Plásmata στη Λίμνη: Τα Γιάννενα όπως δεν τα έχεις ξαναδεί

Μήπως έτσι μοιάζει το τέλος; Τα τελευταία δευτερόλεπτα που στέλνουν σήμα τα εγκεφαλικά κύτταρα και, όπως λένε οι δοξασίες, χάνονται τα 21 γραμμάρια της ψυχής; «Ακολουθήστε τους καθοδηγητές σας, κλείστε όντως τα κινητά, φωτογραφίες θα πρότεινα να μην τραβήξετε τώρα που το βλέπετε πρώτη φορά – και καλή απόλαυση». Δώδεκα λεπτά μετά την οδηγία αυτή, είχαμε φτάσει στον προορισμό της διαδρομής μας, απ’ όπου ακούγονταν οι σταγόνες να στάζουν αργά και εκκωφαντικά σε όλους τους διαδρόμους του καταφυγίου μέσα στα τείχη των Ιωαννίνων.

Είχαμε οδηγηθεί σε μια σπηλιά, ένα ευρύχωρο, κρυφό άνοιγμα του φυσικού βράχου, που (όπως και το καταφύγιο) αποκαλυπτόταν πρώτη φορά για το κοινό της πόλης και τους επισκέπτες. Πιτσιρικάδες Γιαννιώτες είχαν τρυπώσει παλιότερα στο καταφύγιο, κάποιοι έλεγαν ότι το επισκέπτονταν στα κρυφά κάποτε τα ζευγαράκια και άλλοι ότι υπήρξαν άτομα που χρησιμοποίησαν την κρυψώνα για να μείνουν, όταν υπάλληλοι της αρχαιολογικής υπηρεσίας είχαν ξεχάσει την πόρτα ξεκλείδωτη.

Αλλά χρόνια τώρα οι μεταλλικές πόρτες επάνω στο τείχος είχαν σφραγίσει, αφήνοντας χώρο για θρύλους και εικασίες.

Μέσα σε αυτό το μυστήριο και καυκικό μέρος, με τα ατελείωτα τούνελ-διαδρόμους και τα fix δωμάτια, είχε εγκατασταθεί το αφηγηματικό έργο Mana, μια καθοδηγούμενη διαδρομή στο άγνωστο, με καταληκτικό προορισμό τη σπηλιά. Μια σπηλιά που είχε πάψει, όμως, να μοιάζει με σπηλιά – τα βράχια γύρω είχαν μεταμορφωθεί σε έναν υδάτινο-ψηφιακό υμένα και το πλέγμα αυτό εκτελούσε παλμικές συσπάσεις. Από το βάθος, γλάροι ακούγονταν να κράζουν, η ένταση είχε πέσει, έβλεπες τις σταγόνες και το μυαλό επέστρεφε αυθόρμητα στα πιο ουσιώδη: Μήπως έτσι μοιάζει το τέλος, τελικά;

Το συγκλονιστικό ήταν ότι για μερικά δευτερόλεπτα είχες αποδράσει από την ύλη, βλέποντας τη σπηλιά σαν κοσμική μήτρα και εμάς σαν παιδιά της. Όπως μάθαμε, είχε εφαρμοστεί 3D καταγραφή του χώρου και άριστο video mapping για να «εφαρμόσει» η προβολή στα βράχια, και το μοτίβο που βλέπαμε γύρω μας είχε προέλθει από υποβρύχια κινηματογράφηση στη Λίμνη Ιωαννίνων.

«Πιστεύω, άμα μπεις μέσα στο τριπ της λούπας στο σπήλαιο, εύκολα θα έμενες για ώρες μέσα χωρίς να το καταλάβεις», μου είπε ο Μανώλης Μανουσάκης (Medea Electronique), το ένα μέρος των δύο δημιουργών. «Είναι να περιβάλλον για να ηρεμήσεις και να ξαναγεννηθείς στα Γιάννενα», όπως εξήγησε από την πλευρά της η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, πρόεδρος του Ιδρύματος και «μητέρα» του Mana, με το οποίο δοκίμασε πρώτη φορά τον εαυτό της ως εικαστικός. Ο λόγος ήταν προσωπικός. Να καταθεσει την ιστορία της Γιαννιώτισσας μητέρας της και όχι μόνο.

