«Μόνο για εμβολιασμένους»: H νομική, οικονομική και επιδημιολογική οπτική της νέας εποχής
Σε μία προσπάθεια να καταλάβουμε καλύτερα τι θα πει «μόνο για εμβολιασμένους» μιλήσαμε με έναν ειδικό στις πολιτικές υγείας, έναν δικηγόρο και μία ιδιοκτήτρια εστιατορίου.
- 22 ΙΟΥΛ 2021
Για ακόμα μία φορά από τότε που ξεκίνησε η πανδημία του κορονοϊού κυνηγάμε τις εξελίξεις. Ο πλανήτης βρίσκεται πια κατά ένα μεγάλο μέρος του, όχι στα πρόθυρα, αλλά μέσα στο τέταρτο κύμα του κορονοϊού. Το ποιο θα είναι το αποτύπωμα του κύματος αυτού αναμένεται να το δούμε σύντομα. Γνωρίζουμε πάντως ότι τα πράγματα θα είναι διαφορετικά σε σχέση με τα προηγούμενα τρία. Από τη μία έχουμε τη μετάλλαξη Δέλτα που φαίνεται πολύ πιο μεταδοτική (έως και 225% ταχύτερη) από όσα μέχρι τώρα ξέραμε αλλά και την εξουθένωση των πολιτών από τα παρατεταμένα lockdown. Από την άλλη όμως έχουμε ένα πολύ ισχυρό όπλο, το εμβόλιο.
Το τελευταίο δεν αφορά όμως τους πάντες. Οι ελλείψεις εμβολίων φέρνουν ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού σε άμεσο κίνδυνο. Η Ελλάδα είναι ανάμεσα στους ευνοημένους. Πρακτικά το μεγαλύτερο μέρος του ενήλικου πληθυσμού της εδώ και κάποιες εβδομάδες μπορεί να μπει και να προγραμματίσει δωρεάν και άμεσα τον εμβολιασμό του. Μία πολύ σημαντική εξαίρεση αποτελούν οι ομάδες εκείνες του πληθυσμού που αδυνατούν να πάνε σε εμβολιαστικά κέντρα (υπερήλικες, κατάκοιτοι) αναμένοντας από τον Απρίλιο τη σύσταση επιτροπών που θα αρχίσουν τους εμβολιασμούς στο σπίτι. Ωστόσο, η ανά πάση στιγμή δυνατότητα προγραμματισμού ραντεβού και εμβολιασμού είναι το προνόμιο για τη μεγάλη πλειοψηφία.
Ακόμα και έτσι όμως, οι υπεραισιόδοξες προβλέψεις για στήσιμο του τείχους της ανοσίας έπεσαν τόσο στην Ελλάδα όσο και αλλού πολύ έξω. Ένας από τους βασικούς λόγους γι’αυτό ήταν ένα κύμα δισταγμού, αμφισβήτησης ή καθολικής άρνησης της εμβολιαστικής προσπάθειας από ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Οι ταχύτατοι ρυθμοί της πρώτης φάσης που έδιναν τροφή σε αυτά τα υπεραισιόδοξα σενάρια άρχισαν σιγά-σιγά να μειώνονται. Όσοι ήταν αποφασισμένοι να εμβολιαστούν έσπευσαν να το κάνουν όσο το δυνατόν νωρίτερα μπορούσαν. Δεν ήταν όμως όλοι αποφασισμένοι να εμβολιαστούν και αυτό είναι κάτι που υποεκτίμησαν ειδικοί αλλά και κυβερνήσεις.
Πλέον οι τελευταίες -στην Ευρώπη και όχι μόνο- αφήνουν στην άκρη τις προσπάθειες που αφορούν τα logistics του εμβολιαστικού προγράμματος και καταπιάνονται πια με την επικοινωνία του. Σε μία σταδιακή προσπάθεια να πείσουν ή/και να υποχρεώσουν μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού τους να πάει να εμβολιαστεί. Η ταχύτητα με την οποία έφτασε το τέταρτο κύμα, πολύ νωρίτερα από το αναμενόμενο, κατέστησε επιτακτικό το ζήτημα κάνοντας τις κυβερνήσεις ακόμα πιο πιεστικές και αφήνοντας στην άκρη τη συζήτηση περί προνομίων.
