Το δημοψήφισμα που έβαλε τέλος στον θεσμό της βασιλείας στην Ελλάδα
- 10 ΙΑΝ 2023
«Δεν θα κουνήσω το δάχτυλό μου για να φέρω τη βασιλεία πίσω, ας το κάνουν οι Έλληνες», είχε δηλώσει σε τηλεοπτική συνέντευξη μερικά χρόνια πριν, έχοντας πιθανότατα στο πίσω μέρος του μυαλού του ότι το κεφάλαιο της βασιλείας, τουλάχιστον με τη μορφή του πολιτεύματος, έχει κλείσει για τη χώρα.
Σήμερα, τη στιγμή που συμπληρώνεται κοντά μισός αιώνας αβασίλευτης δημοκρατίας για το ελληνικό κράτος, ο Κωνσταντίνος Β΄ Γλύξμπουργκ απεβίωσε σε ηλικία 82 ετών, έπειτα από οξύ εγκεφαλικό επεισόδιο και νοσηλεία ημερών, ξυπνώντας τις μνήμες από το δημοψήφισμα στο οποίο πρωταγωνίστησε το 1974 και ευθύνεται για τη στροφή της χώρας μακριά από τον πολιτικό θεσμό που τη συντρόφευε απ’ όταν κηρύχθηκε ανεξάρτητη.
Ήταν η περίοδος αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, μια περίοδος πολιτικού εκσυγχρονισμού, όταν και οι πολίτες κλήθηκαν να προσέλθουν στις κάλπες για το Πολιτειακό της επομένης: θα είναι βασιλευόμενη ή αβασίλευτη η δημοκρατία που θα εγκαθιδρυθεί στη χώρα;
«Θα τεθώ προθύμως υπό την κρίση του λαού», ανέφερε σε τηλεοπτικό μήνυμα που μεταδόθηκε μέσω της ΕΙΡΤ από τον βασιλιά Κωνσταντίνο· «πεποίθησή μου είναι ότι ο βασιλιάς δεν πρέπει να φοβάται τη γνώμη του λαού».
Το αποτέλεσμα ήταν μια ηχηρή αρνητική απάντηση: το 69,2% τάχθηκε υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας έναντι 30,8% υπέρ της βασιλευομένης, ποσοστό το οποίο δεν άφηνε περιθώριο για δευτερολογία. Παρά τη συζήτηση που έχει προκληθεί κατά καιρούς με το περίφημο “unfair” του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη για εκείνο το κρίσιμο δημοψήφισμα, πρόκειται για το «μοναδικό δημοψήφισμα που διεξάχθηκε με δημοκρατικές εγγυήσεις», χωρίς περιστατικά νοθείας και παρεμβάσεις, όπως έχει επισημάνει η ιστορικός Ελένη Κούκη σε συνέντευξη στο News 24/7.
Με νόμιμο και διαφανή τρόπο, ο θεσμικός ρόλος του βασιλιά ήταν πια παρελθόν.
Πώς καλλιεργήθηκε το αντιβασιλικό κλίμα
Το καίριο πλήγμα στο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Β΄ Γλύξμπουργκ δόθηκε με τη στάση του απέναντι στους πραξικοπηματίες της 21ης Απριλίου: τον Δεκέμβριο του 1967, ο νεότερος υιός της οικογένειας Γλύξμπουργκ που είχε αναλάβει πρόωρα το στέμμα (σε ηλικία 23 ετών) μετά τον θάνατο του Παύλου, συνάντησε τους επικεφαλής Παπαδόπουλο, Παττακό και Μακαρέζο, αποδίδοντας έτσι νομιμότητα στο στρατιωτικό καθεστώς. Αυτό το βάρος θα έμενε να τον συνοδεύει, ακόμη κι αν λίγο αργότερα επεχείρησε να ανατρέψει το πραξικόπημα, αποτυγχάνοντας και φεύγοντας εξόριστος στη Ρώμη.
Το φιάσκο με το αντι-κίνημα του 1967 «ξεφούσκωσε» το γόητρο του νέου διαδόχου, αλλά δεν ήταν το μόνο πρόβλημα: στο σύντομο διάστημα της ηγεσίας του πριν το πραξικόπημα, ο Κωνσταντίνος είχε συγκρουστεί ανοιχτά με την κυβέρνηση Παπανδρέου.
Στις εκλογές του 1964, ο «Γέρος της Δημοκρατίας» κι η Ένωση Κέντρου είχαν πετύχει αυτοδυναμία, αλλά ο νέος βασιλιάς (υπό την επιρροή της μητέρας του, Φρειδερίκης) αρνήθηκε να δεχτεί ότι πρόσωπα της δικής του επιρροής θα έφευγαν από τις κρίσιμες θέσεις, όπως ήταν το Υπουργείο Αμύνης. Το Κυπριακό αποτελούσε ήδη την καυτή πατάτα.