Αυτό που συνέβαινε ήταν ότι μόλις είχαμε παρακολουθήσει το, πιθανότατα, πιο πολυσυζητημένο έργο από τα Plásmata στη Λίμνη των Ιωαννίνων, έχοντας ταξιδέψει μερικές ώρες μακριά από την Αθήνα και το Πεδίον του Άρεως, όπου είχε παρουσιαστεί η έκθεση-blockbuster της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση πέρσι και πρόπερσι, σε διεύθυνση σταθερά της Αφροδίτης Παναγιωτάκου. Και για διάφορους λόγους, μπορούμε όλοι να συμφωνήσουμε ότι πρόκειται για την πιο ανατρεπτική, αποκαλυπτική. προσεγμένη αλλά και προσεκτική σε κάθε της σημείο έκδοση που έχει παρουσιαστεί μέχρι σήμερα.

«Δεν είναι μια έκθεση, αλλά μια σειρά από συμβάντα»

Από τεχνικής άποψης, συνολικά η έκθεση αποτελεί μία υπερπαραγωγή που όμοια της δυσκολεύεσαι να θυμηθείς. Το αποτέλεσμα το οποίο παρουσιάζεται αυτές τις μέρες και για τις επόμενες εβδομάδες κατά μήκος της παραλίμνιας οδού, ανάμεσα στο τείχος του κάστρου και τις όχθες, στο μεταίχμιο φύσης και δομημένου περιβάλλοντος, προέκυψε από εντατική εργασία πολλών μηνών και συνεργασία ασύλληπτα πολλών ανθρώπων.

Τα Plásmata II περιλαμβάνουν κατά πλειοψηφία νέες παραγωγές, αναθέσεις που έγιναν σε (εξέχοντα) ονόματα του εγχώριου εικαστικού δυναμικού από τους επιμελητές με οδηγία «τα έργα να γεννηθούν μέσα από την ίδια την πόλη των Ιωαννίνων», όπως αναφέρθηκε στη συνέντευξη Τύπου. Επίσης, εκτός των εγκατεστημένων έργων, περιλαμβάνουν ένα πλούσιο πρόγραμμα σε διαρκή κίνηση με εργαστήρια, συναυλίες, εκπαιδευτικά προγράμματα, dj sets κ.ά., διαμορφώνοντας τελικά μια συναρπαστική εμπειρία στο ειδυλλιακό και ακούραστα βροχερό τοπίο της λίμνης.

Μια άριστα εκτελεσμένη εκθεσιακή παραγωγή, τα εύσημα για την οποία πηγαίνουν και σε δεκάδες αφανείς ήρωες, από τον πρόσφατα εκλιπόντα Κώστα Αλεξίου που διηύθυνε τον σχεδιασμό φωτισμού (και σε εκείνον είναι αφιερωμένα τα Plásmata II) μέχρι τη φύλακα που έτυχε και συναντήσουμε αργά τη νύχτα να φυλάει ένα απ’ τα έργα, μέσα στη βροχή.

Για τις επιχειρήσεις, τα ξενοδοχεία και τις τοπικές αρχές, πρόκειται για ένα «υψίστης σπουδαιότητας πολιτιστικό γεγονός» που ακτινοβολεί το όνομα των Ιωαννίνων σε παγκόσμιο επίπεδο – να σημειώσουμε ότι στους επικοινωνιακούς συνεργάτες περιλαμβάνεται και το TV5Monde, που εκπέμπει έως και στην Κίνα. Για τους Γιαννιώτες κατοίκους, από την άλλη, με τους οποίους παρακολουθήσαμε τα εγκαίνια της έκθεσης, είναι μια απρόσμενη έκπληξη στον τόπο τους, ένα «παράθυρο» θέασης της πατρίδας τους με έναν εντελώς καινούργιο, υβριδικό τρόπο.

Όχι, τα Plásmata στα Ιωάννινα δεν στήθηκαν με την ίδια φόρμα που είχαν στηθεί στο Πεδίον του Άρεως – υπάρχουν οι LED γιγαντοοθόνες, οι αλγόριθμοι και προβολές από προτζέκτορες, αλλά δεν κυριαρχούν αισθητηριακά. Δεν επιβάλλονται στο τοπίο, όπως είχε συμβεί άγαρμπα την περασμένη χρονιά π.χ. με τα γιγαντώδη κόκκινα ημισφαίρια που είχαν καταλάβει το πλάτωμα μπροστά απ’ το Άλσος.

