Υπόθεση Πολκ: Η δολοφονία του Αμερικανού δημοσιογράφου που συντάραξε τη Θεσσαλονίκη
Ο ρεπόρτερ του δικτύου CBS Τζορτζ Πολκ έψαχνε την αλήθεια στα ταραγμένα χρόνια του ελληνικού εμφυλίου. Η αναζήτηση αυτή κόπηκε απότομα στις 16 Μαΐου του 1948.
- 16 ΜΑΙ 2024
Ένα πτώμα επιπλέει στον Θερμαϊκό κόλπο. Είναι δεμένο πισθάγκωνα και ήδη βρίσκεται κάποιες ώρες στο νερό. Το ανασύρει ένας ψαράς και ενημερώνει αμέσως τις αρχές. Το σώμα ανήκει στον Τζορτζ Πολκ, ανταποκριτή του Αμερικανικού δικτύου CBS. Είναι 16 Μαΐου του 1948, στην Ελλάδα μαίνεται ο Εμφύλιος Πόλεμος και αυτή είναι η πρώτη από τις πολύκροτες υποθέσεις δολοφονιών που θα ταλανίσουν τη Θεσσαλονίκη του Ψυχρού Πολέμου.
Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, ο Γρηγόρης Λαμπράκης θα δολοφονηθεί στην ίδια πόλη. Ο πρώτος ήταν Αμερικανός δημοσιογράφος, ο δεύτερος βουλευτής της ΕΔΑ. Και οι δύο περιπτώσεις θεωρούνται πολιτικές δολοφονίες, ενώ όμως η δεύτερη εξιχνιάστηκε (παρότι το βαθύ κράτος προσπάθησε να την κουκουλώσει) για την πρώτη η αλήθεια δεν έλαμψε ποτέ. Συνέχισε και συνεχίζει να αποτελεί ένα μελανό σημείο για την πόλη, για την Ελλάδα, για τη μεταπολεμική ιστορία γενικότερα.
Δεν είναι τυχαίο ότι από τότε μέχρι σήμερα, το Πανεπιστήμιο του Λονγκ Άιλαντ δίνει κάθε χρόνο το George Polk Award, ένα βραβείο δημοσιογραφίας στη μνήμη ενός ανθρώπου που έπεσε την ώρα του καθήκοντος.
Το ιστορικό πλαίσιο
Δυνάμεις του Ελληνικού Στρατού βάλλουν ενάντια στους αντάρτες του ΔΣΕ / © AP
Βρισκόμαστε στη Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια του Ελληνικού Εμφύλιου Πολέμου. Από τη μία πλευρά ο τακτικός, κυβερνητικός Ελληνικός Στρατός και από την άλλη οι αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (ΔΣΕ). Οι μάχες δε λαμβάνουν χώρα μέσα στις μεγάλες πόλεις αλλά πάνω στα βουνά: οι ορεινοί όγκοι της Δυτικής Μακεδονίας βρίσκονται υπό την κυριαρχία του ΔΣΕ και του στρατηγού Μάρκου Βαφειάδη.
Τίποτα δεν έχει κριθεί ακόμη. Μάλιστα στις 10 Φεβρουαρίου του 1948 οι αντάρτες βάλλον με ορειβατικά πυροβόλα ενάντια στη Θεσσαλονίκη. Η κυβέρνηση και ο Ελληνικός Στρατός απαντούν με ομαδικές εκτελέσεις οπαδών και μελών του ΚΚΕ.
Το κλίμα είναι περισσότερο τεταμένο από ποτέ. Άλλωστε, μετά τον Φεβρουάριο του 1945, όπου ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Φραγκλίνος Ρούζβελτ, ο ηγέτης της ΕΣΣΔ Ιωσήφ Στάλιν και ο Βρετανός Πρωθυπουργός Ουίνστον Τσώρτσιλ μοίρασαν την Ευρώπη σε σφαίρες επιρροής, ήρθε και η επισημοποίηση του Ψυχρού Πολέμου μέσα από το Δόγμα Τρούμαν τον Μάρτιο του 1947.
Τι ακριβώς προέβλεπε αυτό; Την ανάληψη της κηδεμονίας της Ελλάδας από τις ΗΠΑ καθώς η Μεγάλη Βρετανία δεν μπορούσε πια να διατηρήσει, λόγω οικονομικών προβλημάτων, τον ηγετικό της γεωπολιτικό ρόλο. Έτσι, η Αμερική θα παρείχε οικονομική, στρατιωτική καθώς και τεχνοκρατική βοήθεια μία πολύ συγκεκριμένη προϋπόθεση: το δέσιμο του ελληνικού κράτους στο δικό τους ανερχόμενο άρμα. Η Σοβιετική Ένωση προφανώς είχε αντιρρήσεις αλλά δεν τις βροντοφώναξε ποτέ. Υπήρχαν, άλλωστε, συμφωνίες στη μέση.
Κάπου εκεί είναι που μπαίνει και στο κάδρο ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζορτζ Πολκ. Γεννημένος στο Τενεσί το 1913, απόγονος πρώην Αμερικανού Προέδρου και διεθνής ανταποκριτής βρέθηκε το 1947 στην Ελλάδα και τη Θεσσαλονίκη με σκοπό να καλύψει τα πολιτικά δρώμενα της χώρας.
