Η αντρική κατάθλιψη είναι ταμπού. Μήπως δε θα έπρεπε;

Σύμφωνα με έρευνα του 2017, στην Ελλάδα πάσχουν από κατάθλιψη 481.899 άνθρωποι ή αλλιώς το 4,21% του πληθυσμού. Δε βρισκόμαστε καθόλου χαμηλά, με άλλα λόγια, αναλογικά με τα ευρωπαϊκά επίπεδα. Μάλιστα, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το εξής στατιστικό: στους άντρες υποφέρει το 3% ενώ στις γυναίκες περίπου το 5,5% του γενικού πληθυσμού. Μήπως, όμως, υπάρχει ένας ελέφαντας στο δωμάτιο που κανείς δεν θέλει να αντιμετωπίσει;

«Αν μιλήσω από την προσωπική μου εμπειρία, πριν δέκα χρόνια στο ιατρείο έρχονταν εννιά γυναίκες για κάθε έναν άντρα. Μάλιστα, παραλαμβάναμε τους άντρες σε πολύ χειρότερη κατάσταση από ότι σήμερα – αρκετοί ήταν ψυχολογικά ράκη. Τουλάχιστον, τώρα, έρχονται πιο νωρίς» αναφέρει ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Κίμωνας Προμπονάς σχετικά με την πραγματική εικόνα της αντρικής κατάθλιψης. «Σιγά-σιγά, οι άντρες είναι περισσότερο ευαισθητοποιημένοι» συμπληρώνει. Γιατί όμως συνεχίζουμε να δυσκολευόμαστε να φτάσουμε μέχρι το ντιβάνι της ψυχοθεραπείας;

Ο Tony Soprano έκανε το πρώτο μεγάλο βήμα: ζήτησε βοήθεια. Δεν είναι όμως διατεθειμένος, λόγω της φύσης του επαγγέλματός του (σ.σ: είναι μαφιόζος), να δείξει αδυναμία. Έτσι, όσο προσπαθεί να τη θάψει πιο βαθιά, τόσο πιο εξαγριωμένη επιστρέφει. Άραγε, πόσοι τρομερά θυμωμένοι άντρες υπάρχουν εκεί έξω που αντιδρούν περίπου όπως ο Ιταλοαμερικανός μαφιόζος;

Ο πατροπαράδοτος ρόλος

«Υπάρχει κατάθλιψη κλινικού τύπου και αντιδραστικού τύπου» μου ξεκαθαρίζει ο Κίμωνας Προμπονάς. Η συζήτηση έχει να κάνει με τη δεύτερη· αυτήν από την οποία απειλούμαστε, δυνητικά, όλοι. «Οι μεσογειακοί λαοί δρουν περισσότερο προστατευτικά απέναντι στους ανθρώπους που πάσχουν από κατάθλιψη. Οι κοινωνικές δομές δεν τους αφήνουν στην τύχη τους».

Φυσικά, αυτό είναι η αισιόδοξη πλευρά. «Την ίδια στιγμή, το πολιτισμικό κομμάτι του Νότου δημιουργεί τεράστια πίεση στην αντρική ψυχοσύνθεση. Στις βόρειες κοινωνίες υπάρχει μεγαλύτερη ισοστάθμιση των ρόλων σε μία οικογένεια – οι οικονομικές ευθύνες αλλά και οι δουλειές του σπιτιού μοιράζονται σε πιο ίσα κομμάτια» τονίζει ο ψυχίατρος. «Για παράδειγμα, στο Βέλγιο δικαιούνται άδεια για τη γέννηση του παιδιού τόσο η μητέρα όσο και ο πατέρας».

«Η εξέλιξη της κοινωνίας περνά από την παραδοσιακή οικογένεια (με τις παππούδες και τις γιαγιάδες) προς την πυρηνική οικογένεια. Ο παππούς και η γιαγιά δε συμμετέχουν πια ούτε ως φροντιστές στον ευρωπαϊκό Βορά» αναφέρει στην κουβέντα μας η ψυχολόγος Τζοβάνα Κομνηνού. «Κατά την άποψή μου, εκείνο που παίζει τον πιο ουσιαστικό ρόλο δεν είναι οι πολιτισμικές διαφορές αλλά το οικονομικό υπόβαθρο που έχει η κάθε χωρα».

