Η επιδημία που εξαφάνισε σχεδόν τη μισή Κωνσταντινούπολη

Η ‘Πανώλη του Ιουστινιανού’ ξεκίνησε να αποδεκατίζει την ανατολική μεσόγειο τον Σεπτέμβριο του 541 μ.Χ και η κορύφωσή της θεωρείται ότι ήρθε την άνοιξη του 542 μ.Χ. Παρά το όνομά της, δεν γεννήθηκε μέσα στα ευμετάβλητα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά στην Αιθιοπία ένα χρόνο νωρίτερα. Προχώρησε στην Αφρική και μόλις έφτασε στο λιμάνι Πηλούσιου της Αιγύπτου, άρχισε να μεταδίδεται δια θαλάσσης στα υπόλοιπα μεγάλα λιμάνια της εποχής. Πρώτα πήγε προς Αλεξάνδρεια, Γάζα, Ιερουσαλήμ και Αντιόχεια και από εκεί, μέσω των μεγάλων εμπορικών δρόμων, έφτασε στην καρδιά της αυτοκρατορίας, στην Κωνσταντινούπολη.

Είναι η επιδημία πανώλης για την οποία γνωρίζουμε τα λιγότερα, καθώς εκτός απ’ τον Προκόπιο, τον “ιστορικό του Βασιλιά”, ελάχιστοι αφιέρωσαν περισσότερες από μερικές σελίδες στα βιβλία τους, συμπεριλαμβανομένου και του Ιωάννη Μαλάλα.

Τι ξέρουμε, λοιπόν.

Ξέρουμε ότι νόσησε και ο ίδιος ο Ιουστινιανός αλλά κατάφερε να το ξεπεράσει. Ξέρουμε ότι κατέστρεψε οικονομικά την αυτοκρατορία και ακύρωσε τα επεκτατικά της σχέδια. Κανείς δεν ήθελε να πολεμήσει -προφανώς. Και ξέρουμε και τα συμπτώματά της αρρώστιας.

Ο Προκόπιος, περιγράφει:

“Τους ανθρώπους τους έπιανε ξαφνικά πυρετός. Ο πυρετός ήταν χαµηλός από την αρχή ως το βράδυ, ώστε δεν έδινε την εντύπωση πως ήταν κάτι επικίνδυνο. Την ίδια µέρα, σε µερικούς ασθενείς, σε άλλους την εποµένη και στους υπόλοιπους ύστερα από λίγες µέρες, παρουσιαζόταν πρήξιµο, που αρχικά περιοριζόταν στη βουβωνική χώρα. Ύστερα επεκτεινόταν στη µασχάλη, σε ορισµένες, µάλιστα περιπτώσεις και στο πίσω µέρος των αυτιών και σε διάφορα σηµεία των µηρών. Σε µερικές περιπτώσεις ο θάνατος ερχόταν αµέσως, ενώ σε άλλες ύστερα από µέρες. Σε µερικούς ασθενείς το σώµα γέµιζε µε µαύρες φουσκάλες, µεγάλες σαν σπυριά φακής, αυτοί δεν ζούσαν ούτε µια µέρα, αλλά πέθαιναν αµέσως. Μερικοί, πάλι, έκαναν εµετό µε αίµα, χωρίς καµιά φανερή αιτία, και αµέσως πέθαιναν”.

Ο Ευάγριος Σχολαστικός, εκκλησιαστικός συγγραφέας, προσθέτει:

“Η αρρώστια λέγεται πως άρχισε από την Αιθιοπία. Βήµα προς βήµα διέτρεξε ολόκληρη την οικουµένη, χωρίς να αφήσει ανέγγιχτο κανένα από τους ανθρώπους. Η νόσος εκδηλωνόταν µε διάφορα συµπτώµατα. Σε άλλους άρχιζε από το κεφάλι µε κόκκινα από το αίµα τα µάτια και µε πρησµένο πρόσωπο, κατέβαινε µέχρι το λαιµό και έστελνε όποιον είχε προσβάλει στο θάνατο. Σε άλλους προκαλούσε γαστρορραγία. Κάποιοι βουβώνες πρήζονταν και εξαιτίας τους ανέβαινε υψηλός πυρετός. Και πέθαιναν τη δεύτερη ή την τρίτη µέρα, έχοντας σώας τας φρένας και το σώµα ίδιο µε εκείνους που δεν είχαν πάθει τίποτε. Άλλοι όµως έχαναν τη ζωή τους, αφού παραλογίζονταν. Υπάρχουν µάλιστα περιπτώσεις που κάποιοι προσβλήθηκαν και µια και δυο φορές και διέφυγαν τον κίνδυνο, αλλά πέθαναν µόλις προσβλήθηκαν ξανά. Και οι τρόποι µετάδοσης της νόσου ήταν πολλοί και πέραν κάθε λογικής. Άλλοι µεν χάνονταν απλώς ζώντας και τρώγοντας µαζί, άλλοι δε µόνο από την απλή επαφή, άλλοι όταν έµπαιναν µέσα στο σπίτι, άλλοι στην αγορά. Μερικοί φεύγοντας απρόσβλητοι από πόλεις που νοσούσαν µετέδωσαν τη νόσο σε άλλους που δεν νοσούσαν. Και όσοι ήταν πρόθυµοι να προσβληθούν, επειδή είχαν χάσει τα παιδιά τους ή το σπιτικό τους και είχαν ακριβώς γι’ αυτό αναµιχτεί µε τους νοσούντες, δεν προσβλήθηκαν λες και η αρρώστια να αντιστρατευόταν τη θέλησή τους”.

