‘Εκ Προμελέτης’: Έλληνες κρατούμενοι έβγαλαν το δικό τους βιβλίο

“Όταν κάτι το έχεις μελετήσει καλά εκ των προτέρων, το αγαπάς και ξέρεις ότι μπορεί να προσφέρει στο άτομο χωριστά και στο σύνολο εν γένει, θες και προσπαθείς να συνεχίζεις να το κάνεις όσο περισσότερο και όσο καλύτερα μπορείς”. 39 λέξεις. Ζυγισμένες. Η αρχή του προλόγου της νομικού και συγγραφέως Καλλιόπης Πασιά, για τον συλλογικό τόμο ‘Εκ Προμελέτης’ που περιλαμβάνει κείμενα έγκλειστων εκπαιδευόμενων στη Λάρισα που παρακολούθησαν μαθήματα δημιουργικής γραφής.

Για τους περισσότερους από αυτούς, η πρώτη ‘εκ προμελέτης’ ενέργεια που ομολογείται ως τέτοια και δεν διώκεται ποινικά.

“Πρώτη φορά μπήκα σε ένα κατάστημα κράτησης, στις φυλακές, πολλά χρόνια πριν, ως ασκούμενη, τότε, δικηγόρος. Αμέσως ένιωσα ένα σφίξιμο, τολμώ να ομολογήσω και φόβο, και είπα από μέσα μου ότι δεν θα ήθελα ποτέ να ξαναμπώ σε έναν τέτοιο χώρο. Για τον λόγο αυτό, τα 15 χρόνια που ασχολήθηκα με τη δικηγορία, δεν ασχολήθηκα ποτέ με το ποινικό δίκαιο. Την πρώτη φορά όμως που μπήκα στις φυλακές με το πρόγραμμα δημιουργικής γραφής, τρία χρόνια πριν, είπα από μέσα μου ότι αυτό είναι το πράγμα με το οποίο θέλω να ασχοληθώ. Και από τότε περιμένω κυριολεκτικά με χαρά την ώρα που θα περάσω την είσοδο ελέγχου για να μπω στην τάξη μου.

Εδώ έμαθα τα όρια μου. Εδώ και τα ξεπέρασα. Κατά πολύ. Γίνομαι καλύτερος άνθρωπος, γίνομαι δασκάλα, μαθαίνω να γράφω καλύτερα κι εγώ μαζί με τους μαθητές μου. Μαθαίνω ιστορίες ανθρώπων και έτσι συνειδητοποιώ, για μια ακόμη φορά, το ότι εμείς, οι ‘νόμιμοι’ και οι ‘έχοντες’ δεν είμαστε έτσι επειδή είναι δική μας μόνο επιλογή, αλλά επειδή είμαστε τυχεροί που γεννηθήκαμε από τους ανθρώπους που γεννηθήκαμε, τη στιγμή που γεννηθήκαμε, στη χώρα που γεννηθήκαμε. Ξέρετε, πολλά πράγματα δεν είναι επιλογή. Είναι πού βρίσκεσαι και με ποιους ανθρώπους”, αφηγείται η Καλλιόπη, Επιστημονικά Υπεύθυνη της Εκπαιδευτικής Δράσης, ξετυλίγοντας το κουβάρι του ταξιδιού πίσω από τα κάγκελα.

(φωτογραφίες: Αναστάσης Μαυρογιάννης)

“Το Πρόγραμμα Δημιουργικής Γραφής λειτουργεί στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας που στεγάζονται στα αντίστοιχα Καταστήματα Κράτησης, με τη βοήθεια πάντοτε των Διευθυντών των Σχολείων, καθώς και των Διευθυντών και Αρχιφυλάκων των Καταστημάτων. Εδώ και πέντε συναπτά έτη λειτουργεί στο 3ο ΣΔΕ Διαβατών, ενώ από πέρσι, δηλαδή την εκπαιδευτική χρονιά 2016-2017, στο 2ο ΣΔΕ Λάρισας, στο 1ο  ΣΔΕ Δομοκού, στο 2ο ΣΔΕ Κορυδαλλού και στο ΣΔΕ Νιγρίτας.

Επίσης, η πρωτοβουλία μεταφέρθηκε και στον χώρο του Καταστήματος Κράτησης Ιωαννίνων, απευθείας στην ίδια τη δομή, χωρίς την ύπαρξη Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας. Πρόκειται για μια δράση στο σύνολό της, που με το πέρασμα του χρόνου, βρίσκει όλο και περισσότερους αποδέκτες καθώς αναγνωρίζεται η συνδρομή των μαθημάτων δημιουργικής γραφής στην ανάπτυξη των δυνατοτήτων έκφρασης των μαθητών, στην καλλιέργεια ενός κλίματος αποδοχής, αυτοεκτίμησης, ενσυναίσθησης και αλληλεπίδρασης. 

