Ομόφυλα ζευγάρια: Ποια παράθυρα ανισότητας μένουν ανοιχτά
Τα θετικά και τα αρνητικά ενός νομοσχεδίου που «περιμέναμε τόσα χρόνια». Τα προβλήματα που λύνει, οι ανισότητες που διαιωνίζει και οι διάφοροι αστερίσκοι στην επικείμενη μεταρρύθμιση. Μιλήσαμε με νομικούς και εκπροσώπους της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας.
- 12 ΙΑΝ 2024
Χωρίς κάποια ιδιαίτερη έκπληξη σε σχέση με την καυτή πατάτα των ημερών, ολοκληρώθηκε προχθές η συνέντευξη του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στην ΕΡΤ, επιβεβαιώνοντας τις φήμες που είχαν διαρρεύσει για το περιεχόμενο του νομοσχεδίου: επιτονίστηκε ότι στο επίκεντρο της μεταρρύθμισης που μέλλει να κατατεθεί προς ψήφιση τον Φεβρουάριο βρίσκονται τα δικαιώματα των παιδιών ομόφυλων ζευγαριών, πράγμα που συμπορεύεται αναπόφευκτα με την αναγνώριση του πολιτικού γάμου των ομόφυλων ζευγαριών ως ισόκυρου με εκείνον των ετερόφυλων.
Ωστόσο, όπως προοικονομείται από τα συμφραζόμενα, το νομοσχέδιο φαίνεται να ετοιμάζεται για ένα βήμα μπροστά αλλά και δύο βήματα πίσω, εάν όντως το κοινώς νοούμενο ζητούμενο είναι η πλήρης ισότητα σε κάθε πεδίο. «Είναι θετικό, αλλά όχι αρκετό, δεδομένου ότι έχουν μεσολαβήσει γενιές και γενιές οι οποίες έχουν στερηθεί τα δικαιώματα αυτά και η γεύση που μένει τώρα είναι μια πικρή δικαίωση για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα», όπως μεταφέρει η δικηγόρος Κατερίνα Τρίμμη, μέλος της Οικογένειας Ουράνιο Τόξο και νομική σύμβουλος της ομάδας ΛΟΑΤΚΙ+ του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ.
«Από τη μία, πράγματι βλέπουμε να αναγνωρίζονται επιτέλους τα δικαιώματα των παιδιών, λύνοντας πολύ σοβαρές εκκρεμότητες. Από την άλλη, με τους αστερίσκους, δεν εξαλείφονται ριζικά οι ανισότητες και παραμένουν αυτά τα άτομα να ενοχοποιούνται και να παρουσιάζονται ως κοινωνικά τέρατα».
Μεγαλύτερο ντόρο έχει προκαλέσει το θέμα της παρένθετης μητέρας (ορθότερα, παρένθετης κυοφορούσας). «Δεν θα πειράξουμε καθόλου το καθεστώς της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής», επεσήμανε ο πρωθυπουργός, τραβώντας τη διαχωριστική γραμμή από τη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης και του προέδρου της. Εντωμεταξύ, μερικούς μήνες πριν, σε μία από τις πρώτες συνεντεύξεις που παραχώρησε, ο Στέφανος Κασσελάκης εξέφρασε την επιθυμία του να αποκτήσουν με τον σύντροφό του δύο αγόρια με παρένθετη κύηση, προκαλώντας ένα κύμα ηθικού πανικού.
Η άρνηση από πλευράς της κυβέρνησης, λοιπόν, θα μπορούσε να είναι μια στρατηγική μείωσης του πολιτικού κόστους, όσον αφορά το συντηρητικό ακροατήριο.
Την ίδια στιγμή, διακυβεύονται δικαιώματα, ζωτικός χώρος. Τόσο το αίτημα της αναθεώρησης του πλαισίου της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (ΙΥΑ), όσο και της αναγνώρισης της γονεϊκότητας σε μη βιολογικούς γονείς είχαν καταγραφεί και κατατεθεί στην κυβέρνηση από το 2021. Ειδικότερα, τον Μάρτιο εκείνου του έτους, με απόφαση του πρωθυπουργού, είχε συσταθεί επιτροπή με σκοπό τη σύνταξη της Εθνικής Στρατηγικής για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, με ορίζοντα το 2025.