Τώρα, «ήρθαμε στα Γιάννενα για να αναρωτηθούμε τι σημαίνει να αντιμετωπίζουμε την τεχνολογία ως κάτι που μαζί με τη φύση και τον άνθρωπο συνιστούν ένα όλον», όπως επεσήμανε ο Πρόδρομος Τσιαβός, επικεφαλής Ψηφιακής Ανάπτυξης και Καινοτομίας του Ιδρύματος Ωνάση, ο οποίος ανέλαβε τη διεύθυνση της επιμελητικής ομάδας στα Plásmata II. Μαζί του σε αυτή την πολύμηνη αποστολή, βρέθηκαν ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης και η Δάφνη Δραγώνα. Όπως έπειτα συμπλήρωσε ο ίδιος, «η έκθεση αυτή παραμένει να αναφέρεται στο ψηφιακό, αλλά δεν εγκλωβίζεται στη φόρμα του ψηφιακού».

Και στην ουσία, δεν πρόκειται καν για έκθεση με την τυπική έννοια του όρου.

«Πρόκειται μάλλον για μια σειρά από συμβάντα στον δημόσιο χώρο: ο τρόπος που έχουν ενταχθεί τα έργα στον περιβάλλοντα χώρο, ο τρόπος που τελικά βιώνονται από τον επισκέπτη στην παραλίμνια διαδρομή, διαμορφώνουν τελικά μια αλληλουχία από συμβάντα», από απρόσμενες αναμετρήσεις μέσα και πάνω στα περιμετρικά τείχη, στις πύλες εισόδου του κάστρου, πάνω στα γρασίδια και στον δρόμο παράλληλα με τη λίμνη, μέχρι και μέσα στα νερά της.

Παμβώτιδα, το όνομά της, δηλαδή «αυτή που τρέφει τους πάντες».

Αυτή τη φορά, το χέρι της φύσης δεν προίκιζε ψαράδες, γεωργούς που χρησιμοποιούσαν το νερό της λίμνης για τις σοδειές τους και βυρσοδέψες (για αιώνες, στη λίμνη ξεπλένονταν τα δέρματα πριν τα επεξεργαστούν οι τεχνίτες στα φημισμένα εργαστήρια), αλλά καλλιτέχνες και κοινό που συνειδητά ή ασυνείδητα συμπράττουν σε ένα μυστήριο που τελείται παράλληλα με τη λίμνη, σε μια διαδρομή σχεδόν 2 χλμ, από την πλατεία Μαβίλη μέχρι τη Νότια Πύλη.

Μια διαδρομή με 19 εικαστικές παρεμβάσεις και επιπλέον 10 στάσεις παρατήρησης στο ενδιάμεσο, τα οποία είναι αδύνατο να αφήσουν κάποιον ασυγκίνητο, ανεξάρτητα με το αν είναι εξοικειωμένος με τη σύγχρονη τέχνη ή όχι. Ανεξάρτητα με το αν έρχεται πρώτη φορά στα Γιάννενα ή έζησε και μεγάλωσε εδώ.

Ένα μυστήριο τελείται παράλληλα με τη Λίμνη

Όταν έφτασε η ημέρα των εγκαινίων, η βροχή δεν έλεγε να πάψει. Με το κύμα επιδείνωσης του καιρού που παρατηρήθηκε πανελλαδικά τον μήνα Ιούνιο, τα Ιωάννινα έζησαν «κάτι το πρωτοφανές», όπως έλεγαν και ξανάλεγαν οι κάτοικοι: ο ουρανός ήταν μόνιμα μπουκωμένος από σύννεφα, σαν να κρατούσε την ανάσα του πριν ξεσπάσει μια καταστροφή βιβλικού μεγέθους. Αλλά αυτό δεν συνέβαινε και η μουντάδα είχε αποκτήσει πια μόνιμη παρουσία, ψιχαλίζοντας και βρέχοντας ποτιστικά αμέτρητες φορές μέσα στη μέρα.

