Οι Αρχαίοι Έλληνες έκαναν στον Λοιμό των Αθηνών ό,τι κι εμείς σήμερα
- 20 ΜΑΡ 2022
Ο Joel Christensen είναι καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Brandeis University, ιδιωτικό ερευνητικό πανεπιστήμιο στο Waltham της Μασαχουσέτης. Δεν συνδέεται με κάποια εταιρεία ή οργανισμό, γεγονός που σημαίνει πως ό,τι γράφει δεν είναι πληρωμένη καταχώρηση.
Παρατηρώντας τι συμβαίνει παγκοσμίως με την πανδημία και τις αντιδράσεις του κοινού στην υγειονομική κρίση (την εμπιστοσύνη που δεν υπάρχει στους ηγέτες των χωρών, τα μπερδεμένα μηνύματα, την κούραση και τις αντιδράσεις), θέλησε να εξηγήσει πως ανέκαθεν οι άνθρωποι συμπεριφερόμασταν με τον ίδιο τρόπο, απέναντι στα σοκ. Δηλαδή, ακυρώναμε τους ηγέτες και κάναμε ό,τι θέλαμε.
Ως μελετητής της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, έγραψε για το λοιμό που είχε πλήξει την Αρχαία Ελλάδα -με τη βοήθεια των αφηγήσεων του Θουκυδίδη στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου.
Σημείωση: ο Λοιμός των Αθηνών είναι γνωστός και ως «σύνδρομο του Θουκυδίδη». Ξέσπασε στο δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου, το 430 π.Χ., ενώ η Αθήνα πολιορκούνταν από τους Σπαρτιάτες. Διήρκεσε πέντε χρόνια και εκτιμάται πως σκότωσε το 1/3 έως το 1/4 του πληθυσμού που ήταν 300.000 άνθρωποι. Στη θέα των νεκρών (σχημάτιζαν σωρούς από πτώματα επί πτωμάτων), οι Σπαρτιάτες αποχώρησαν, για να σωθούν.
Κάπου εδώ είναι χρήσιμο να αναφέρουμε επίσης, ότι λοιμός ονομάζεται κάθε μολυσματική ασθένεια που προκαλεί μεγάλη και θανατηφόρα επιδημία. Έχουν γίνει άπειρες προσπάθειες για την ταυτοποίηση του ιού που έπληξε την Αθήνα. Προτάθηκαν διάφορα. Απορρίφθηκαν όλα. Μέχρι σήμερα, λοιπόν παραμένει μυστήριο περί τίνος επρόκειτο. Οι περισσότεροι ερευνητές έχουν καταθέσει ότι παραπέμπει περισσότερο στον ιό Έμπολα.
Ο Dr. Christensen επισήμανε αρχικά, ότι «όπως και τώρα, έτσι και τότε η ιστορία διαμορφώνεται με κύρια χαρακτηριστικά την τραγωδία και τη σύγκρουση, όπως ο Θουκυδίδης εστιάζει στο συναισθηματικό αντίκτυπο της ζωής, εν μέσω λοιμού».
Οι παραλληλισμοί της Covid-19 με το λοιμό
«Στην αρχή της σύγκρουσης με την ιστορική της αντίπαλο, τη Σπάρτη, η Αθήνα συγκέντρωσε τους ανθρώπους και τις δυνάμεις της εντός των τειχών που προστάτευαν την πρόσβαση της κεντρικής πόλης προς τη θάλασσα. Δεδομένης της ναυτικής και οικονομικής υπεροχής της Αθήνας, ο ηγέτης της, Περικλής (σ.σ. πέθανε από τον ιό, όπως και τα άλλα μέλη της οικογένειας του) πίστευε πως αυτή η στρατηγική θα έκανε αδύνατη την κατάκτηση της πόλης-κράτος.
Μια ακούσια συνέπεια αυτής της στρατηγικής ήταν ότι ο συνωστισμός που υπήρχε στα όρια της πόλης, έκανε πρόσφορο το έδαφος για ένα νέο παθογόνο.
Η εμφάνιση του λοιμού οδήγησε σε προσωρινή αναστολή της αθηναϊκής ζωής, αλλά δεν άλλαξε την πολιτική του πολέμου ή τη στρατηγική, μολονότι έχασαν τη ζωή τους πολλοί άνθρωποι. Στην αφήγηση του, ο Θουκυδίδης καταγράφει γλαφυρά πώς ξεκίνησε και πώς εξελίχθηκε η ασθένεια στην Αθήνα. Αποσπάσματα εξ όσων έγραψε, ενδεχομένως να σας φανούν πολύ οικεία, συγκριτικά με το τι γίνεται σήμερα.