Για τη χώρα μας, βλέπουμε μία μεγάλη αλλά μάλλον ανεπιτυχή καμπάνια προώθησης των εμβολιασμών. Η καμπάνια αυτή πέφτει ξανά και ξανά στην ίδια λούπα που έχουν πέσει τόσες ακόμα καμπάνιες σε δυτικές χώρες τα τελευταία χρόνια. Είναι πραγματικά έξυπνές και πειστικές μόνον όμως για όσους έχουν ήδη πειστεί. Απέναντι υπάρχει ένα σημαντικό μέρος της κοινωνίας που φοβάται και διστάζει να εμβολιαστεί και ένα πολύ μικρότερο αλλά και πολύ πιο θορυβώδες που αρνείται παντελώς κάθε περίπτωση να κάνει το εμβόλιο.
Στην προσπάθεια να πείσει και να πιέσει τους πολίτες, η κυβέρνηση πριν λίγες ημέρες έφερε στο προσκήνιο, μεταξύ άλλων προνομίων, και τον διαχωρισμό των κλειστών χώρων στην εστίαση σε μεικτούς και μόνο για εμβολιασμένους. Σύμφωνα με την πολιτική αυτή, κάθε καταστηματάρχης θα επέλεγε εκείνος τι από τα δύο θα ήταν προς το συμφέρον της επιχείρησής του. Τελικά, λίγες μέρες μετά και λόγω των εξελίξεων που τρέχουν διαρκώς, το πλάνο ακυρώθηκε. Οι κλειστοί χώροι θα αφορούν αποκλειστικά τους εμβολιασμένους.
Τόσο το πρώτο μέτρο όσο και το δεύτερο που έχουμε στα χέρια μας τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές εγείρουν μία σειρά από πολύ σημαντικά ερωτήματα. Όσο σίγουροι και αν είμαστε για τη σημασία των εμβολιασμών, μέχρι πού μπορούμε να φτάσουμε, για να πείσουμε κάποιον να εμβολιαστεί; Ταυτόχρονα, κατά πόσο είναι αμιγώς ζήτημα προσωπικής επιλογής κάτι που θα έχει άμεση επίδραση σε ολόκληρη την κοινωνία; Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Έχει νόημα το μέτρο επιδημιολογικά;
Σημαντικό πρώτα από όλα είναι να δούμε τα μέτρα αυτά από μία επιδημιολογική άποψη, ως δηλαδή μία πολιτική δημόσιας υγείας. Προκύπτει από κάπου ότι εμβολιασμένοι, εκτός από το γεγονός ότι προστατεύουν τον εαυτό τους, προστατεύουν και τους γύρω τους; Τι λένε οι μέχρι στιγμής έρευνες; Απευθυνθήκαμε στον Δημήτρη Παπαδημητριάδη (ψυχίατρο και MS στη Διεθνή Πολιτική Υγείας από το LSE) προκείμενου να μας απαντήσει σε αυτό το πολύ βασικό ερώτημα.
«Αυτό που γνωρίζουμε επί του παρόντος είναι ότι οι άνθρωποι που είναι εμβολιασμένοι έχουν μία σημαντικά μικρότερη πιθανότητα να μεταδώσουν τον ιό. Δεν είναι ασήμαντη αλλά είναι σημαντικά μειωμένη. Για παράδειγμα, ξέρουμε ότι στον ρινικό βλεννογόνο ανιχνεύεται κατά 40% λιγότερο ιικό φορτίο ενός εμβολιασμένου που έρχεται σε επαφή με έναν φορέα σε σχέση με κάποιον ο οποίος δεν είναι εμβολιασμένος». Δεν είναι όμως μόνο αυτό. «Ένα ακόμα πράγμα που γνωρίζουμε ότι ανιχνεύεται το ιικό φορτίο έξι μέρες λιγότερες στους εμβολιασμένους σε σχέση με τους ανεμβολίαστους».
Αμέσως, λοιπόν, κατά τον Δημήτρη Παπαδημητριάδη, τεκμηριώνεται ότι είναι μικρότερη η πιθανότητα μετάδοσης του ιού από έναν εμβολιασμένο ο οποίος τυγχάνει να βρίσκεται σε επαφή με άλλους εν συγκρίσει με κάποιον που δεν είναι εμβολιασμένος. Δεν είναι βέβαια σε καμία περίπτωση αρκετό το μέτρο. «Υπάρχει ένα νόημα προφύλαξης αλλά δεν μας εγγυάται σε καμία περίπτωση στο 100% ότι υπάρχει προστασία με τον διαχωρισμό εμβολιασμένων και μη εμβολιασμένων σε κλειστούς χώρους».