Τι συνέβη λοιπόν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα; «Πατάμε πάνω στα αποκαΐδια της οικονομικής κρίσης. Σε αυτά τα χρόνια, μεγάλο μέρος των αντρών ένιωσε πως έχασε τον πατροπαράδοτο ρόλο του. Η ανεργία τους έκανε να πιστεύουν ότι δεν μπορούν να προσφέρουν όσα οφείλουν -με βάση το στερεότυπο-  στις οικογένειες τους. Ένας άνεργος άντρας έχει περίπου 50% περισσότερες πιθανότητες να βρεθεί αντιμέτωπος με την κατάθλιψη» τονίζει ο Κίμωνας Προμπονάς.

Κάπως έτσι, φτάνουμε σε ένα γνωστό και μη εξαιρετέο μοντέλο: το στερεότυπο του άντρα κουβαλητή. «Ο άντρας πρέπει να βγαίνει εκεί έξω, να φέρνει τα χρήματα, να είναι στιβαρός. Η γυναίκα να τεκνοποιεί και να φροντίζει τα παιδιά» μου λέει η Τζοβάνα Κομνηνού, όταν την ρωταώ ποιος είναι εκείνος ο ρόλος που οι περισσότεροι άντρες έχουν στο μυαλό τους. «Όσο πιο ανεπτυγμένη είναι οικονομικά μία κοινωνία -με συνεπές αποτέλεσμα να υποχρεώνει τις γυναίκες να βρίσκονται και στην αγορά εργασίας αλλά και στο σπίτι- τόσο μικρότερες είναι οι διαφορές που παρατηρεί ένας άντρας στην καθημερινότητά του» συμπληρώνει.

Στην Ελλάδας της οικονομικής κρίσης, όμως, παρουσιάστηκε και παρουσιάζεται το εξής οξύμωρο: Οι άντρες νιώθουν πως οφείλουν να αναλάβουν τον ρόλο του κουβαλήτη, καθώς τόσο το κοινωνικό πλαίσιο όσο και οι ίδιοι το απατούν από τον εαυτό τους, την ίδια όμως στιγμή η επισφάλεια της εργασίας είναι πολύ μεγάλη. Είμαστε μία χώρα της Δυτικής Ευρώπης με μεσογειακές οικογενειακές δομές, η οποία όμως δεν είναι ικανοί να προφυλάξει τις πιο αδύναμες κοινωνικά ομάδες. Ακροβατούμε ανάμεσα σε δύο βάρκες και κάποιοι από εμάς πέφτουν στη θάλασα.

Οι συνέπειες ενός παρωχημένου μοντέλου

Πόσοι φίλοι, συγγενείς ή γνωστοί έχουν επισκεφτεί έστω μία φορά στη ζωή τους έναν ειδικό ψυχικής υγείας; Σίγουρα, τα παλιότερα χρόνια το στίγμα για τον «τρελό του χωριού» ήταν ένα απαράβατο κοινωνικό ταμπού. Ποιος θα τολμούσε να παραδεχθεί σε μία παρέα φίλων που τρώνε δίπλα στη θάλασσα ότι χρειάστηκε να επισκεφτεί ψυχολόγο; Το φαινόμενο Tony Soprano μας είναι ιδιαίτερα οικείο: σφίξε τα δόντια, καταπίεσε το είναι σου, τα δάκρυα είναι αδυναμία, αφού οι άντρες δεν κλαίνει.

«Όσο πιο παραδοσιακή είναι μία κοινωνία, τόσο πιο δύσκολο είναι για έναν άντρα να βγει εκεί έξω κουβαλώντας το “κουσούρι” της κατάθλιψης» μου λέει, χωρίς να μασά τα λόγια της, η Τζοβάνα Κομνηνού. «Αναγκαστικά θα πρέπει να σκεφτόμαστε πάνω στην οικονομική βάση στην οποία ζούμε. Ακόμα και αν ένας άντρας θέλει να παέι κόντα κόντρα στα στερεότυπα, έρχεται αντιμέτωπος συνήθως πρώτα με την οικογένειά του και στη συνέχεια με το κοινωνικό σύνολο».

Τελικά, γιατί δυσκολεύονται τόσο πολύ να ζητήσουν βοήθεια οι άντρες στην Ελλάδα; «Ένας πολύ βασικός λόγος είναι το γεγονός πως οι μεσογειακές κοινωνίες αναγνωρίζουν με μεγαλύτερη ευκολία την αδυναμία στις γυναίκες παρά στους άντρες. Υπάρχει η πεποίθηση ότι είναι περισσότερο ευαίσθητες και ότι έχουν μεγαλύτερο δικαίωμα στη θλίψη». Ναι, το πόσο οικονομικά ανεπτυγμένη είναι μία κοινωνία επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν οι άντρες την κατάθλιψη.