Τα συμπτώματα αυτού που ήταν νεόφερτη νόσος, περιλάμβαναν αιφνίδιο πονοκέφαλο, ισχυρό πυρετό, ερεθισμούς στο σώμα και τα μάτια, ισχυρό βήχα, δύσπνοια και διάρροια. Εάν δεν ήταν θανατηφόρα, άφηναν σημάδια και απώλεια μνήμης. Ο Θουκυδίδης έγραψε και ότι αν κάποιος είχε ασθενήσει και δεν ήθελε να πεθάνει, έκοβε το μέρος του σώματος όπου ήταν ξεκάθαρα τα συμπτώματα. Για παράδειγμα, τα άκρα. Κάποιοι έβγαλαν και τα μάτια τους. Έγραψε και ότι μετά τη θεραπεία, κάποιοι εμφάνισαν γενική αμνησία.
Αναζητώντας την απαρχή του κακού, ο Θουκυδίδης παρακολούθησε τον τρόπο με τον οποίον ο ιός φέρεται να ταξίδεψε από την Αίγυπτο στην Ελλάδα, μέσω της Περσικής Αυτοκρατορίας. Θεωρείται πως η επιδημία εμφανίστηκε στο λιμάνι του Πειραιά, το οποίο ήταν η κύρια είσοδος των προμηθειών στην πόλη της Αθήνας. Η προέλευση της πανδημίας έχει τοποθετηθεί στην υποσαχάρια Αφρική -νότια της Αιθιοπίας.
Ο Θουκυδίδης σημείωσε και μια ακόμα επίπτωση: την απελπισία. Περιέγραψε την απόγνωση ως «το πιο τραγικό χαρακτηριστικό της ασθένειας» και έγραψε πως η κατάθλιψη και ο φόβος ήταν κάτι το σύνηθες. Όπως και σήμερα, οικογένειες έχασαν αγαπημένους τους από μολύνσεις, ενώ εξαφανίστηκε κάθε έννοια του κοινωνικού συστήματος και της κοινωνικής συνοχής, όπως έκανε φτερά και η ηθική.
Ο ίδιος έχει γράψει πως πολίτες δεν υπάκουαν πια στους νόμους, καθώς ένιωθαν πως ζούσαν ήδη υπό την απειλή θανατικής ποινής.
Είχε προκύψει και αμφιβολία ως προς τη θρησκεία, με τους ανθρώπους να νιώθουν εγκαταλελειμμένοι και ως εκ τούτου, έκριναν πως δεν υπήρχε πρακτικό όφελος στην τέλεση της λατρείας τους. Κάποιοι πίστεψαν πως ο λοιμός ήταν σημάδι των θεών: μέσω αυτού έδειχναν πως τάσσονται με τη Σπάρτη.
Ο Έλληνας ιστορικός τονίζει ότι ο φόβος των Αθηναίων έπαιξε τεράστιο ρόλο, ως προς την επιδείνωση του προβλήματος: όπως οι υγιείς προσπαθούσαν να αποφύγουν τους ασθενείς, συνωστίζονταν σε συγκεκριμένους χώρους και αυτό έκανε πιο εύκολη την εξάπλωση της νόσου».
Η απόγνωση της ασθένειας
«Ο Θουκυδίδης περιέγραψε τη νόσο, βάσει και της δικής του εμπειρίας, καθώς αρρώστησε και ο ίδιος. Το 2020 και το 2021 είδα πολύ λίγους ανθρώπους να μην έχουν άγχος για τη δική τους υγεία και αυτήν των αγαπημένων τους. Η απελπισία ωστόσο, της πραγματικής νόσησης και το αίσθημα της απόλυτης αδυναμίας ενώ μολύνονταν οι οικογένειες μας ήταν κάτι που προσωπικά είχα γλιτώσει έως το Γενάρη του 2022.
Τότε ασθένησαν η σύζυγος και τα δυο μεγαλύτερα παιδιά μας, όπως και εγώ -ενώ όλοι είχαμε εμβολιαστεί. Τα συμπτώματα μας ήταν ελαφρά, εν τούτοις μας ταλαιπώρησαν για εβδομάδες. Και ένα μήνα αργότερα κανείς δεν μπορεί να πει ποια θα είναι τα συμπτώματα του long Covid.
O Θουκυδίδης περιέγραψε όχι μόνο την απελπισία της μόλυνσης, αλλά τον κίνδυνο που υπήρχε για όσους φρόντιζαν άλλους -και κολλούσαν. Ενώ στην οικογένεια μου ήμασταν άρρωστοι, έχαναν τη ζωή τους στις ΗΠΑ 3.000 άνθρωποι κατά μέσο όρο, κάθε μέρα.