Μια μεγάλη ενότητα στο τελικό κείμενο ήταν, φυσικά, τα Ζητήματα Οικογενειακού Δικαίου, που τέσσερις δεκαετίες με την τελευταία μεγάλη μεταρρύθμιση βλέπουμε επιτέλους να επανεξετάζονται, με πρόταγμα τη συμπεριληπτικότητα. Πράγμα που στη βάση του είναι θετικό.
«Είναι θετικό το ότι έρχεται, θα λύσει πολλά προβλήματα»
«Τόσα χρόνια το περιμέναμε αυτό το νομοσχέδιο, είναι θετικό καταρχήν το ότι έρχεται», επισημαίνει η ακτιβίστρια και πρόεδρος των Οικογενειών Ουράνιο Τόξο, Στέλλα Μπελιά, η οποία συμμετείχε στην επιτροπή που αναφέραμε. «Εννοείται ότι στο στάδιο της διαβούλευσης το χρέος μας είναι να επιμείνουμε στους αστερίσκους που αφήνουν ανοιχτά παράθυρα ανισότητας, προκειμένου να εξαλειφθούν και να μην είμαστε για ακόμη μια φορά λιγότερο άνθρωποι, λιγότερο ίσοι, αλλά δεν μπορούμε να παραβλέπουμε και το προφανές: με την θεσμοθέτηση του πολιτικού γάμου και της τεκνοθεσίας στα ομόφυλα ζευγάρια λύνονται πολλά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε εμείς καθημερινά».
Η ίδια είναι μητέρα δύο παιδιών. Όπως μου εξηγεί, τις επόμενες ημέρες θα χρειαστεί να κάνει ένα σύντομο ταξίδι στο εξωτερικό και πρέπει να αφήσει πίσω μια σειρά από εξουσιοδοτήσεις, για παν ενδεχόμενο.
«Η δεύτερη μητέρα των παιδιών μου δεν υπάρχει πουθενά, δεν αναφέρεται σε κανένα κρατικό έγγραφο και αυτό δημιουργεί τεράστια ανασφάλεια. Μέχρι σήμερα, ο έτερος γονέας στα ομόφυλα ζευγάρια είναι αόρατος για την Πολιτεία». Τι σημαίνει αυτό; Δεν χρειάζεται να αναρωτηθούμε τι θα συμβεί σε ακραία –αλλά καθόλα υπαρκτά– σενάρια, όπως το ενδεχόμενο του θανάτου του πρώτου γονέα, αλλά και πολύ πιο απλά πράγματα, καθημερινά. «Δεν μπορεί νομικά, για παράδειγμα, ένας μη αναγνωρισμένος γονέας να παραλάβει τα παιδιά από το σχολείο είτε να τα μεταφέρει στο νοσοκομείο, εάν χρειαστεί». Η καχυποψία είναι μία από τις συνηθέστερες αντιδράσεις που καλούνται να διαχειριστούν.
Το δεδομένο αυτό παύει να ισχύει, δίνοντας ορατότητα και δικαιώματα που ναι μεν ήταν αυτονόητα αλλά όχι θεσμοθετημένα.
Με αυτόν τον τρόπο, όπως παρατηρεί η ακτιβίστρια Στέλλα Μπελιά, «θα αλλάξει και η νοοτροπία της κοινωνίας». Άλλωστε, είναι λάθος να επικαλούμαστε το επιχείρημα ότι «η κοινωνία δεν είναι έτοιμη» (πράγμα που έτσι κι αλλιώς είναι αμφιλεγόμενο στην προκειμένη περίπτωση: στη συντριπτική πλειονότητα, οι νεότερες γενιές επιδεικνύουν πολύ μεγαλύτερη ανοιχτότητα και στήριξη στην ετερότητα). «Εφόσον ο νόμος θα μας αναγνωρίζει ισότιμα, τουλάχιστον σε σχέση με τον γάμο και την τεκνοθεσία, θα καμφθούν και οι αμφιβολίες όσων πιστεύουν ότι είμαστε κάτι σαν τέρατα που έχουμε σκοπό ζωής να διαφθείρουμε τον θεσμό της οικογένειας και να καταστρέψουμε κάποια παιδιά. Θα ακολουθήσει μια κοινωνική αλλαγή, αναπόφευκτα».