Το μεγαλύτερο δώρο

«Ένα αίσθημα πνιγμού, ένα χάδι πανικού, μία ζάλη, ένα χάλι» τραγουδά ο Σπύρος Γραμμένος στο κομμάτι Σεροτονίνη. Για τη θλίψη έχουν μιλήσει πολλοί καλλιτέχνες του ελληνικού πεντάγραμμου, για την κατάθλιψη ελάχιστοι, εκείνος όμως παίζει το συγκεκριμένο τραγούδι εδώ και τέσσερα χρόνια στα live του με εξαιρετική επιτυχία. «Έρχεται πολύς κόσμος μετά τις ζωντανές εμφανίσεις να μου μιλήσει για το κομμάτι και όσα αυτό περιγράφει» μου λέει στο τηλέφωνο.

Αν έχεις βρεθεί σε κάποιο δικό του live είναι πολύ πιθανόν να ήσουν θεατής στην εξής σκηνή: Ο Σπύρος Γραμμένος να ρωτά το κοινό «πόσοι από εσάς έχετε κρίσεις πανικού» λίγο πριν παίξει τη Σεροτονίνη, και να συμπληρώνει επιβραβεύοντας όσους σήκωσαν το χέρι λέγοντας «εσείς είστε πολύ καλύτερα από τους άλλους». Η παραδοχή ενός προβλήματος άλλωστε είναι η αρχή για τη λύση του.

«Ήμουν 15 χρονών στα Γιάννενα όταν ζήτησα για πρώτη φορά βοήθεια» αναφέρει χωρίς ίχνος δραματικότητας, πριν μου πει ότι παρακολουθείται από ειδικούς της ψυχικής υγείας εδώ και χρόνια. Ειλικρινά, μοιάζει τόσο εύκολο να ζητήσεις βοήθεια κι όμως για τους περισσότερους από εμάς, τελικά, δεν είναι.

«Οι άντρες νιώθουν ότι η κατάθλιψη τους προδίδει» εξηγεί η Τζοβάνα Κομνημου, πριν συνεχίσει: «Νομίζουν ότι πληγώνει τη δύναμη που η κοινωνία απαιτεί να έχουν. Δεν μπορούν να επιτελέσουν τον παραδοσιακό τουτους ρόλο. Ακόμα και αν κάποιος θέλει να δει το ζήτημα διαφορετικά, υπάρχει μεγάλη περίπτωση να τον αμφισβητήσει το ίδιο του το περιβάλλον». Αλήθεια, υπάρχει πιο τρομακτική ατάκα από το «τι άντρας είσαι εσύ τώρα;».

«Βιώνουν τον ρόλο τους να καταρρακώνεται» συμπλήρώνει η ψυχολόγος. Μήπως όμως οφείλουμε να δούμε τα πράγματα από τελείως διαφορετική σκοπιά; «Το μεγαλύτερο δώρο που μπορεί να κάνει κάποιος στον εαυτό του είναι να βρει έναν ειδικό της ψυχικής υγείας, έναν άνθρωπο που δεν θα έχει συναισθηματικό δέσιμο μαζί του, για να τον κάνει να σκεφτεί πιο αντικειμενικά τη ζωή του». Αυτό, τουλάχιστον, πιστεύει ο Σπύρος Γραμμένος.

Τι νόημα έχει η ενημέρωση για την κατάθλιψη;

«Βρισκόμαστε πίσω ως χώρα, τόσο στο θέμα της ενημέρωσης όσο και στην έννοια του στίγματος για όσους πάσχουν από κατάθλιψη» λέει χαρακτηριστικά ο Κίμων Προμπονάς, για να συμπληρώσει στο άλλο τηλεφώνημα η Τζοβάνα Κομνηνου με ένα ελαφρύ μειδίαμα: «Ναι, μας χωρίζει μεγάλη απόσταση από τα δύο σημαντικά κέντρα της ψυχοθεραπείας – τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ δηλαδή».

Σίγουρα, αυτό δεν εκπλήσσει κανέναν. Οι δομές της ψυχικής υγείας είναι υποστελεχωμένες, οι ανάγκες είναι υπερπολλαπλάσιες, ενώ αν και γίνονται σοβαρές προσπάθεις από φορείς και ΜΚΟ, πολλές φορές πέφτουν στο κενό. «Υπάρχει παταγώδης αποτυχία κατά την άποψή μου. Σε αυτού του τύπου τις δομές η ψυχοθεραπεία προέρχεται από εθελοντική εργασία, με συνεπές αποτέλεσμα πολλοί από τους ψυχοθεραπευτές ενώ έχουν διάθεση να προσφέρουν στο τέλος να βλέπουν όλη τη διαδικασία σαν πάρεργο» πιστεύει η ψυχολόγος.