Με την ομπρέλα στα χέρια είτε μέσα στην τσάντα όποτε κόπαζε, εκατοντάδες κόσμου βρέθηκε να περπατά με ανυπομονεσία κατά μήκος της πιο ειδυλλιακής περατζάδας των Ιωαννίνων, στον πεζόδρομο με τα πλατάνια δίπλα στη λίμνη, όπου για πρώτη φορά απαγορεύτηκε η διέλευση οχημάτων. Τυπικά, το σύνολο των έργων είναι χωρισμένο σε τέσσερις κατηγορίες, αλλά πιο βοηθητικό είναι να τις σκεφτούμε σαν άξονες: μεταμορφώσεις, ενδοσκοπικά ταξίδια, παράδοξες και αταξινόμητες υποκειμενικότητες, μεταφυσικά στοιχεία και μαγεία.

Αυτά είναι τα θέματα που εν πολλοίς ακουμπάνε τα Plásmata των Ιωαννίνων, πλάσματα «ανθρώπινα, μεταφυσικά, ψηφιακά, παράξενα», όπως λέει το βασικό μότο της έκθεσης. Πλάσματα που πατούν με το ένα πόδι στο πραγματικό και με το άλλο στο φανταστικό.

Να σταθούμε σε μερικά από αυτά για να δώσουμε το στίγμα:

Επάνω στα σκαλάκια στην όχθη της λίμνης, έχει ξεβραστεί ένα post-digital μυθολογικό πλάσμα, μια Μέδουσα που για κεφάλι έχει οθόνη και λάστιχα αντί για πλοκάμια, κάνοντας έμμεση αναφορά στην ιστορία της κυρα-Φροσύνης που είχε δολοφονηθεί, αυτή και επιπλέον 17 γυναίκες, στα νερά της λίμνης από τον Αλή Πασά. «Μου έκανε εντύπωση πόσο έχει εξωραϊστεί σήμερα ως σύμβολο της περιοχής, ενώ μιλάμε καθαρά για γυναικοκτονία», ανέφερε η Κατερίνα Κομιανού για την πορεία που την οδήγησε στη συγκλονιστική εγκατάσταση.

Υπάρχουν πλάσματα, από την άλλη, που μεταμορφώνονται διαρκώς μπροστά στα μάτια μας (βιντεοεγκατάσταση Transfiguration), υπάρχουν τα παγανιστικά πλάσματα του Πάνου Σκλαβενίτη, που φορώντας μάσκες και κουδούνες φωνάζουν ακατάληπτα, μιμούμενα τελετουργικά της Ηπείρου (Zete), υπάρχουν λίγο πιο δίπλα τα ακούραστα μυρμήγκια του Θεόκλητου Τριανταφυλλίδη – ένα τεχνητό οικοσύστημα σε live simulation από AI, το οποίο πασχίζει να διατηρηθεί σε ισορροπία. Δίπλα στη μεγάλη οθόνη του συγκεκριμένου έργου,  ένα υπέροχο άρωμα.

«Είναι χειροποίητο», σχολιάζει ο διακεκριμένος εικαστικός, «περιλαμβάνει ανθρώπινες φερομόνες που θεωρητικά έχουν επίδραση στη σεξουαλικότητα». Η οσφρητική εγκατάσταση υλοποιήθηκε από την Λαμπριλένα Κωνσταντέλλου, να σημειώσουμε. Πρόκειται ίσως για το μόνο σημείο της έκθεσης με ξεκάθαρα θετικό vibe, χωρίς να προκαλεί δεύτερες (σκοτεινές) σκέψεις.

Διότι, ο κανόνας ήταν μάλλον το ανάποδο στα Plásmata II:

Σίγουρα, συνέβαλε σε αυτό η σιγαλή βροχή που έπεφτε από τον ουρανό. Όπως και το τραγικό ναυάγιο ανοιχτά της Πύλου, που ήταν ακόμη φρέσκο. Νομίζω, όμως, σε αρκετά σημεία ήταν έκδηλη η πρόσκληση των έργων για υπαρξιακές αναμετρήσεις, την αναμέτρηση με το τέλος, τον θρήνο και την απώλεια. Πέρα από το Mana που αναφέραμε στην αρχή, το πένθιμο αίσθημα εξέλαβα μπροστά από τις περφόρμερ της Μαρίας Λουίζου, όταν γυναίκες μπήκαν στα κεραμικά πιθάρια-δοχεία και ερμήνευσαν φωνητικές ασκήσεις «για τα θύματα βίας και κακοποίησης» (Six Breaths per Minute).

