Μήπως, τελικά, τα social media είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την ανθρωπότητα;

Ακριβώς αυτήν την υπόθεση εργασίας υποστηρίζει μία διεπιστημονική εργασία που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο Proceedings of Νational Αcademy of Sciences των ΗΠΑ. Οι 17 ερευνητές που συμμετείχαν προέρχονται από τελείως διαφορετικούς κλάδους, δείχνουν όμως να συμφωνούν σε κάτι βασικό: πρέπει να αντιληφθούμε τους κινδύνους των νέων τεχνολογιών και των social media πριν να είναι αργά.

«Υπάρχει ένα τεράστιο πρόβλημα και οφείλουμε να αντιληφθούμε το πλαίσιό του, είναι πολύ σημαντικό για το μέλλον» δήλωσε χαρακτηριστικά στο Recode ο Carl Begstrom, βιολόγος και επικεφαλής της έρευνας που φέρει τον τίτλο «Διαχείριση της παγκόσμιας συλλογικής συμπεριφοράς».

Social media, το κέντρο του προβλήματος

Για την επιστημονική ομάδα, το βασικό ζητούμενο είναι η συλλογική συμπεριφορά των ανθρώπων να αντιμετωπιστεί όχι απλά ως ένας ενδιαφέρον επιστημονικός τομέας αλλά ως ένα εργαλείο-κλειδί για τη διαβίωση του ανθρώπινου είδους. Τι σημαίνουν όμως όλα αυτά;

Η έρευνα είναι γραμμένη σε αρκετά εκλαϊκευμένη γλώσσα χωρίς να προσπαθεί αν μπερδέψει τους αναγνώστες. Ακριβώς, το αντίθετο. Επιχειρεί δηλαδή να ρίξει σε φως σε κάτι που είναι πασιφανές αλλά μέχρι στιγμής δε δείχνουμε να κάνουμε κάτι για αυτό: οι νέες τεχνολογίες και -κυρίως- τα social media καλπάζουν χωρίς όμως εμείς να είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι για αυτό.

Η ψηφιακή εποχή έχει επιφέρει κατακλυσμιαίες αλλαγές στις κοινωνίες μας χωρίς όμως να αντιλαμβανόμαστε ακόμα ακριβώς τις συνέπειες που έχει στη λειτουργία τους. Πριν λίγα χρόνια, όποιος έλεγε ότι τα κοινωνικά δίκτυα συχνά πυκνά πυροδοτούν φαινόμενα ρατσιστικού μίσους αντιμετωπιζόταν σαν τρελός. Τώρα, γνωρίζουμε ότι το cyber bullying είναι κοινός τόπος σε όλον τον πλανήτη, ενώ οι φορές που κάποιο hoax λειτούργησε ως σπίθα για φυλετικές εκκαθαρίσεις δεν ήταν λίγες. Καμιά φορά αρκεί ένα tweet.

Έχει νόημα να καταλάβουμε πως περισσότερα συχνά -παρά σπάνια- λειτουργούμε ως ομάδες και όχι ως άτομα. Όπως οι ακρίδες κατασπαράζουν μαζικά ολόκληρες εκτάσεις πράσινης γης σαν να έχουν κάποιο σχέδιο πίσω από αυτό, έτσι και εμείς οδηγούμαστε σε μαζικές αποφάσεις χωρίς πολλές φορές να αντιλαμβανόμαστε το γιατί. Το γεγονός ότι αδειάσαμε τα ράφια των super markets από χαρτί τουαλέτας στην πρώτη καραντίνα μιλά από μόνο του.

Συνήθως, δε λαμβάνουμε τόσο σοβαρά υπόψη τον βαθμό στον οποίο μας επηρεάζουν οι ψηφιακές εξελίξεις. Αντίθετα, κρίσιμα ζητήματα όπως ο υπερπληθυσμός είναι αρκετά ξεκάθαρα στο μυαλό μας: κρύβει κινδύνους για το φυσικό περιβάλλον, τον πλανήτη, και το ανθρώπινο είδος· ποτάμια στερεύουν, αγροτικές εκτάσεις υπερκαλλιεργούνται και μένουν στείρες, ακόμη και συρράξεις για το νερό παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια. Αυτά στον πραγματικό κόσμο.

Τι συμβαίνει όμως στον ψηφιακό κόσμο και πώς αυτό μας επηρεάζει με μαζικό τρόπο; Οι επιστήμονες που υπογράφουν τη νέα αυτή έρευνα θεωρούν ότι δε γνωρίζουμε καθόλου τι μας γίνεται. Δεν μπορούμε να απαντήσουμε ακόμα και στις πιο απλές ερωτήσεις: τελικά, ένας αλγόριθμος που μας προτείνει νέους φίλους στα κοινωνικά δίκτυα μπορεί να λειτουργήσει υπέρ ή κατά της παραπληροφόρησης; Δεν έχουμε ιδέα, γιατί δεν έχουμε τα κατάλληλα δεδομένα, τις απαραίτητες στατιστικές.