Την ίδια χρονιά γνώρισε την αεροσυνοδό Ρέα Κοκκώνη την οποία και παντρεύτηκε. Οι ανταποκρίσεις του έφταναν στο αμερικανικό δίκτυο CBS και ο ίδιος έδειχνε διατεθειμένος να κάνει τη δουλειά του παρά το κλίμα τρομοκρατίας που επικρατούσε στη Θεσσαλονίκη της εποχής. Η χωροφυλακή και οι δωσίλογοι ήταν κράτος εν κράτει ενώ δεν έλειπαν και οι ατασθαλίες των πολιτικών. Ο Πολκ τα έγραφε και αυτά τυπώνονταν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού.
Τελικά, πλήρωσε αυτή του την κακιά συνήθεια: βρέθηκε δολοφονημένος με μία σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού στις 16 Μαΐου του 1948.
Η ανεξιχνίαστη δολοφονία
Σκηνή από την κηδεία του δημοσιογράφου Τζορτζ Πολκ στη Θεσσαλονίκη, στις 22 Μαΐου του 1948. / © AP
Ο θάνατος πρόλαβε τον Τζορτζ Πολκ λίγο πριν εκείνος συναντηθεί με τον αρχηγό του ΔΣΕ, στρατηγό Μάρκο Βαφειάδη. O Αμερικανός δημοσιογράφος, όπως κάνουν φανερό το γεγονότα, γνώριζε ότι για να έχει σωστό ρεπορτάζ πρέπει να συνομιλεί και με τις δύο πλευρές. Για τις ελληνικές (αλλά και για τις αμερικανικές) αρχές αυτό ήταν πρόβλημα. Ένα αγκάθι.
Η εν λόγω συνάντηση δεν έγινε ποτέ. Η επίσημη θέση της πολιτείας ήταν πως ο Αδάμ Μουζενίδης (στέλεχος του ΚΚΕ) δολοφόνησε τον Ποτ με συνεργούς τον Βαγγέλη Βασβανά και τον Γρηγόρη Στακτόπουλο (συντάκτης της εφημερίδας «Μακεδονία», ανταποκριτής του πρακτορείου Reuters). Πώς και γιατί έγινε αυτό; Τον πυροβόλησαν μέσα στη βάρκα που θα τον μετέφερε στη συνάντηση, ως προβοκάτσια ενάντια στο επίσημο κράτος, έτσι ώστε να φανεί ότι προβαίνει σε εγκληματικές ενέργειες.
Η θεωρία όμως έμπαζε από παντού, αφού αργότερα αποδείχτηκε ότι ο Μουζενίδης ήταν νεκρός όταν πυροβολήθηκε ο Αμερικανός δημοσιογράφος ενώ ο Βασβανάς βρισκόταν την ίδια περίοδο εκτός Ελλάδας. Μετά την ερήμην καταδίκη των πρώτων δύο σε θάνατο, αποδιοπομπαίος τράγος ήταν ο Στακτόπουλος. Ο τελευταίος πέρασε 12 ολόκληρα χρόνια στη φυλακή.
Μάλιστα, η σύζυγός του Θεοδώρα Στακτοπούλου δήλωνε πριν λίγα χρόνια στην εφημερίδα Αυγή: «Ποτέ δεν πίστεψα ότι ο άντρας μου ήταν ένοχος», για να συμπληρώσει ότι πήγαινε μετά τον θάνατό του στο νεκροταφείο και μονολογούσε μπροστά στον τάφο «Γρηγόρη, ακόμη δεν έγινε τίποτα». Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Στακτόπουλος έπεσε θύμα άγριων βασανιστηρίων με σκοπό να ομολογήσει την ενοχή του.
Με την υπόθεση ασχολήθηκε τότε το δικηγορικό γραφείο Ντόνοβαν της Νέας Υόρκης και ο απεσταλμένος του Τζέιμς Κέλις. Τα στοιχεία της έρευνας έδειχναν πως οι αντάρτες ήταν σχεδόν απίθανο να είχαν διαπράξει τη συγκεκριμένη πολιτική δολοφονία. Αντίθετα, τα ευρήματα έδειχναν προς το βαθύ ακροδεξιό κράτος. Δυστυχώς, η Θεσσαλονίκη μετά τον Πόλεμο, και ιδιαίτερα μετά την εξάλειψη του εβραϊκού στοιχείου, ήταν έρμαιο των παρακρατικών. Ο Κέλις ανακλήθηκε άρον-άρον, η έρευνά του ερχόταν σε αντίθεση με το δόγμα Τρούμαν.
Ύστερα από 75 χρόνια, η δολοφονία του Τζορτζ Πολκ παραμένει, επί της ουσίας, ανεξιχνίαστη. Αντίστοιχα, ο αθώος όπως όλα δείχνουν, Γρηγόρης Στακτόπουλος δε δικαιώθηκε ποτέ.
Όσες δημοσιογραφικές έρευνες έγιναν και όσα βιβλία γράφτηκαν μέσα από τις δεκαετίες επί του θέματος -και δεν είναι λίγα- καταλήγουν σχεδόν όλα στο ίδιο συμπέρασμα: ήταν μία πολιτική δολοφονία, μία σκευωρία που σκοπό είχε να κλείσει στόματα. Άλλωστε, μαινόταν ένας Εμφύλιος Πόλεμος σε μία χώρα που η τύχης ήταν ήδη προκαθορισμένη.
Στον βωμό των γεωπολιτικών συμφερόντων θυσιάστηκε ένας μαχόμενος δημοσιογράφος αλλά και άλλο ένα πολύ συνηθισμένο θύμα τέτοιων καταστάσεων: η αλήθεια.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στις 20 Μαΐου του 2023 από τον Γιώργο Ρομπόλα.