Έχοντας μπει πια στον Μεσαίωνα, η επιστήμη είχε αρχίσει πάλι να χάνει έδαφος από τη δεισιδαιμονία. Οι άνθρωποι τότε, σύμφωνα με τον Προκόπιο, πίστευαν ότι την πανώλη την έφερνε ένας συγκεκριμένος δαίμονας. Αυτό το κακό πνεύμα είτε εμφανιζόταν στο όνειρο του ανθρώπου που επρόκειτο να νοσήσει είτε εμφανιζόταν ολοζώντανος μπροστά του, με σάρκα και φωτιά, τη στιγμή που ξυπνούσε. Και του έφερνε τον θάνατο.

Οι άνθρωποι για να εμποδίσουν τον δαίμονα να μπει στο σπίτι τους, κλειδαμπαρώνονταν, έβαζαν σιδερένιες βέργες πίσω απ’ την πόρτα τους και δεν επέτρεπαν ούτε σε συγγενείς να τους επισκεφτούν. Και ως φάρμακο διάλεγαν τον εξορκισμό. Οι ιερείς έσπαγαν την “καραντίνα” και προσπαθούσαν να βγάλουν τον δαίμονα μέσα απ’ το σώμα του αρρώστου, χωρίς φυσικά να προσφέρουν τίποτα στην πραγματικότητα.

Υπήρξαν όμως και εκείνοι που πίστευαν ότι οι μοναχοί είναι στην πραγματικότητα “μεταμφιεσμένοι δαίμονες” και όποτε τους συναντούσαν, άλλαζαν μονοπάτι.

Πιστεύεται ότι καθημερινά στην Κωνσταντινούπολη πέθαιναν 5 χιλιάδες άνθρωποι, κάτι που σημαίνει ότι τα νεκροταφεία δεν αρκούσαν για να καλύψουν τις “ανάγκες”.

Όταν οι εκκλησίες και οι πύργοι γέμισαν, ο Βυζαντινοί αναγκάστηκαν να γίνουν εφευρετικοί. Έσκαψαν ομαδικούς τάφους έξω απ’ τα τείχη, και όταν άρχισε και η γη να “σώνεται”, πολλές φορές απλά στοίβαζαν τα πτώματα σε βάρκες και τις άφηναν να φύγουν στη θάλασσα. Αυτό βέβαια είχε ως αποτέλεσμα πολλές παρακείμενες ακτές να γεμίσουν με νεκρά σώματα ή κάποιες βάρκες να γυρίσουν ακριβώς στο σημείο απ’ το οποίο έφυγαν, εξαιτίας των ρευμάτων. Αυτό που δεν έκαναν ποτέ εκείνα τα χρόνια ήταν να κάψουν τα πτώματα. Απαγορευόταν ρητά λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων.

Παράλληλα, προκειμένου να γίνεται εύκολα η ταυτοποίηση των θυμάτων της πανώλης, πολλοί κυκλοφορούσαν με μια μικρή ταμπελίτσα περασμένη στο χέρι τους, πάνω στην οποία είχαν χαραγμένο το όνομά τους. Μπορεί να ακούγεται υπερβολικό σήμερα, αλλά τότε ήταν πολύ συνηθισμένο να βγεις απ’ το σπίτι σου για λίγη ώρα μετά, να πεθάνεις ξαφνικά στον δρόμο. Και κανείς δεν θα πολυσκοτιζόταν ποιος είσαι. Απλά θα σε έριχναν σε κάποιο ομαδικό τάφο, χωρίς να ενημερώσουν κανέναν.

Η ‘πανώλη του Ιουστινιανού’ εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, έφτασε βόρεια μέχρι τη Δανία και δυτικά μέχρι την Ιρλανδία, ενώ απ’ την άλλη πλευρά του χάρτη, έφτασε μέχρι τις Ινδίες και την Κίνα.

Μεταξύ του 542 και 546 μ.Χ υπολογίζεται ότι πέθαναν συνολικά περίπου 100 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως. Το 25% του μεσογειακού πληθυσμού εξαφανίστηκε.

Μέχρι το 746 μ.Χ η πανώλη έκανε πολλές φορές την επανεμφάνισή της -και στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία και στον υπόλοιπο γνωστό κόσμο- χωρίς ευτυχώς να σκορπίσει ξανά τόσα εκατομμύρια πτώματα όπως το 541.

Τι την προκάλεσε όμως -εκτός απ’ την “οργή του Θεού για τα κρίματά μας”, όπως διακήρυσσε αφελώς μεγάλη μερίδα του πληθυσμού τότε;

Είναι γνωστό πια στους επιστήμονες ότι η πανώλη προκαλείται απ’ το εντεροβακτήριο Yersinia pestis το οποίο κατά κύριο λόγο εξαπλώνεται απ’ τους ψύλλους, οι οποίοι το έχουν “κολλήσει”, δαγκώνοντας μολυσμένο αρουραίο ή σκίουρο. Μπορεί ωστόσο και να το κολλήσει κάποιος ερχόμενος απλά σε επαφή με κάποιο μολυσμένο ζώο ή με κάποιον άνθρωπο που νοσεί. Σήμερα συναντάται σπάνια και κυρίως στη Μαδαγασκάρη, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και την Ινδία και το Περού.