Οι τοπικές και οι ομοσπονδιακές αρχές μας πίεζαν να επιστρέψουμε στην κανονικότητα, με οδηγίες για άρση της υποχρεωτικότητας της μάσκας και άλλων περιορισμών. Οι ειδικοί την ίδια ώρα, κάνουν προειδοποιήσεις για τον κίνδυνο εμφάνισης νέων μεταλλάξεων, ενώ ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων από χώρες χαμηλού εισοδήματος, παραμένει ανεμβολίαστος».
Λοιμός και ηγεσία
«Οι ιστορίες που λέμε ή δεν λέμε για τον Covid-19 ακολουθούν ένα γνωστό μοτίβο, για εκείνους που έχουν ασχοληθεί με την αρχαία λογοτεχνία. Οι ελληνικές αφηγήσεις για το λοιμό δεν ασχολούνται ιδιαίτερα με τις ανώνυμες μάζες. Αντ’ αυτού, εστιάζουν στους ηγέτες που επέτρεψαν να συμβεί ό,τι συνέβη.
Στην Ιλιάδα του Ομήρου, οι Έλληνες υπέφεραν από τον ιό αυτόν, γιατί ο ηγέτης τους -Αγαμέμνων- αρνήθηκε τη θεϊκά εγκεκριμένη συνήθεια της αποδοχής λύτρων, με αντάλλαγμα έναν φυλακισμένο και έτσι ο λοιμός εστάλη ως τιμωρία.
Στη διάσημη τραγωδία του, ο Σοφοκλής βάζει τον Οιδίποδα στην κεντρική σκηνή. Θέλει να σώσει τους ανθρώπους του, αλλά δεν βλέπει πως ο ίδιος είναι η κύρια αιτία για την εξάπλωση της ασθένειας.
Οι λανθασμένες δημόσιες πολιτικές στις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Βραζιλία και σε άλλες χώρες οδήγησαν σε μεγάλο αριθμό θανάτων, οι οποίοι θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί σύμφωνα με τους ειδικούς. Ο ιός ήταν μόνο η αρχή του προβλήματος.
Οι ιστορίες που αφορούν το λοιμό παρέχουν περιβάλλοντα, στα οποία οι μοίρα σπρώχνει την ανθρώπινη οργάνωση στα όρια της. Οι ηγέτες παίζουν σχεδόν πάντα, κεντρικό ρόλο, όπως παρατηρεί ο Δίας, στην Οδύσσεια του Ομήρου, λέγοντας το εξής:
Οι άνθρωποι πάντα ρίχνουν το φταίξιμο στους Θεούς για τα βάσανα τους, αλλά βιώνουν πόνο πέραν της μοίρας τους, εξαιτίας της δικής τους απερισκεψίας.
Καθοδήγηση για το κοινό καλό
«Οι Αθηναίοι έχασαν τον πόλεμο με τη Σπάρτη, όχι εξαιτίας του λοιμού, αλλά επειδή αυτή αποκάλυψε τα ρήγματα που υπήρχαν στην επιφάνεια του αθηναϊκού πολιτισμού. Όπως επισημαίνει η μελετητής του Εθνικού Ελληνικού Μουσείου, Κατερίνα Κελαϊδή, η ασθένεια ήταν μια ηθική δοκιμασία των φυσικών και πολιτικών δομών της Αθήνας.
Οι Αθηναίοι έχασαν δεκάδες χιλιάδες πολίτες τους και στρατιώτες και αναρίθμητους δούλους και αλλοδαπούς που κατοικούσαν στα όρια της, αλλά συνέχισαν να μάχονται για άλλα 20 χρόνια. Στο τέλος, οι πολιτικές παρατάξεις και οι εμφύλιες διαμάχες υπονόμευσαν την προσπάθεια που έκαναν, για να προστατεύσουν το κράτος τους.
Ο Covid-19 έχει αποκαλύψει τους βαθείς διαχωρισμούς μεταξύ των Αμερικανών, την έλλειψη ενδιαφέροντος μεταξύ γειτόνων, το εύθραυστο του δημοσίου συστήματος υγείας και τους περιορισμούς των ηγετών να αντιμετωπίσουν τις συλλογικές προκλήσεις. Επίσης, έδειξε την απίστευτη ταχύτητα και δημιουργικότητα των επιστημόνων και τα οφέλη της συνεργασίας όλων των εθνών, ως προς το να μας βοηθήσουν να αντιμετωπίσουμε το απροσδόκητο.
Η ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας και η λογοτεχνία μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε τις μακροπρόθεσμες κοινωνικές επιπτώσεις της ασθένειας. Δείχνουν επίσης, πόσο μπορούν να υπονομεύσουν ακόμα και ηρωικές απαντήσεις στις προκλήσεις της δημόσιας υγείας, οι σπασμωδικές πολιτικές».