Όλα ξεκίνησαν όταν είχα την ευτυχή εμπειρία να είμαι φοιτήτρια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών ‘Δημιουργική Γραφή’ του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Το Πανεπιστήμιό μας είχε ξεκινήσει μια συνεργασία με το 3ο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας Διαβατών, το οποίο στεγάζεται εντός του Καταστήματος Κράτησης, για την παράδοση εθελοντικά μαθημάτων δημιουργικής γραφής στους εκπαιδευόμενους του σχολείου. Για πέμπτη συνεχόμενη χρονιά, μάλιστα, το Πρόγραμμα λειτουργεί επιτυχώς στο 3ο ΣΔΕ Διαβατών, υπό την επίβλεψη του Επιστημονικά Υπεύθυνου του Προγράμματος, του Καθηγητή μας κου Τριαντάφυλλου Κωτόπουλου. Πρόκειται για μια εμπνευσμένη ιδέα της τότε φοιτήτριας του Πανεπιστημίου Μαρίας Γιαπαλάκη όπου σε συνεργασία με τον κύριο Κωτόπουλο και την τότε Διευθύντρια του 3ου ΣΔΕ Διαβατών, κυρία Φιλιώ Μαρινοπούλου, ξεκίνησαν τη δράση. Ακολούθησε η επιτυχημένη συνεργασία με τον τέως Διευθυντή κο Θόδωρο Καραγιαννίδη και συνεχίζει επιτυχώς με την σημερινή Διευθύντρια, κυρία Μαρία Γκρίζου”.

Οι σταγόνες πέφτανε στις οροφές. Εγώ κι εσύ τρέχαμε μαζί για να φτάσουμε στη στάση. Το λεωφορείο αργούσε. Όταν ήρθε, τα μαλλιά σου ήταν βρεγμένα. Γελούσες πολύ, ήταν η πιο όμορφη στιγμή. Ήμασταν βρεγμένοι. Κάθε φορά που πέφτει βροχή, θυμάμαι πώς ήμασταν ευτυχισμένοι. Τι γλυκό αυτό το νερό της βροχής! (Nikolin, σελ. 45)

Πώς είναι όμως ένα μάθημα δημιουργικής γραφής μέσα σε κατάστημα κράτησης; Και ποια τα οφέλη ενός τέτοιου εγχειρήματος;

“Δεν υπάρχει τυπικό μάθημα. Όλα έχουν να κάνουν κυρίως με το κοινό, τους μαθητές. Γίνεται ένα αναγνωριστικό μάθημα, όσον αφορά στο επίπεδο, μορφωτικό αλλά και κοινωνικό. Υπάρχουν Έλληνες και αλλοδαποί πολλών εθνοτήτων, έχουμε διαφορετικές θρησκείες, το επίπεδο γλωσσομάθειας διαφέρει, οι ηλικίες ποικίλλουν, από 25 έως 65 ετών. Όλα αυτά πρέπει να ληφθούν υπόψη. Μαζί με το κύριο στοιχείο του εγκλεισμού. Αφήνεις εκτός του φράχτη την προκατάληψη και εισέρχεσαι σε έναν χώρο που σε διδάσκει όλη αυτή την ανθρωπογεωγραφία. Είναι μια μεγάλη εμπειρία. Και δύσκολη. Στα εισαγωγικά μαθήματα είναι πολλοί οι ενδιαφερόμενοι, είναι και η περιέργεια για το καινούριο μάθημα και την καινούρια δασκάλα. Σταδιακά σαφώς και μειώνονται. Πολλοί φεύγουν με μεταγωγές, άλλοι αποφυλακίζονται –η μόνη φορά που χαιρόμαστε όταν φεύγει μαθητής- ενώ για κάποιους δεν είναι εύκολο να εκθέτουν τον εαυτό τους στο χαρτί, να ‘σκαλίζουν’ πράγματα μέσα τους. Ούτε να διαβάζουν αυτά τα κείμενα μετά δυνατά. Όσοι μένουν, όμως, είναι πιστοί. Σε κάθε μάθημα, ανεξαρτήτως διάθεσης, καιρού, συνθηκών. Είναι εκεί, και γράφουν, λίγο ή πολύ. Είναι εκεί.

