Υπερπληθυσμός, αυτός ο αόρατος κίνδυνος

Ο πρωτοπόρος συγγραφέας της επιστημονικής φαντασίας πάντα έβλεπε μπροστά από την εποχή του. Τότε, ο πλανήτης αριθμούσε 5,2 δισ. ανθρώπους, σήμερα αυτός ο αριθμός φτάνει τα 7,8 δισ, ενώ μέχρι το 2100 αναμένεται να ξεπεράσει τα 10 δισ. παγκοσμίως. Η φράση που ακούγεται συχνά σε ρεπορτάζ για τις χώρες του τρίτου κόσμου, ότι δηλαδή «η ανθρώπινη ζωή είναι πιο φτηνή στην Αφρική», μπορεί να μοιάζει τρομερά κυνική, δυστυχώς όμως είναι πέρα για πέρα αληθινή.

Για τον Δυτικό Κόσμο, ο υπερπληθυσμός μοιάζει με σενάριο βγαλμένο από sci-fi ταινία. Το μοναδικό πράγμα που μας υπενθυμίζει ότι είμαστε πάρα πολλοί για τα κυβικά αυτού του πλανήτη, είναι οι εικόνες από τις μητροπόλεις: Δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι, ηλικιακά γερασμένοι, στεγάζονται σε μικροσκοπικά διαμερίσματα, όσο η ύπαιθρος ρημάζει από την απραξία και τα εγκαταλελειμμένα χωριά. Κατά τα άλλα, οι πληθυσμοί παραμένουν εδώ και δεκαετίες σταθεροί, αν δε μειώνονται κιόλας.

Τι συμβαίνει όμως στις πιο φτωχές γειτονιές του πλανήτη; Όσο εμείς κοιμόμαστε τον ύπνο του δικαίου, ο αναπτυσσόμενος κόσμος δεινοπαθεί. Τα αποτελέσματα του υπερπληθυσμού φτάνουν ως έμμεσες συνέπειες μέχρι τις πύλες της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Εκεί, στα χερσαία και θαλάσσια σύνορα, από τη Λέσβο μέχρι το Τέξας, όπου το προσφυγικό και μεταναστευτικό δράμα παίζεται με αμείωτη ένταση εδώ και χρόνια.

Εικόνες από τον αναπτυσσόμενο κόσμο

«Το lockdown λειτούργησε ως ένα χημικό πείραμα που έριξε ξαφνικά φως σε σκοτεινές γωνιές. Καθώς τα μαγαζιά, τα εστιατόρια, και οι επιχειρήσεις έκλειναν τις πόρτες τους, όσο οι πλούσιοι και οι μεσοαστοί κλειδώνονταν μέσα στις προφυλαγμένες αποικίες του, οι πόλεις και οι megacities μας άρχισαν να διώχνουν την εργατική τους τάξη -τους εσωτερικούς μετανάστες- σαν ένα ανεπιθύμητο φορτίο» έγραφε στην αρχή της πανδημίας, η βραβευμένη με Booker Arundhati Roy. Οι περιγραφές της Ινδής συγγραφέως που βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της πανδημίας για να κάνει ρεπορτάζ ήταν πολύ απλά συγκλονιστικές,

Δεκάδες χιλιάδες ψυχές, πολίτες που ανήκουν στην κατώτερη κάστα της Ινδίας, άστεγοι που ζουν στις παρυφές της αστικής ζωής, εργάζονται περιστασιακά, πίνουν μολυσμένο νερό και αν προλάβουν μία θέση ύπνου σε κάποιο νεκροταφείο νιώθουν τυχεροί, βρέθηκαν αποκλεισμένοι σε ένα άτυπο No Man’s Land. Δεν υπήρχε πια το μεροκάματο για να τους ζήσει. Έτσι, αποφάσισαν να αποχωρήσουν μαζικά από τις πόλεις με προορισμό τα χωριά καταγωγής τους· κατακλύζοντας στην πορεία τους εθνικούς δρόμους της χώρας.

Η ινδική αστυνομία και ο στρατός τους ώθησε πίσω χρησιμοποιώντας αύρες. Το ρίσκο της μετάδοσης της Covid-19 στην επαρχία ήταν πάρα πολύ μεγάλο για μία χώρα με υποτυπώδεις υποδομές όσον αφορά την πρωτοβάθμια υγεία. Έμειναν εκεί, στους καταυλισμούς των megacities της ινδικής χερσονήσου, χωρίς στέγη πάνω από το κεφάλι τους, χωρίς χρήματα, χωρίς υγειονομική προφύλαξη, να περιμένουν καρτερικά το τέλος της πανδημίας. Να υπομένουν τα πάνδεινα, μέχρι εκείνη τη μέρα που θα μπορέσουν να φύγουν. Λογικός και αναμενόμενος προορισμός; Κάπου που θα μπορούν να ζήσουν επιτέλους ως άνθρωποι.