«Η πρόληψη είναι το άλφα και το ωμέγα, όσο περισσότερη ενημέρωση υπάρξει επί του θέματος, τόσο μικρότερο θα είναι το πρόβλημα» αναφέρει ο ψυχίατρος Κίμων Προμπονάς. Η Τζοβάνα Κομνηνού, όμως, φαίνεται να έχει μία διαφορετική, περισσότερο αιρετική άποψη: «Δεν πιστεύω ότι μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά οι καμπάνιες ενημέρωσης».

Μου εξηγεί, παρακάτω, ότι όση ενημέρωση και αν υπάρξει για ένα θέμα, το ενδιαφέρον του κοινού -σχεδόν ανακλαστικά- ατονεί πολύ γρήγορα γύρω από αυτό. «Δεν μπορείς να πείσεις κανέναν άνθρωπο με το ζόρι. Πρέπει ο ίδιος να είναι έτοιμος να αναλάβει τα ηνία της ζωή του» λέει πολύ χαρακτηρισιτκά. Τι μπορούμε να κάνουμε λοιπόν; «Αν δεν προσπαθήσουμε να καταργήσουμε τα αίτια που προκαλούν την κατάθλιψη, δεν πρόκειται να γίνει τίποτα».

Αποποινικοποίηση τώρα

Ο Tony Soprano δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει το τέρας της κατάθλιψης. Δεν είναι ο μόνος. Υπάρχουν χιλιάδες άντρες εκεί έξω που δεν μπορούν να κάνουν ούτε το πρώτο βήμα. Το θέμα δεν έχει να κάνει με το φύλο, είναι ξεκάθαρα κοινωνικό. Ιδιαίτερα, μάλιστα, αν σκεφτούμε πως ζούμε σε εποχές που η θλίψη είναι ποινικοποιημένη. Υπάρχουν τα likes και τα nofitications για να σου φτιάξουν το κέφι. Ένα μικρό φιξάκι χαρούμενης διάθεσης σε έναν ωκεανό από άγχη, προβλήματα και αρνητικά συναισθήματα.

«Δε χρειάζεται κάθε απλή θλιψη να θεωρηθεί κατάθλιψη. Την ίδια στιγμή, όμως, δε σημαίνει ότι απαγορεύεται να την εκφράσεις» είναι οι πρώτες του κουβέντες που βγαίνουν από τα χείλια του Στέλιου Ανατολίτη.  Ο γνωστός stand-up κωμικός είναι 32 χρονών και έχει διαγνωστεί με διπολική διαταραχή. «Αν η ζωή μας μπορεί να παρομοιαστεί με κύματα, υπάρχει και το “δεν είμαι καλά σήμερα”. Έχω τις μαύρες μου, θυμήθηκα τον παππού μου που δεν είναι πια μαζί μας, κάτι, οτιδήποτε».

Η κατάθλιψη και ακόμα περισσότερο η αντρική κατάθλιψη αποτελεί ταμπού. Όπως είναι γνωστό, γύρω από τα ταμπού παίζουν νευρώσεις και τρομερή άγνοια. «Αν ήταν πιο αποδεκτό να εκφράσεις τη θλίψη σου, ίσως να μην έφταναν σε τόσο οριακό σημείο πολλοί άνθρωποι» αναφέρει ο Ανατολίτης, για να συνεχίσει: «Πιθανόν, αν κάποιος κάνει πιο νωρίς κάποια βήματα, να μπορέσει να προστατεύσει καλύτερα τον εαυτό του».

Φυσικά, ακόμα και όταν γίνονται κάποια βήματα, αυτά πολλές φορές είναι λανθασμένα. «Υπάρχει μία μόδα αυτοδιάγνωσης στις ΗΠΑ. Σε μία κοινωνία υπερκορεσμένη από εξειδικευμένη πληροφορία, δεν είναι καλό ο γενικός πληθυσμός να διαβάζει εκλαϊκευμένα άρθρα για να κάνει ο ίδιος -ενώ δεν είναι ειδκός- διάγνωση στον εαυτό του. Διαβάζει άλλα, άλλα καταλαβαίνει και, τελικά, βγάζει τα δικά του (συνήθως) λανθασμένα συμπεράσματα».