Ακόμα και έτσι, πρέπει να τονιστεί σε κάθε περίπτωση πως τα εμβόλια δρουν αδιαμφισβήτητα προστατευτικά για όποιον είναι πλήρως εμβολιασμένος. «Το σημαντικό είναι ότι ο εμβολιασμένος είναι οπωσδήποτε περισσότερο προστατευμένος από τη βαριά νόσηση, η οποία θα μπορούσε δυνητικά να οδηγήσει στη νοσηλεία της εντατικής μονάδας, πλην όμως δεν μας εγγυάται επί του παρόντος -και όσο βλέπουμε ότι υπάρχουν μεταλλάξεις οι οποίες είναι περισσότερο ανθεκτικές στους εμβολιασμούς- ότι δεν θα νοσήσει καθόλου. Ίσως, λοιπόν, εμφανιστούν συμπτώματα αλλά όχι σε τέτοια βαρύτητα που να χρειαστούν νοσηλεία».
Υπάρχει και έναν τελευταίο σημείο που ελάχιστα συζητάμε στον δημόσιο διάλογο και αφορά τα εμβόλια. «Προχωρήσαμε σε εκτεταμένους εμβολιασμούς εν μέσω διασποράς της πανδημίας λόγω και της έκτακτης συνθήκης. Συνήθως προτιμάμε να κάνουμε τους εμβολιασμούς, όταν δεν υπάρχει διασπορά στην κοινότητα. Αυτό γίνεται γιατί δημιουργούμε μία τεχνητή φυσική επιλογή πάνω στον ιό, συντηρώντας ανθεκτικά στελέχη να κυκλοφορήσουν στην κοινότητα. Έτσι κρατάμε τα ανθεκτικά αντί να κρατήσουμε τα μη ανθεκτικά». Συνεπώς, φαίνεται πως υπάρχει ακόμα δρόμος μέχρι να επιστρέψουμε πλήρως στην κανονικότητα.
Πώς στέκουν νομικά τα μαγαζιά μόνο για εμβολιασμένους;
Πέραν όμως της «επιδημιολογικής επίπτωσης» που θα έχει το συγκεκριμένο μέτρο υπάρχουν και άλλα πολύ σημαντικά ζητήματα που αφορούν τα δικαιώματα εμβολιασμένων και ανεμβολίαστων. Για να καταλάβουμε καλύτερα τη νομική πτυχή του ζητήματος, απευθυνθήκαμε στον δικηγόρο Γιώργο Κόσσυφα ζητώντας τη γνώμη του για το μέτρο των χώρων μόνο για εμβολιασμένους.
Πρώτα από όλα η ερώτηση που έρχεται στο μυαλό μας είναι αν τίθενται ζητήματα περί αντισυνταγματικότητας.«Το Ελληνικό Σύνταγμα κατοχυρώνει την προστασία της υγείας ως υπερνομοθετική επιταγή με πολλαπλές αναφορές στο σώμα του. Το άρθρο 5 παρ. 2, το αρ. 5 παρ. 5 και το αρ. 21 παρ. 3 Συντάγματος δημιουργούν ένα πλέγμα υπερνομοθετικών διατάξεων προστασίας της υγείας των πολιτών. Επομένως, είναι πρόδηλο πως η Πολιτεία είναι υποχρεωμένη να λαμβάνει μέτρα που κρίνονται πρόσφορα και αναγκαία για την εκπλήρωση αυτής της επιταγής».
Παρότι μιλάμε για δεδομένα πρωτοφανείς καταστάσεις, «η ελληνική έννομη τάξη βρεθεί αντιμέτωπη με αντίστοιχους προβληματισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο υποχρεωτικός εμβολιασμός των μαθητών: Το άρθρο 16 παρ. 4 αναφέρεται ρητά ότι “Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας, σε όλες τις βαθμίδες της, στα κρατικά εκπαιδευτήρια.” Παρόλα αυτά, η εγγραφή παιδιών σε δημόσια Νηπιαγωγεία και Δημοτικά σχολεία προϋποθέτει τον υποχρεωτικό εμβολιασμό τους, με τα εμβόλια που προσφέρονται δωρεάν σε όλους τους μαθητές. Εδώ εν προκειμένω, εάν κάποιος γονιός δεν επιθυμεί να εμβολιάσει το παιδί του, δεν επιτρέπεται η εγγραφή του σε Νηπιαγωγείο ή Δημοτικό, παρά τη ρητή επιταγή του αρ. 16 παρ. 4 Σ, για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας».