Η σύγκρουση των δύο πλευρών οδήγησε στην παραίτηση Παπανδρέου, την Αποστασία και τα επεισοδιακά Ιουλιανά, με χιλιάδες κόσμου στους δρόμους να φωνάζει για δημοψήφισμα. Στα μάτια του περισσότερου κόσμου, ήταν ξεκάθαρο ότι ο Κωνσταντίνος Β΄ ακολουθούσε τα χνάρια των Γλύξμπουργκ, έχοντας ως στόχο την προσκόλληση στην εξουσία, πάση θυσία, ακόμη και με αντισυνταγματικές παρεμβάσεις.
Τελικά, το δημοψήφισμα έγινε πράξη σε τελείως διαφορετικό πλαίσιο, μερικά χρόνια αργότερα. Με το τέλος της δικτατορίας των Συνταγματαρχών μετά το Κυπριακό, η μεγάλη στιγμή της αναθεώρησης του πολιτεύματος περιελάμβανε το επίμαχο δημοψήφισμα, όσο και τις βουλευτικές εκλογές φυσικά που θα καθόριζαν την πρώτη κυβέρνηση της Μεταπολίτευσης – ένα timing που δεν ευνόησε τον τέως βασιλιά Κωνσταντίνο.
Η ουδετερότητα του Καραμανλή
Για την αδιάβλητη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος όσο και την προετοιμασία για αυτό, οι τηλεοπτικοί σταθμοί δεσμεύονταν να αποδώσουν ίσο χρόνο και στις δύο πλευρές, μόνο που η επιρροή του Κωνσταντίνου προς το λαϊκό αίσθημα παρέμενε εκ των πραγμάτων περιορισμένη: Α. ο ίδιος παρέμενε ακόμη στο Λονδίνο (τη στιγμή που όλοι οι εξόριστοι είχαν επιστρέψει μετά την αποπομπή των Συνταγματαρχών) και Β. κανένα κόμμα από το πολιτικό φάσμα δεν είχε ταχθεί ανοιχτά υπέρ του, πέρα από την Εθνική Δημοκρατική Ένωση του Πέτρου Γαρουφαλιά, που είχε μείνει εκτός Βουλής.
Το σημαντικό είναι ότι η Νέα Δημοκρατία, στους κύκλους της οποίας περιλαμβάνονταν και βασιλόφρονες, ακολούθησε την τακτική της σιωπής: μάλιστα, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής απαγόρευσε στους βουλευτές του κόμματός του να πάρουν δημόσια θέση για το δίλημμα βασιλευομένης ή αβασίλευτης, αλλιώς θα διαγράφονταν. Την αμφιλεγόμενη στάση του επεσήμανε και ο διεθνής Τύπος.
Έτσι, τον αγώνα ανέλαβαν διάφορες ενώσεις βασιλοφρόνων ανά την Ελλάδα, οι οποίες κατά βάση στερούνταν προσώπων με αίγλη. Υπέρ του βασιλιά Κωνσταντίνου είχε δηλώσει ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και ο απόστρατος στρατηγό Σοφοκλή Τζανετή, μεταξύ των λίγων αναγνωρίσιμων.
Ωστόσο, παρέμεναν οι ανησυχίες στα εδάφη των δημοκρατικών: γνώριζαν ότι έπρεπε να αναμετρηθούν με έναν θεσμό που έχει βαθιές ρίζες με ιστορία 150 ετών, ενώ ένας παράγοντας που προκαλούσε άγχος ήταν ότι δικαίωμα ψήφου είχαν άτομα 21 ετών και άνω, πράγμα που άφηνε έξω την πιο «θερμόαιμη» μερίδα της κοινωνίας, που ήταν και εναντίον της βασιλείας.
Σημειώθηκαν επίσης μερικές μεμονωμένες καταγγελίες για κυκλώματα που επεχείρησαν να διαβάλλουν το εκλογικό αποτέλεσμα, αγοράζοντας π.χ. τα εκλογικά βιβλία από δημοκρατικούς ετεροδημότες, χωρίς όμως ουσιαστικό αντίκτυπο.
Τα πράσινα ψηφοδέλτια που αντιστοιχούσαν στην ψήφο υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας ήταν τριπλάσια σε σχέση με τα καφέ ψηφοδέλτια της αντίπερα πολιτικής όχθης. Όπως φάνηκε, για το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, η μοναρχία και ο θεσμός του βασιλιά αποτελούσαν κατάλοιπα του παρελθόντος, τα οποία δεν είχαν θέση στο όραμα του εκσυγχρονισμού.
Και παρά την ανακοίνωση που είχαν δημοσιεύσει οι αστυνομικές αρχές στον Τύπο, απαγορεύοντας τις πολιτικές διαδηλώσεις και παρελάσεις μέχρι την αύριον και γενικώς τις επινίκιες εκδηλώσεις», ο κόσμος βγήκε στους δρόμους το βράδυ της Κυριακής. Λίγο μετά τις 9 μ.μ. ήταν ξεκάθαρη η νίκη των δημοκρατικών και ένα από τα στιγμιότυπα που έμειναν στον φακό ήταν η συγκέντρωση στο Σύνταγμα με κεριά στα χέρια, σαν παρωδία για την κηδεία της βασιλείας.
Με την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων ο εκλεγμένος πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής δήλωσε αιχμηρά ότι «ένα καρκίνωμα αποκόπηκε σήμερα από το σώμα του έθνους».