Ο Στέλιος Ανατολίτης έχει αρθρογραφήσει επανειλλημένα για θέματα ψυχικής υγείας. Άλλωστε, τα γνωρίζει από πρώτο χέρι. Στη διπολική διαταραχή, περνά κανείς περιόδους με μανία και περιόδους με κατάθλιψη. Τι όμως έκανε ο ίδιος για να βοηθηθεί; «Επειδή είχα κάνει κάποια βήματα, είχα κάνει δουλειά με τον εαυτό μου, βιώνω τη διπολική διαταραχή με μεγαλύτερη ηρεμία». Βέβαια, αυτό δεν είναι πάντα τόσο απλό, ούτε συμβαίνει σε όλους. «Πρέπει να αποποινικοποηθούν πέντε-δέκα πράγματα για να δούμε κατάματα τη ζωή και να αντιμετωπίσουμε καλύτερα την κατάθλιψη» σημειώνει ο 32χρονος κωμικός.

Μετά την κατάθλιψη

Δυστυχώς, δεν έχουν όλες οι ιστορίες happy end. Δεν είναι λίγοι εκείνοι οι άνθρωποι που βούτηξαν στην κατάθλιψη και οδηγήθηκαν μέχρι την αυτοχειρία. «Η αυτοκτονία δηλώνει αίτημα βοήθειας, αυτό έχει διαπιστωθεί» σημειώνει η Τζοβάνα Κομνηνού, πριν συνεχίσει: «Οι άνθρωποι που κάνουν απόπειρες συνήθως τις μετανιώνουν. Επειδή, όμως, παίρνουν προσοχή από αυτό -σημειωτέον, συνήθως έχουν έλλειμα προσοχής- το επαναλαμβάνουν. Πολλές φορές ο θάνατος δεν είναι, τελικά, το ζητούμενο. Πίστευαν ότι θα τη γλιτώσουν και αυτήν τη φορά».

Όσον αφορά τη ψυχική υγεία, τα σφιγμένα δόντια δεν οδηγούν πουθενά, ίσως μόνο σε μία ρημαγμένη ζωή. Δεν είναι πάντα χρήσιμο να το παίζεις σκληρό καρύδι. «Αν ήταν πιο εύκολο να μοριαστούμε αρνητικές σκέψεις, αν δεν υπήρχε ποινικοποίηση της αρνητικής διάθεσης στο κοινωνικό πλαίσιο που ζούμε, θα μπορούσαμε πιο εύκολα να βοηθήσουμε τους άλλους αλλά και τον εαυτό μας» μου λέει στο τηλέφωνο ο Στέλιος Ανατολίτης. Σκέφτομαι, εκείνη τη στιγγμή, πως όντως τα σκληρά καρύδια σκάνε – συνήθως με πολύ δυνατό κρότο.

Ζούμε σε μία κοινωνία που έχει έναν προκαθορισμένο ρόλο για τους άντρες στο μυαλό της. Είναι όμως εντυπωσιακό ότι οι περισσότερες αντρικές αυτοκτονίες παρατηρούνται σε περιόδους οικονομικής ύφεσης. Έτσι, σε αυτά τα χρόνια της ελληνικής κρίσης, το μείγμα έγινε εκρηκτικό. Το ζητούμενο δεν είναι να είμαστε στιβαροί, σκληροί και ακαταπόνητοι. Το ζήτημα είναι να είμαστε ζωνταντοί και καλά με τον εαυτό μας. «Η αυτοφροντίδα και η ποιόητα ζωής» όπως μου είπε σε κάποιο σημείο της κουβέντας μας ο 32χρονος κωμικός του stand up. Έχουμε το δικαίωμα να επισκεφτούμε έναν ειδικό, αυτό δεν μπορείς κανείς -κανένα κοινωνικό ταμπού- να μας το αφαιρέσει.

Τελικά, τα λόγια που είπε ο ψυχίατρος όταν ο Στέλιος Ανατολίτης ήταν έτοιμος να νοσηλευτεί μιλούν καλύτερα από μόνα τους:

«Δεν με ενδιαφέρει ο Στέλιος να φύγει με ένα χαρτί από εδώ – το έγγραφο αυτό είναι για να συνεννούμαστε οι γιατροί μεταξύ μας και να έχει εκείνος έναν μπούσουλα. Αν μπει στην κλινική, με ενδιαφέρει όταν βγει να έχει μία καλύτερη ποιότητα ζωής».