Τι είναι η ψευδαίσθηση της προσοχής, από την οποία πάσχουμε όλοι
Παρά την ακλόνητη εμπιστοσύνη που έχουμε στα μάτια και τις αισθήσεις μας, ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει πολύ συγκεκριμένα και απαράβατα όρια. Κάπως έτσι, καταρρίπτεται και ο μύθος του multitasking.
- 26 ΑΥΓ 2022
Ένα από τα πιο διάσημα πειράματα στην ιστορία της ψυχολογίας ξεκίνησε εντελώς ερασιτεχνικά: σε έναν όροφο στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, που για άσχετους λόγους είχε εκκενωθεί, μερικοί φοιτητές χωρίστηκαν σε δύο ομάδες και κινηματογράφησαν ένα σύντομο φιλμάκι, κοντά στο ένα λεπτό.
Έπειτα, το βίντεο αντιγράφηκε σε πολλές βιντεοκασέτες (μιλάμε για το έτος 1999) και οι κόπιες μοιράστηκαν σε όλη τη Σχολή, από χέρι σε χέρι, με κίνητρο κυρίως την περιέργεια για το πιασάρικο πείραμα.
Πόσες πάσες μέτρησες ότι αντάλλαξαν οι παίκτες της άσπρης ομάδας; Το φιλμ που δόθηκε στους φοιτητές του αμερικανικού πανεπιστημίου (και έκτοτε έχει γυριστεί και προβληθεί σε δεκάδες παραλλαγές) περιελάμβανε δύο ομάδες ατόμων, οι οποίες καθώς κινούνταν στον χώρο αντάλλαζαν πάσες με μπάλες μπάσκετ. Η μία ομάδα φορούσε λευκά και η άλλη μαύρα. Το αίτημα προς κάθε συμμετέχοντα ήταν να αγνοήσει τις πάσες της μαύρης ομάδας, μετρώντας μόνο εκείνες από τη λευκή ομάδα. Τόσο τις χαμηλές όσο και τις ψηλές πάσες.
Προτού συνεχίσουμε, κάνε μια προσπάθεια για να βρεις την απάντηση.
Πόσες πάσες μέτρησες, τελικά; Δεκαπέντε είναι η απάντηση, αλλά μικρή σημασία έχει αυτό: Είδες τον γορίλα; Στη μέση του βίντεο, υπάρχει ένα άτομο το οποίο εισέρχεται στο πλάνο με ολόσωμη στολή γορίλα – προχωρά μέχρι το κέντρο του κύκλου, όσο οι παίκτες συνεχίζουν να ανταλλάσσουν πάσες, χτυπάει τις γροθιές στο στήθος της και αποχωρεί.
Μέσα σε χρόνο ντε-τε, με τρόπο χιουμοριστικό και ταυτόχρονα δραματικό, το πείραμα του Αόρατου Γορίλα, όπως το αποκάλεσαν οι εμπνευστές του Daniel Simons και Christopher Chabris, απέδειξε πόσο μακριά νυχτωμένοι είμαστε για τα όρια της ανθρώπινης αντίληψης. Γι’ αυτό και απέσπασε το Ig Νόμπελ το 2004, ένα βραβείο για χιουμοριστικά επιτεύγματα, τα οποία όμως είναι πολύ διδακτικά.
Το φαινόμενο της αντιληπτικής τύφλωσης
«Επιλέξαμε τον γορίλα επειδή είναι κάτι που δύσκολα θα διέφευγε της προσοχής, αλλά –όπως αποδείχτηκε τελικά– πολύς κόσμος αδυνατούσε να δει αυτή την ολοφάνερη φιγούρα», έχει δηλώσει ο Daniel Simons για το πείραμα, «το ποσοστό αποτυχίας ήταν πολύ μεγαλύτερο απ’ όσο περιμέναμε».
Όπως λένε οι δύο επιστήμονες της ψυχολογίας από το Χάρβαρντ, το πείραμα όσες φορές εκτελέστηκε είτε σε εκπαιδευτικά ιδρύματα ή αλλού, αποφέρει το ίδιο περίπου αποτέλεσμα: οι μισοί βλέπουν τον γορίλα και οι υπόλοιποι μισοί όχι.
Τι συμβαίνει και διαφεύγει από την προσοχή μας κάτι τόσο εμφανές, όσο ένας γορίλλας; «Το σφάλμα αντίληψης προκύπτει από την απουσία προσοχής σε κάποιο απρόσμενο αντικείμενο, οπότε η επιστημονική του ονομασία είναι αντιληπτική τύφλωση (inattentional blindness η perceptual blindness)», εξηγούν οι ίδιοι στο βιβλίο τους Ο Αόρατος Γορίλλας. Πρόκειται για μια τύφλωση που δεν πηγάζει από βλάβες του οπτικού συστήματος, όσο από τη λειτουργία του εγκεφάλου:
Όταν επικεντρώνουμε την προσοχή μας σε κάτι μεμονωμένο, όπως είναι το μέτρημα στις πάσες, συμβαίνει να μη φιλτράρονται συνειδητά τα υπόλοιπα ερεθίσματα, οπότε περνούν κάτω από το ραντάρ της αντίληψής μας. Κοινώς, βλέπουμε το δέντρο και όχι το δάσος. Την ίδια στιγμή, έχουμε ακλόνητη σιγουριά και εμπιστοσύνη στα μάτια μας, στις αισθήσεις μας, στον εαυτό μας. Και εδώ προκύπτει η κοινή για όλους μας ψευδαίσθηση της προσοχής.
Παραδείγματα από την καθημερινή ζωή
Δεν είναι τεστ νοημοσύνης το πείραμα με τον Αόρατο Γορίλλα, αλλά μια απόδειξη για τα όρια της αντιληπτικής μας ικανότητας. Αυτό δεν αφορά μόνο την όραση, αλλά και την ακοή. Ως εκ τούτου, οι ερευνητές Daniel Simons και Christopher Chabris εισήγαγαν επίσης στον όρο «αντιληπτική κώφωση», η οποία είναι ακόμη πιο αισθητή στην καθημερινή ζωή: παραδείγματος χάρη, όταν διαβάζεις ένα βιβλίο στα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς και η ανακοίνωση από τα ηχεία συμβαίνει να μη φτάνει πρακτικά στα αυτιά σου, παρά να περνάει ανεπεξέργαστη.
Πρόκειται ουσιαστικά για όλες εκείνες τις αναγκαίες «παρωπίδες» που διαθέτει εκ κατασκευής ο ανθρώπινος εγκέφαλος, προκειμένου να συγκεντρώνεται, παρά τα χιλιάδες ερεθίσματα που κατακλύζουν το αισθητηριακό του περιβάλλον κάθε ώρα.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα για την ψευδαίσθηση της προσοχής είναι η οδήγηση παράλληλα με τηλεφωνική συνομιλία: το να κρατάς το κινητό δεν εμποδίζει την όραση στο δρόμο, αλλά τη συγκέντρωση του οδηγού και την ταχύτητα της αντίδρασης του σε κάτι απρόσμενο. Διότι τα απρόσμενα είναι που διαφεύγουν της προσοχής, όπως είδαμε και στο πείραμα με τον γορίλα.
Και κάπως έτσι, οι αγαπητοί Daniel Simons και Christopher Chabris είχαν καταρρίψει τον μύθο του multitasking από το 1999. Τσάμπα κόπος, το μυαλό δεν είναι φτιαγμένο να δουλεύει σε συνθήκες διάσπασης.