Οι πραγματικοί κίνδυνοι

Η πρόβλεψη του οργανισμού Water Resources Group για το εγγύς μέλλον δεν είναι καθόλου ευοίωνη: «Μέχρι το 2030, σχεδόν ο μισός πληθυσμός του πλανήτη θα ζει σε εκτάσεις με έλλειψη νερού». Σε κάποιες αναπτυσσόμενες περιοχές της Γης, οι ανάγκες για πόσιμο νερό θα ξεπεράσουν σύντομα κατά 50% την αντίστοιχη προσφορά. Μάλιστα, καθώς οι πληθυσμοί αυξάνονται ανομοιόμορφα (καθόλου στον Δυτικό κόσμο, με εκρηκτικό ρυθμό στον Αναπτυσσόμενο), το πρόβλημα γίνεται ακόμα πιο έντονο. Και όχι μόνο για το νερό.

«Τα επόμενα 40 χρόνια, σχεδόν το 97% της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού (2,3 δισ.) υπολογίζεται ότι θα προέλθει από τις λιγότερες αναπτυγμένες περιοχές του πλανήτη, με το 49% αυτής της αύξησης να πραγματοποιείται στην Αφρική» αναφέρει έρευνα του Πανεπιστήμιου του Χάρβαρντ, για να συνεχίσει σε ακόμα πιο απαισιόδοξο τόνο: «Πολλές αναπτυσσόμενες χώρες, όπως αυτές που βρίσκονται στην Υποσαχάρια Αφρική και τη Νότια Ασία, κράτη που ήδη υποφέρουν από πληθυσμιακή έκρηξη, θα έρθουν αντιμέτωπες με μία υποβάθμισης της ποιότητας και μείωση του προσδόκιμου της ζωής, εξαιτίας των ελλείψεων σε νερό, τροφή και ενέργεια».

Τα δρακόντεια μέτρα που έλαβε η Κίνα πριν μερικές δεκαετίες (όπως η απαγόρευση δεύτερου παιδιού για τις οικογένειες) με σκοπό να περιορίσει την πληθυσμιακή αύξηση μιλούν από μόνα τους για τους κινδύνους του υπερπληθυσμού. Επί της ουσίας, όμως, στον Δυτικό Κόσμο ερχόμαστε μόνο εμμέσως σε επαφή με αυτά. Στην Αθήνα, το Παρίσι και τη Νέα Υόρκη, τα περισσότερα ζευγάρια κάνουν ένα ή δύο παιδιά. Η υπογεννητικότητα είναι ένα μακροχρόνιο γεγονός για το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμούς τους.

Συνήθως, οι μόνες οικογένειες με πολλά παιδιά είναι εκείνες που ζουν στα πιο φτηνά προάστια, σε περιοχές που σε κάποιες περιπτώσεις έχουν μεταμορφωθεί σε γκέτο. Πρόσφυγες και μετανάστες από τις πιο φτωχές περιοχές του πλανήτη που αναζητούν -όπως είναι λογικό και απόλυτα θεμιτό- ένα καλύτερο αύριο.

Όσον αφορά την Ευρώπη τώρα, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2009, αν η υπογεννητικότητα στους «ντόπιους» πληθυσμούς συνεχίσει σε αυτόν τον ρυθμό ενώ η μέση ηλικία θανάτου παραμείνει κοντά στα 80 χρόνια, τότε, αργά ή γρήγορα, το εργασιακό δυναμικό που σήμερα αποτελεί το 70% του πληθυσμού θα μειωθεί αγγίζοντας ποσοστά κοντά στο 50%. Μιλάμε, δηλαδή, για τη μετατροπή σε μία κοινωνία γέρων με ό,τι αρνητικό και αν σημαίνει αυτό.