Το ένιωσα ακόμη πιο έντονα, όταν κλήθηκα να περπατήσω μόνος στη Νότια Πύλη του κάστρου, που είχε αποκτήσει κόκκινες ανταύγειες και φωνές έβγαιναν από τα κελιά, πίσω απ’ τα κάγκελα, εκφράζοντας τον θρήνο τους με ένα αλλόκοτο μοιρολόι. Ήταν ανήφορος και η χορωδία σαν να σε συνόδευε στο ύστατο δρομολόγιο, εξασφαλίζοντας καλό κατευόδιο, όπως λέει η παράδοση της Ηπείρου. Ο λόγος για το The Passing, μια ηχητική εγκατάσταση που όπως εξήγησαν τα μέλη του Maenads πρόκειται για μια αλγοριθμική απόδοση δεδομένων που συλλέχθηκαν από γυναίκες της περιοχής του Πωγωνίου.

Το πιο συγκλονιστικό έργο από τα Plásmata II.

Τι θέλουν να μας πουν τελικά αυτά τα Plásmata

Πέρα από τα εγκατεστημένα έργα, όπως αναφέραμε, υπάρχουν και 10 στάσεις παρατήρησης, έτσι που θα πετύχεις κόσμο να στέκεται με απορία μπροστά σε ένα φωτισμένο κομμάτι των τειχών, σηματοδοτημένο από την έκθεση, όπου βλέπεις απλά έναν κισσό να έχει απλωθεί επάνω στην πέτρα. Στον εννοιολογικό κόσμο του Γιώργου Τζιρτζιλάκη και των επιμελητών, αποτελεί μια φυσική απόδειξη της «συμβιωτικής σχέσεις των πραγμάτων», αφού το ένα στοιχείο πλέον εξαρτάται από το άλλο. Πρακτικά είναι ένα από τα ήδη υπάρχοντα σημεία του τοπίου, που παρουσιάζουν τα Plásmata ως έκθεμα.

«Ίσως για πρώτη φορά, δοκιμάζεται κάτι τέτοιο: ενσωματώσαμε στο αφήγημα non-human δημιουργήματα», όπως αστικούς μύθους, οπτικές φυγές επάνω σε υπάρχοντα στοιχεία του περιβάλλοντος, σε δημόσια γλυπτά από τη Μπιενάλε του 1996 που είχε διεξαχθεί στα Γιάννενα, σε γλυπτά του 1930 κ.ά. Φωτίστηκε, για παράδειγμα, μια σκάλα που δεν οδηγούσε πουθενά.

Είναι μια πράξη που σε καλεί ευθέως να δεις τα Γιάννενα όπως δεν τα έχεις ξαναδεί. Και δεν είναι η μόνη. Ένα άλλο σπήλαιο-καταφύγιο μέσα στο τείχος (το κάστρο, γενικά, έχει πολλές κατακόμβες, σπήλαια και σπηλιές) είχε μεταμορφωθεί σε καλλιεργητικό θάλαμο μανιταριών με το ζωντανό γλυπτό του Γερμανού Matthias Fritsch – πέντε από τα είδη είναι βρώσιμα και το έκτο είναι εξαιρετικά θεραπευτικό. Μιλήσαμε για το καταγωγικό τριπ στο Mana, υπάρχουν, επίσης, μεγάλες και μικρές LED οθόνες στο μέτωπο της λίμνης που επεκτείνουν το τοπίο ψηφιακά, προσθέτοντας υβριδικά πλάσματα, φλεγόμενες σημαίες κ.ά.

