δύο συντρόφους. Πολλές φορές πιστεύουμε ότι το άλλο φύλο ζητά από εμάς να παρέχουμε τα υλικά αγαθά και μόνο αυτά. Νομίζουμε ότι γνωρίζουμε το τι θέλουν οι γυναίκες, ενώ επί της ουσίας δεν ακούμε τι ακριβώς ζητούν. Λέμε ότι αφού φέρνω τα χρήματα δεν μπορεί να θέλει κάτι άλλο. Αν τώρα πρόκειται για μία γυναίκα με παλιομοδίτικες αντιλήψεις, ίσως αυτό αρκεί. Σε διαφορετική περίπτωση η έκφραση “δουλεύω όλη μέρα” δημιουργεί παρανοήσεις – και όχι σπάνια διαζύγια». Μήπως υπάρχει, όμως, κάποιο μυστικό για μην πέφτουμε σε αυτές τις παγίδες; «Οι ανθρώπινες σχέσεις δεν είναι άσπρο και μαύρο. Είναι λάθος να αναρωτιέται κανείς τι θέλουν οι γυναίκες. Εκείνο που χρειάζεται είναι να γνωρίζει ποια γυναίκα έχει απέναντι του».

Φυσικά, αυτή είναι η καλή εκδοχή του συγκεκριμένου παραδοσιακού στερεότυπου. «Η φράση ο άντρας είναι η κολώνα του σπιτιού μπορεί να σημαίνει ο δυναμικός. Την ίδια, όμως, στιγμή μπορεί και να γίνεται ταυτόχρονα όχημα για κάποιον ώστε να δικαιολογεί τη βίαιη συμπεριφορά του» επισημαίνει η Κορίνα Θωμαΐδου, για την αρνητική όψη του ίδιου νομίσματος.

Ο άντρας κυνηγός

«Σήμερα, δεν είναι σπάνιο και οι γυναίκες να είναι διεκδικητικές στο φλερτ. Θα πρέπει όμως να ορίσουμε τι εννοούμε όταν λέμε επιμένω. Ένα λουλούδι στο παράθυρο του αυτοκινήτου, ένα ευγενικό sms ή μήπως συμπεριφορές που αγγίξουν τα όρια του stalking και την κατάχρηση της θέσης εξουσίας;» αναρωτιέται, με νόημα, ο Αριστοτέλης Βάθης. «Υπάρχει ένα στερεότυπο που θέλει τους άντρες είτε να πολιορκούν τις πριγκίπισσες στο κάστρο ή να τις σώζουν από τον κακό δράκο. Μάλιστα, δεν είναι λίγες οι γυναίκες που δέχονται αυτήν την εκδοχή, συμπληρώνοντας την εξίσωση, διαιωνίζοντας κατά αυτόν τον τρόπο το στερεότυπο. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, παρατηρώ ότι τα παλιά μοντέλα εκλείπουν σταδιακά και αντικαθιστώνται από νέα. Αυτό που έχει νόημα στην εποχή μας είναι οι συναποφάσεις».

Οι ισορροπίες είναι πολύ λεπτές και υπάρχει σίγουρα ανάγκη να ξεκαθαρίζουμε σιγά σιγά το τοπίο. Τι πιστεύει η ψυχοθεραπεύτρια Κορίνα Θωμαΐδου επί του θέματος; «Τελικά, ο άντρας-κυνηγός είναι αυτός που διεκδικεί και λαμβάνει τον ρόλο του φροντιστή-κυνηγού ή μήπως αυτός που μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του την άλλη πλευρά; Αν ρωτήσετε άντρες και γυναίκες, θα λάβετε μία γκάμα απαντήσεων με ποικίλες αποχρώσεις, όσον αφορά όλα τα στερεότυπα. Σκέφτομαι ότι υπάρχει μία “κατάχρηση” ενός στερεότυπου, αν μπορούμε να το ονομάσουμε έτσι, το οποίο χρησιμοποιεί κάποιος προς μία εντελώς διαφορετική κατεύθυνση για να δικαιολογηθεί, να καλύψει και να θολώσει συμπεριφορές μίας προβληματικής συμπεριφοράς. Είναι άραγε ένοχο το στερεότυπο για μία επικίνδυνη συμπεριφορά ή ένα προκάλυμμά του; Το να μην μπορεί κανείς να ακούσει το “Όχι” του άλλου, φανερώνει το πρόβλημα στη σχέση του με τον άλλον – είτε πρόκειται για άντρα είτε για γυναίκα».