Μήπως, λοιπόν, η έλευση νέων ανθρώπων από περιοχές του πλανήτη όπου ο υπερπληθυσμός έχει ήδη φτάσει στο απροχώρητο μπορεί να αναζωογονήσει τις γερασμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες; Ναι, αν και δυστυχώς τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Καταρχάς, αν τα στατιστικά επιβεβαιωθούν, είναι πολύ πιθανό ότι η Ευρώπη -ακόμα και αν θέλει- δε θα μπορεί να απορροφήσει τους εκατοντάδες χιλιάδες εκπατρισμένους σε μερικά χρόνια.

Στην παρούσα φάση, βέβαια, η Ευρωπαϊκή Ένωση απορροφά κυρίως όσους θέλει (εκπαιδευμένο προσωπικό, επιστήμονες, εργαζόμενους πολύ καλά καταρτισμένους σε νέες τεχνολογίες), αφήνοντας κράτη που έχουν σύνορα με Ασία και Αφρική, όπως η Ελλάδα και η Ιταλία, να βγάζουν το «φίδι από την τρύπα». Μάλιστα, το δόγμα για μία «Ευρώπη Φρούριο» παίρνει σάρκα και οστά σε χώρες όπως η Ουγγαρία· εκεί όπου η ακροδεξιά κυβέρνηση του Viktor Orban εφαρμόζει το δόγμα «σοκ και δέος» απέναντι σε όποιον άτυχο πρόσφυγα προσπαθήσει να περάσει μέσα από το έδαφος της.

Μία απειλή για τον πλανήτη, μία απειλή για τη δημοκρατία

Ο υπερπληθυσμός αποτελεί την πηγή για ένα σωρό δεινά. Σε χώρες που τα βασική είδη για την επιβίωση σπανίζουν, είναι απόλυτα λογικό το οργανωμένο έγκλημα και οι διάφοροι αυτόκλητοι πολέμαρχοι να κάνουν πάρτι. Άλλωστε, οι τοπικές συρράξεις για το δικαίωμα στο νερό δεν είναι καθόλου σπάνιο φαινόμενο πια. Παράλληλα, οι φονικές επιδημίες, κάτι με το οποίο ήρθαμε πολύ πρόσφατα αντιμέτωποι στον Δυτικό Κόσμο, βρίσκονται στην ημερησία διάταξη.

Πιο συγκεκριμένα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει ότι η κλιματική αλλαγή σε συνδυασμό με τον υπερπληθυσμό, αποτελεί βασική αιτία για την ταχύτατη αύξηση των μεταδοτικών ασθενειών, αφού συνολικά περίπου 3,7 δισ. άνθρωποι υποσιτίζονται παγκοσμίως, με συνεπές αποτέλεσμα να είναι πολύ πιο ευάλωτοι στις επιδημίες.

Όλα αυτά συνηγορούν δυστυχώς σε μία μακάβρια αλήθεια: Στην Αφρική, αλλά και γενικά στις χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου, η ανθρώπινη ζωή είναι πιο φτηνή. Πολλές φορές οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που φτάνουν μέχρι τα ευρωπαϊκά και αμερικανικά σύνορα δεν έχουν τίποτα να χάσουν. Απολύτως τίποτα. Η ζωή τους, πίσω στις πατρίδες τους, δεν αξίζει ούτε μία δεκάρα.

Ο υπερπληθυσμός είναι ένα σοβαρότατο πρόβλημα που -ή μάλλον θα έπρεπε να- απασχολεί ολόκληρο τον πλανήτη. Αργά ή γρήγορα, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, είναι δεδομένο ότι θα μας χτυπήσει την πόρτα. Όπως σωστά είχε προβλέψει ο Isaac Asimov οι ανέσεις / η δημοκρατία / η ελευθερία είναι αγαθά που δεν μπορούν να υπάρξουν κάτω από τη δαμόκλειο σπάθη του υπερπληθυσμού.

Σύντομα, λοιπόν, θα κληθούμε να αποφασίσουμε: Θέλουμε με νύχια και με δόντια να έχουμε μία Ευρώπη Φρούριο που αποκλείει τους απελπισμένους αυτής της Γης ή σκεπτόμενοι λογικά και με βάση τον ανθρωπισμό θα αναζητήσουμε λύσεις για να χωρέσουμε όλοι κάτω από την ίδια στέγη;

Οι αποφάσεις μας ίσως κρίνουν το μέλλον του πλανήτη. Άλλωστε, για πόσο καιρό ακόμα θα μπορέσουμε να κοιμόμαστε τον ύπνο του δικαίου; Υπάρχουν απελπισμένοι άνθρωποι εκεί έξω που μας χτυπούν την πόρτα.