Το δικαίωμα του γονέα και το «τεκμήριο γονεϊκότητας»
Και οι δύο συνομιλήτριες επιμένουν ότι είναι πρωθύστερο να συζητάμε με βεβαιότητα για το νομοσχέδιο, χωρίς να έχουμε δει τις διατάξεις και τον τρόπο με τον οποίον θα είναι αυτές διατυπωμένες. «Είμαστε σίγουροι μεν ότι θα θεσμοθετηθεί ο γάμος για τα ομόφυλα ζευγάρια, αλλά δεν μπορούμε να είμαστε προς το παρόν σίγουροι ότι θα είναι τελικά ίδιος με τον γάμο των ετερόφυλων», όπως παρατηρεί η νομικός Κατερίνα Τρίμμη.
Το πρόβλημα δεν αφορά την άρνηση του πρωθυπουργού, όπως προανήγγειλε στη χθεσινή συνέντευξη, να συμπεριλάβει τους όρους «Γονέας 1» και «Γονέας 2» – καμία νομική σημασία δεν έχει η διατύπωση (ενδεχομένως να χρησιμοποιηθεί το «κηδεμόνας»), εφόσον από το πλαίσιο θα αναγνωρίζεται η γονεϊκή ιδιότητα σε οριζόντια βάση, συμβαδίζοντας με τις ευρωπαϊκές οδηγίες. Όπως είχε συνοψίσει το 2020 η Ursula von der Leyen, «αν είσαι γονιός σε μια χώρα, τότε είσαι γονιός σε κάθε χώρα». Η ανησυχία σε επίπεδο διατύπωσης στο νομοσχέδιο αφορά το εξής απλό ερώτημα: πρόκειται τελικά να αντικατασταθεί το «τεκμήριο πατρότητας» με το «τεκμήριο γονεϊκότητας»;
Το αίτημα αυτό είχε προταθεί σφοδρά από πλευράς ακτιβιστών και το 2015, κατά την ψήφιση του Σύμφωνου Συμβίωσης. Με λίγα λόγια, το τεκμήριο αυτό θα εξασφαλίζει ότι εφόσον γεννηθεί ένα παιδί μέσα στον γάμο, είναι παιδί του γάμου και άρα αμφότεροι γονείς είναι κατοχυρωμένοι από τον νόμο.
Ωστόσο, «δεν βλέπουμε να κινούμαστε προς αυτή την κατεύθυνση», επισημαίνει η Κατερίνα Τρίμμη. Το ζήτημα ανισότητας αφορά τα ομόφυλα ζευγάρια γυναικών, που χρησιμοποιούν υποβοηθούμενη αναπαραγωγή. «Απ’ ό,τι φαίνεται, θα πάμε σε μια διαδικασία, όπου το παιδί θα είναι αρχικά της μίας γυναίκας και σε δεύτερο χρόνο θα υιοθετείται από την άλλη», πράγμα που σημαίνει ταλαιπωρία, χρήματα σε δικηγόρους και καθυστερήσεις φυσικά, «ενώ για τα ετερόφυλα ζευγάρια για την ίδια διαδικασία απαιτείται απλά μια συμβολαιογραφική πράξη, π.χ. με εκούσια αναγνώριση τέκνου».
«Στην αναγνώριση τέκνου δεν ελέγχεται εάν είναι ή δεν είναι δικό του το παιδί, δεν ελέγχεται εάν είναι ή δεν είναι ικανός κάποιο άτομο για τον ρόλο. Γιατί, λοιπόν, όταν είναι ομόφυλο το σχήμα απαιτούνται περισσότερες και πιο απαιτητικές προϋποθέσεις; Δεν είναι άνιση η μεταχείριση;».