Τι σημαίνει πρακτικά αυτό; «Κατά λογική συνέπεια, δεν φαίνεται να πλήττεται το δικαίωμα ανάπτυξης της προσωπικότητας κατ’ αρ. 5 Σ (περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας) αν η “τιμωρία” για κάποιον ο οποίος δεν έχει εμβολιαστεί για covid-19 είναι να μη μπορεί να πάει σε κάποιο μπαρ για να πιει το ποτό του».
Επομένως, δεν τίθεται ζήτημα αντισυνταγματικότητας ως προς το μέτρο των κλειστών χώρων μόνο για εμβολιασμένους. Ποιος όμως έχει δικαίωμα να κάνει αυτούς τους ελέγχους; «Το προσωπικό καταστημάτων, στο πλαίσιο της άσκησης της επιχειρηματικής τους δραστηριότητας ανά περιόδους έχουν δυνατότητα να αποτρέπουν την είσοδο σε άτομα τα οποία εκδηλώνουν συμπεριφορά η οποία δεν συνάδει με τους κανόνες δικαίου που διέπουν τη λειτουργία του καταστήματος. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της απαγόρευσης του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους γενικώς και στα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος ειδικώς. Παρότι αυτός ο νόμος αποτελεί ένα τραγελαφικό παράδειγμα, στη (θεωρητική) εφαρμογή του συνιστά μια συνθήκη όπου μια συμπεριφορά η οποία βλάπτει παράλληλα και τον ίδιο τον φορέα όσο και αυξάνει τη διακινδύνευση της δημόσιας υγείας, αποτελεί κριτήριο εισόδου και παραμονής σε ένα μπαρ ή εστιατόριο, επομένως δεν είναι κάτι καινοφανές νομικά».
Μπορούν όμως οι επιχειρηματίες να σηκώσουν και αυτό το βάρος;
Είναι κοινό μυστικό ότι οι άνθρωποι που δουλεύουν στην εστίαση είναι εκείνοι οι οποίοι, μαζί φυσικά με τους καλλιτέχνες, έχουν υποστεί το μεγαλύτερο πλήγμα από τα οικονομικά απόνερα της πανδημίας. Η ανάσα που παίρνουν με το άνοιγμά τους πιθανόν να μην αρκεί, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υπάρχει και ένας μεγάλος αριθμός κλειστών χώρων εστίασης με μικρή ή μηδενική δυνατότητα για τραπεζάκια έξω. Η επιλογή για κλειστούς χώρους που αφορούν όμως μόνο εμβολιασμένους ήταν η χρυσή τομή που προσπάθησε να βρει η κυβέρνηση.
Η Γωγώ Δελογιάννη άνοιξε το μαγαζί της, το γαστροκαφενείο Στοά Φιξ, τον Σεπτέμβριο του 2020, λίγες εβδομάδες πριν το δεύτερο και ακόμα μεγαλύτερο lockdown. Ζητήσαμε τη γνώμη της σχετικά με το μέτρο των χώρων μόνο για εμβολιασμένους αλλά και τις πιθανές δυσκολίες που μπορεί να έχει αυτό και τις οποίες μόνο ένας άνθρωπος που δουλεύει στην εστίαση μπορεί να γνωρίζει. «Ως αρχή πιστεύω πως το αν κάποιος θα εμβολιαστεί ή όχι είναι ένα θέμα που άπτεται αμιγώς σε εκείνον και το λέω αυτό ως εμβολιασμένη. Αν δεν θες να το κάνεις, πάρε όλα τα μέτρα, προστατεύσου εσύ και προστάτευσε και τους άλλους και ας ζήσουμε τη ζωή μας αδίχαστοι».
Πόσο δύσκολη θα είναι όμως η εφαρμογή του μέτρου για την εστίαση; «Πρακτικά για τη δουλειά μας, η δυσκολία είναι ασύλληπτη, σχεδόν αστεία. Έχουμε τη μετακύλιση μίας ευθύνης πάνω στον κλάδο της εστίασης και πρακτικά γινόμαστε οι τοποτηρητές της υποχρεωτικότητας. Γιατί εκεί ανακύπτει η υποχρεωτικότητα: Όταν θες να πας να διασκεδάσεις, να φας και να πιεις. Εμάς όμως δεν είναι αυτή η δουλειά μας. Η δουλειά μου εμένα δεν είναι να κάθομαι στην πόρτα και να σκανάρω ψηφιακά πιστοποιητικά εμβολιασμού».