Αυτό που δεν συναντάς στην έκθεση είναι η ιστορία της λίμνης μέσα από τους ανθρώπους της. Όπως σε κάθε σχέση συμβίωσης, η σχέση αυτή πέρασε στάδια, από την εποχή του ’50 που αποξηράνθηκε το διπλανό, μικρότερο απόθεμα της λίμνης Λαψίστας για να μετατραπεί σε χωράφια μέχρι τους γόνους που κατά καιρούς παλαιότερα είχαν ριχθεί στα νερά, παραβιάζοντας το οικοσύστημα με νέα είδη τα οποία υποτίθεται π.χ. «θα έτρωγαν τα κουνούπια». Τα πράγματα άλλαζαν με τα χρόνια, αλλά πάντα είχαν λόγο οι Γιαννιώτες να την αποκαλούν Παμβώτιδα, ακόμη και σήμερα που είναι το τουριστικό τους χαρτί.

Και η ριζωματική αυτή σχέση επεκτείνεται και στη γνώση του καιρού, φυσικά. Παλιοί ψαράδες σαν τον κύρ Θόδωρο από το νησάκι απέναντι γνωρίζουν πολύ καλά πως «άμα μαζεύει σύννεφο σαν στεφάνι πάνω από το Μιτσικέλι, φέρνει βορριά, δεν πρέπει να ρίξεις δίχτυα». Από τον καιρό, τη βροχή, τη λίμνη εξαρτιόταν ουσιαστικά η ζωή τους.

Συγκεκριμένα στο πρόβλημα του ευτροφισμού που αντιμετωπίζει η λίμνη αναφέρεται το γλυπτό της Στεφανίας Στρούζα – μια αφαιρετική αναπαράσταση βυθού με βιομηχανικά υλικά, που λαμπυρίζει με πράσινο τεχνητό φως τη νύχτα. Αλλά τα καλά νέα είναι ότι το φαινόμενο αυτό βελτιώνεται: «τα τελευταία τρία-τέσσερα χρόνια παρατηρείται μια σχετική ισορροπία, αλλά μένει να φανεί αν είναι πρόσκαιρη», όπως μας ενημέρωσε η Βάντα Νούτσου απ’ τον Φορέα Διαχείρισης Λίμνης Παμβώτιδας Ιωαννίνων.

Με απλά λόγια, ευτροφισμός είναι η υπερβολική αύξηση του φυτοπλαγκτόν: όταν τα οργανικά απόβλητα καταλήγουν στη λίμνη, από τα θρεπτικά στοιχεία αυξάνεται το φυτοπλαγκτόν, σε σημείο που το καλοκαίρι απλώνει μια απέραντη πράσινη πέτσα στην επιφάνεια – το οποίο είναι φυσικό, αλλά στερεί τον ήλιο από την υδρόβια βλάστηση και όσο μειώνονται εκείνα, μειώνεται και το οξυγόνο που παράγουν, οπότε ασφυκτιούν τα ψάρια.

«Αλλά, πράγματι έχει μειωθεί το φορτίο που δέχεται· την τελευταία δεκαετία έχει εγκατασταθεί δίκτυο βιολογικού καθαρισμου στο λεκανοπέδιο, ελέγχονται οι μονάδες παραγωγή για κοπροσορούς κλπ, έχει γίνει πιο αυστηρή η νομοθεσία και, γενικοτερα, νομίζω πως και οι κάτοικοι δείχνουν περισσότερη φροντίδα στη λίμνη».

***

INFO

Plásmata II

Συνεχίζεται έως 9/7
Καθημερινά: 18:00 – 00:00

Μπορείς να παρακολουθήσεις την έκθεση με ηχητική ξενάγηση, σκανάροντας τα QR και κατεβάζοντας την εφαρμογή Clio Muse.

Στο περίπτερο, απ’ όπου φεύγουν τα πλοία, θα βρεις ενημερωτικό billboard για όλες τις προσεχείς δράσεις. Σημείωση: δεν είναι παράλληλες, συναποτελούν με τα έργα τα Plásmata II. Έχει εκπαιδευτικά προγράμματα, ξεναγήσεις, συναυλίες, καθημερινά dj set από παραγωγούς και μουσικούς της πόλης (επιμέλεια: Voltnoi & Quetempo), ημερίδες κ.ά.

Είσοδος ελεύθερη
Περισσότερες πληροφορίες εδώ

ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10 εκθέσεις που δεν πρέπει να χάσεις αυτό το καλοκαίρι