Ακόμα και στον 20ο αιώνα ορθώνονταν τείχη ανάμεσα στις κοινωνίες: ο Δυτικός Κόσμος και το Ανατολικό Μπλοκ, οι διαφορετικές γλώσσες, οι υπερπόντιες αποστάσεις που δύσκολα καλύπτονταν. Τώρα, λίγο έως πολύ ζούμε στον ίδιο κόσμο (με μικρή εξαίρεση την Κίνα), υπάρχουν τεχνολογίες μετάφρασης που μας λύνουν τα χέρια σε δευτερόλεπτα, ενώ οι πτήσεις που θα επιτρέπουν το Νέα Υόρκη-Λονδίνο σε 3 ώρες θα γίνουν πραγματικότητα σε λίγα χρόνια.

Την ίδια στιγμή, εκείνο που τρομάζει ακόμα περισσότερο είναι η ταχύτητα μετάδοσης της πληροφορίας. Μία είδηση που δεν έχει διασταυρωθεί -ή ακόμα χειρότερα τα fake news- μπορεί να κάνει τον γύρο της γης προκαλώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις. Χρειάζονται μερικά μόλις λεπτά για να βρεθεί από τις ακτές του Μαϊάμι σε ένα χωριό της Σιβηρίας.

Ο τρόπος που μεταδίδονται οι ψευδείς ειδήσεις θυμίζει τον τρόπο που μεταδόθηκε η Covid-19: γρήγορα, παντού, χωρίς διακρίσεις σε ηλικία, φύλα, και κοινωνικές τάξεις. Μάλιστα, οι αλγόριθμοι κάνουν τη δουλειά τους αλλά δεν είμαστε καθόλου σίγουροι ότι την κάνουν καλά – τουλάχιστον, όχι στα social media.

Ναι, επιστήμες όπως η ιατρική αλλά και προβλήματα όπως η κίνηση στους δρόμους βρίσκουν άμεσες λύσεις στους αλγόριθμους. Η πληροφόρηση όμως είναι ένας άλλος τομέας. Πόσο εύκολο είναι άραγε ο αλγόριθμος του Facebook να δημιουργεί στον καθένα μας μία ψευδαίσθηση πραγματικότητα; Μας σερβίρει τις ειδήσεις που θέλουμε, τους λογαριασμούς που ταιριάζουν στον δικό μας, τα σχόλια που έχουμε ανάγκη.

Άλλωστε, οι αλγόριθμοι των social media δεν είναι ρυθμισμένοι για να παράγουν το πιο αντικειμενικό αποτέλεσμα όσον αφορά την ειδησεογραφία. Εκείνο που βλέπουν είναι reactions και likes. Έτσι, αν εξαιρέσει κανείς τις ακραίες φωνές μίσους και ρατσισμού (που τώρα τελευταία τρώνε ban) αλλά και το γυμνό, το ζητούμενο των κοινωνικών δικτύων είναι ένα: η διάδραση – και όχι η αλήθεια.

Ο άνθρωπος, λοιπόν, προσπαθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια να ξεφύγει από το επίπεδο του αγελαίου ζώου και -όπως εύστοχα σημειώνει το ντοκιμαντέρ του Netflix με τίτλο Social Dilemma– καταλήγει τα τελευταία χρόνια να λειτουργεί ως πίθηκος. Αντιδρά στο παραμικρό notification με το απαραίτητο reaction.

Όλη αυτή η κατάσταση που έχει δημιουργηθεί δεν είναι καθόλου αθώα. Μάλιστα, το πιο ανησυχητικό είναι πως δε φαίνεται να υπάρχει κάποια ξεκάθαρη λύση στον ορίζοντα. Η συγκεκριμένη έρευνα τονίζει το πόσο κρίσιμο είναι να τεθεί το ζήτημα επί τάπητος, αφού το να δίνονται λύσεις χωρίς να έχει καν οριστεί το ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα αποτελεί ακόμα μεγαλύτερο κίνδυνο.

Σε κάθε περίπτωση, η επιστήμη πρέπει να βρει έναν ορθό τρόπο για να ρυθμίσει τα πλαίσια στα οποία οφείλουν να λειτουργούν τα social media. Αυτό δεν είναι δουλειά απλά κάποιου μαθηματικού που ασχολείται με αλγόριθμους αλλά ολόκληρης της επιστημονικής κοινότητας – από βιολόγους έως ψυχολόγους, και από κοινωνικούς επιστήμονες μέχρι ειδικούς της πληροφορικής και θεωρητικούς της φιλοσοφίας.

Θα πρέπει όμως να γίνει γρήγορα γιατί τα περιθώρια στενεύουν. Ακόμα και αν βρεθεί η ιδανική λύση, θα πρέπει να την αγκαλιάσουν και οι πολιτικές ηγεσίες. Άλλωστε, οι αντιστάσεις των big-tech κολοσσών δεν πρόκειται να καμφθούν εύκολα.

Η εξουσία είναι γλυκιά, κανείς δε θέλει να την αφήσει αν πρώτα δεν αναγκαστεί.