Ως προς την εφαρμογή του μέτρου, ποια είναι η ενημέρωση που είχαν οι μαγαζάτορες; «Βγήκε μία ΚΥΑ χθες (σ.σ. εννοεί την Παρασκευή) που είναι εντελώς ασαφής. Κοιτώντας τη δεν ξέρεις πώς ακριβώς θα γίνει η διαδικασία. Τα πράγματα είναι εντελώς αρρύθμιστα». Εκτός αυτού έρχονται και πρακτικές δυσκολίες. Μου φέρνει ένα παράδειγμα: «έρχονται 5 άτομα, οι 4 εμβολιασμένοι και ο πέμπτος με αρνητικό μοριακό τεστ. Τι του λέμε; Οι “4 μέσα, εσύ έξω”; Είναι εμένα η θέση μου να διαχωρίσω την παρέα;».
Πέραν του πολιτικού, λοιπόν, και της γνώμης που μπορεί να έχει ο κάθε επιχειρηματίας ως προς την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού, προκύπτουν πρακτικές δυσκολίες που αφορούν την ίδια τη διαχείριση του μέτρου. Η Παρασκευή ήταν η πρώτη μέρα των νέων μέτρων και οι δυσκολίες φάνηκαν από την αρχή. «Εγώ έτυχε να λείπω χθες από τα μαγαζιά μου και η Στοά Φιξ είναι μέσα σε στοά. Δεν θεωρείται εσωτερικός ούτε όμως και εξωτερικός χώρος. Κατέληξα να πω στα παιδιά, επειδή δεν ήταν η δουλειά τους να το κάνουν αυτό, να κάνουν εκτροπή το σταθερό του μαγαζιού στο κινητό μου και απαντούσα σε πελάτες που είχαν πάρα πολλά ερωτήματα για το αν μπορούν και πού μπορούν να κάτσουν. Όλη μέρα αυτό το πράγμα έκανα. Είναι πολύ καινούργια η κατάσταση και υπήρχε μία πολύ μεγάλη ασάφεια».
Αντί Επιλόγου
Η πανδημία του κορονοϊού εκτός από τις ριζικές αλλαγές που έχει επιφέρει σε έναν τεράστιο πλέγμα της κοινωνικής μας ζωής, δημιουργεί διαρκώς νέα ερωτήματα που άλλες φορές μπορούν να απαντηθούν με βάση την πρότερη εμπειρία μας και άλλες που χρειάζονται ριζική αναδιάρθρωση όσων θεωρούσαμε σωστά, ηθικά και τελικά κανονικά. Ένα από τα τελευταία έχει να κάνει με το πώς θα αντιμετωπίσουν τα οργανωμένα κράτη τους πολίτες που επιλέγουν, για όποιον λόγο εκείνοι επιθυμούν, να μην εμβολιαστούν.
Φαίνεται ότι η πρόβλεψη κλειστών χώρων μόνο για εμβολιασμένους είναι μία πρακτική που έχει τη λογική της επιδημιολογικά (χωρίς βέβαια να είναι πανάκεια), ενώ δεν δημιουργεί προβλήματα νομικής φύσεως. Από την άλλη όμως, δημιουργεί σημαντικότατες νέες προκλήσεις στον πολύπαθο χώρο της εστίασης και ταυτόχρονα, σε λιγότερο πρακτικό επίπεδο, δημιουργεί πολύ ιδεολογικού τύπου διλήμματα περί αυτοδιάθεσης του σώματος αλλά και δημοσίου συμφέροντος και κυρίως ως προς το πώς αυτά οριοθετούνται και πόσο σαφείς είναι οι γραμμές μεταξύ τους.
Το αν και κατά πόσο θα εφαρμοστεί το συγκεκριμένο μέτρο αναμένεται να φανεί τις επόμενες μέρες. Το ίδιο ισχύει και ως προς το αν αυτό θα είναι το πρώτο από μία σειρά πίεσης της κυβέρνησης προς τους ανεμβολίαστους.