Σε κάθε περίπτωση, ακόμη και η ίδια η λέξη στερεότυπο παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες όσον αφορά τον ορισμό της. «Ας μην ξεχνάμε ότι οι λέξεις συμπυκνώνουν την ιστορία της γλώσσας και με το εύρος των διαφορετικών σημασιών τους συνδέουν διαφορετικά πεδία και εν μέρει ταξινομούν τον κόσμο. Ταυτόχρονα, όμως, εμπεριέχουν τη βιωματική εμπειρία, κάτι που επιτρέπει ένα άνοιγμα και μία ελευθερία “μεταφορικής εννοιοδότησης” της σημασία τους. Δηλαδή, μπορεί να είναι διαφορετικό το τι σημαίνει η κάθε λέξη για τον καθένα, την κάθε κοινωνία, την εκάστοτε χρονική και ιστορική περίοδο. Κάτι που όλο και αλλάζει. Αυτό, λοιπόν, που θεωρώ δυνητικά επικίνδυνο είναι ο τρόπος της χρήσης των εκάστοτε στερεοτύπων, γιατί εν μέρει όλοι μας συνδιαλεγόμαστε με αυτά».

Τα στερεότυπα, θετικά ή αρνητικά, δεν είναι θέσφατα, ούτε παναθρώπινες παραδοχές. Αποτελούν δυναμικές έννοιες που χρειάζονται δυναμικές και χρήσιμες για την κοινωνία ερμηνείες, και όχι φράσεις που ο καθένας μπορεί να ξεχειλώνει κατά το δοκούν. Ή όπως εύστοχα τονίζει η ψυχοθεραπεύτρια: «Δεν μπορούμε, λοιπόν, να μην λάβουμε υπόψη τον ίδιο τον άνθρωπο που κάνει τη χρήση του, την ιστορία του, την πρόθεση του -συνειδητή και ασυνείδητη-, τη σκοπιμότητά του, το ιστορικό, πολιτισμικό και κοινωνικό του πλαίσιο».

Για μία αλλαγή της κουλτούρας

Δεν είναι καθόλου σπάνιο να παίζουμε με τις λέξεις. Μετά τις πρόσφατες αποκαλύψεις για τις κακοποιητικές συμπεριφορές επώνυμων αντρών, εγείρεται το εξής ερώτημα που μόνο εύκολη απάντηση δεν έχει: Μήπως υπάρχει μία κουλτούρα ατιμωρησίας στην Ελλάδα για τα «αρσενικά» που ξεπερνούν τα όρια;

«Σίγουρα τα παλιά μοντέλα συμπεριφοράς σπρώχνουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Θα πρέπει όμως να μην ξεχνάμε πως εκτός από τα σεξιστικά στερεότυπα υπάρχουν και ψυχοπαθητικές αιτίες που οδηγούν στον βιασμό. Χωρίς να σημαίνει, βέβαια, ότι αυτό είναι άλλοθι, πάνω από το 40% των καταδικασμένων δολοφόνων στις φυλακές είναι άνθρωποι που, πολύ απλά, αδυνατούν να αντιληφθούν ότι έκαναν κάτι κακό» εξηγεί ο Αριστοτέλης Βάθης, προσπαθώντας να βάλει όλα τα στοιχεία πάνω από το τραπέζι, πέρα από την προφανή διάθεση κάποιων να εκμεταλλευτούν τόσο το (αντρικό) φύλο τους όσο και τη θέση εξουσίας που κατέχουν.

Είναι εύκολο, λοιπόν, να ψάχνουμε για ασπρόμαυρες εξηγήσεις. Για «καλούς» και «κακούς». Για ήρωες και δαίμονες. «Δε θα ήθελα να απαντήσω με έναν τρόπο ώστε να συντηρήσουμε έναν κλειστό και στείρο λόγο με γενικεύσεις και κατηγοριοποιήσεις που ενδεχομένως τα στερεότυπα τρέφουν, αλλά θα πρότεινα να αναρωτηθούμε πάνω σε αυτά» αναφέρει η Κορίνα Θωμαΐδου. Τι μπορούμε, λοιπόν, να κάνουμε σχετικά με τα στερεότυπα πριν αρχίσουμε να δείχνουμε ενόχους με το δάχτυλο; «Καλύτερα να αναρωτηθούμε πάνω στο νόημα τους. Ίσως, μάλιστα, και να αναζητήσουμε τη ρίζα της ύπαρξής τους».

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

LIFE

Ζούμε το ελληνικό #MeToo. Ή μήπως όχι;