Οι αστερίσκοι με την παρένθετη μητέρα
Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, ο πρωθυπουργός ξεκαθάρισε ότι το πλαίσιο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής θα μείνει απαράλλαχτο (δηλαδή, στις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγή θα έχουν πρόσβαση μόνο γυναίκες που αδυνατούν να τεκνοποιήσουν), ενώ παράλληλα με το καινούργιο νομικό πλαίσιο θα αναγνωρίζονται τα δικαιώματα των παιδιών που έχουν μέχρι σήμερα αποκτηθεί με αυτό τον τρόπο από τα ομόφυλα ζευγάρια, προφανώς και όσα θα αποκτηθούν μεταγενέστερα της ψήφισης του νομοσχεδίου.
Ο Κ. Μητσοτάκης στήριξε την απόφασή του (η οποία αντιβαίνει στη συνολική μεταρρύθμιση του καθεστώτος την οποία ζητούσε το κατατεθειμένο κείμενο της Εθνικής Στρατηγικής για την Ισότητα) στο επιχείρημα να μη μετατρέπονται τα σώματα των γυναικών σε «μηχανές παραγωγής παιδιών κατά παραγγελία».
Πράγματι, τα τελευταία χρόνια εγείρεται όλο και εντονότερος διάλογος για την εργαλειοποίηση του γυναικείου σώματος στις εν λόγω μεθόδους, ειδικά στην περίπτωση της παρένθετης κύησης. Αλλά δεδομένου ότι υφίσταται και στηρίζεται κανονικά το νομικό πλαίσιο της παρένθετης κύησης (από το 2002), γιατί να εξαιρεθούν συγκεκριμένα τα ομόφυλα ζευγάρια; Με μια τέτοια απόφαση, δεν προωθούνται έμμεσα οι «λευκοί» γάμοι είτε να καταφεύγουν υποψήφιοι ομόφυλοι γονείς σε παράνομες μεθόδους, τροφοδοτώντας έτσι το πιο αποτρόπαιο πρόσωπο αυτής της ιστορίας, όπως έδειξε πριν λίγους μήνες το κύκλωμα στα Χανιά;
«Ο πρωθυπουργός χρησιμοποίησε ως επιχείρημα βιοηθικά κριτήρια, τα οποία θεωρεί ότι θα πρέπει να ισχύουν μέσα στη δική της έννομη τάξη, αλλά όχι σε οριζόντια βάση, και αυτό δεν γίνεται: ή είσαι ηθικός ή δεν είσαι, δεν λειτουργεί κατά περίπτωση», σχολιάζει η Κατερίνα Τρίμμη. «Ουσιαστικά, με το να μη δίνει πρόσβαση στις μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, ενώ δεσμεύεται να αναγνωρίζει τα παιδιά αυτά είναι σαν να κλείνει το μάτι στα ομόφυλα ζευγάρια, λέγοντας έμμεσα ότι αν το φέρεις απ’ έξω, μπορούμε να το δεχτούμε. Δεν είναι ευθέως μια διάκριση αυτό;».
Μια διάκριση, η οποία φυσικά πατάει σε ταξική βάση, όπως συμπληρώνει η Στέλλα Μπελιά, η οποία άλλωστε γνωρίζει εκ των έσω ιστορίες με παρένθετες κυοφορούσες από το Οικογένειες Ουράνιο Τόξο. «Όποια ομοφυλόφιλα άτομα, δηλαδή, έχουν τη δυνατότητα να μεταβούν στις χώρες του εξωτερικού όπου είναι θεσμοθετημένη η παρένθετη κύηση, όποια έχουν τα χρήματα, θα μπορούν να αποκτήσουν κανονικά παιδί. Τα υπόλοιπα άτομα, όχι».
Καταληκτικά, τόσο η Στέλλα Μπελιά όσο και η Κατερίνα Τρίμμη, μου επισημαίνουν ότι θα ήταν υπέρμαχες μιας συνολικής μεταρρύθμισης για το καθεστώς της παρένθετης μητρότητας, που αποφεύγει να πιάσει τώρα ο πρωθυπουργός. «Μια σαφή νομοθεσία με στόχο να προστατευτούν όλα τα εμπλεκόμενα άτομα στη διαδικασία, με αυστηρότερα όρια και πρόστιμα, για να διασφαλιστεί ότι ούτε η παρένθετη κυοφορούσα θα πέφτει σε εκμετάλλευση, ούτε τα άτομα που θέλουν παιδί θα αναγκάζονται να παρανομούν, μπλέκοντας με κυκλώματα».