Δεν θα ξεχάσω μια μέρα, όπου εξ αρχής δεν είχαν καλή διάθεση. Η αλήθεια είναι ότι και εγώ εκείνη την ημέρα ήμουν κουρασμένη, στεναχωρημένη, σε δύσκολη στιγμή. Όταν τελείωσε το μάθημα ο Relian μου είπε: ‘Κυρία, να ξέρεις ότι θέλαμε να φύγουμε σήμερα. Δεν είχαμε διάθεση. Στην αρχή μάλιστα, αυτό που λέγαμε μεταξύ  στα αλβανικά ήταν ότι θέλουμε να φύγουμε. Μετά σκεφτήκαμε ότι εσύ έρχεσαι για εμάς, κάνεις τόσο κόπο και τόσα έξοδα για εμάς. Έτσι μείναμε. Δεν θα μπορούσαμε να σε αφήσουμε μόνη’. Στιγμή αξέχαστη. Όπως και η γραφή τους. Ξέρεις κάτι; Υπάρχουν μαθητές που τα κείμενά τους με κάνουν να κλαίω, είναι τόσο διεισδυτικά. Μαθητές που δεν θα άλλαζα ούτε ένα κόμμα στο κείμενό τους, έργα σωστά ποιήματα. Μαθητές που η φαντασία και ο λόγος τους είναι ισάξιος γνωστών λογοτεχνών. Και δεν υπερβάλλω καθόλου. Θα το διαπιστώσετε διαβάζοντας κι εσείς τα κείμενά τους. Αλλά είμαι εξίσου περήφανη και για τους ‘λιγότερο’ ταλαντούχους μαθητές μου. Γιατί προσπαθούν, και δεν φοβούνται να τολμήσουν. Και η προσπάθειά τους είναι φιλότιμη, αξιοπρεπής και παρούσα.

Δεν πρέπει, άλλωστε, να ξεχνάμε τα οφέλη όλου αυτού. Και προς τις δύο κατευθύνσεις. Για τους δασκάλους, ίσως, το μάθημα να είναι μεγαλύτερο. Μπαίνουμε σε έναν χώρο, έχοντας, όπως όλοι οι άνθρωποι, εντός μας μια παγιωμένη αντίληψη, ότι έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους παραβάτες, εγκληματίες. Αυτό που ζούμε και διαπιστώνουμε είναι ότι σαφώς και είναι άνθρωποι κι αυτοί. Με αδυναμίες και με προτερήματα. Η ζωή και οι επιλογές τους οδήγησαν σε μια συνθήκη, στην οποία θα μπορούσαμε, ίσως, να βρισκόμαστε και εμείς. Αν σε αυτούς τους ανθρώπους δείξεις σεβασμό και κατανόηση, όχι απαραίτητα να τους δικαιολογήσεις, αλλά να τους καταλάβεις, αυτό που θα λάβεις είναι πολλαπλάσιος σεβασμός. Είναι γεγονός ότι αν αφεθείς, ξεχνάς ότι βρίσκεσαι σε φυλακή, όχι με την ρομαντική του όρου έννοια, αλλά ουσιαστικά. Το σχολείο είναι ο χώρος της ελευθερίας της έκφρασης, του προβληματισμού, είναι ο χώρος που μαθαίνεις τον κανόνα και μετά μπορείς να τον σπάσεις, πάντα δημιουργικά και με στόχο τη γνώση.

Προσωπικά, το κέρδος μου σε όλη αυτή την ιστορία, πέρα από την αγάπη που έχω εισπράξει και τον σεβασμό, ανεκτίμητα και τα δύο, είναι ότι πρωτίστως γίνομαι καλύτερος άνθρωπος (γιατί κατανοώ περισσότερο και περισσότερα) και δευτερευόντως καλύτερη συγγραφέας, αν θέλω να μου προσδώσω μια τέτοια ιδιότητα. Προσγειώνομαι και αναγνωρίζω το γεγονός ότι άνθρωποι που δεν έχουν ανοίξει ένα βιβλίο, δεν έχουν γράψει πριν μια φράση λογοτεχνική, μπορούν με την κατάλληλη καθοδήγηση να παράγουν κείμενα που θα τα έβαζες με καμάρι στη βιβλιοθήκη σου.

Για τους μαθητές μας, τα οφέλη είναι πολλαπλά. Καταρχάς να σας εξηγήσω ότι η συμμετοχή τους στο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας τους εξασφαλίζει μία ακόμη μέρα έκτισης ποινής, μειώνει συνεπώς τον χρόνο ποινής τους. Αυτό, λογικά, είναι το πρώτο κίνητρο. Στην πορεία, όμως, τους κερδίζει ο χώρος του Σχολείου και η εκπαιδευτική διαδικασία. Αναφορικά με τα μαθήματα δημιουργικής γραφής, ανακαλύπτουν ότι έχουν μέσα τους δυναμικό έκφρασης και το εναποθέτουν πάνω στο χαρτί, έτσι όπως ποτέ άλλοτε δεν έχουν ξανακάνει. Το γεγονός, μάλιστα, ότι τα διαβάζουν με τους συμμαθητές τους και ξέρουν ότι θα τα διαβάσει κι ο κόσμος, τους χαρίζει αποδοχή και  αυτοεκτίμηση. Σπουδαίο είναι, επίσης, ότι και μεταξύ τους αντιμετωπίζονται με σεβασμό. Το Σχολείο είναι ο χώρος συνάντησης για όλους. Μπορεί μέσα στην επόμενη μέρα να μην έρθουν καν σε επαφή. Εκεί, όμως, μοιράζονται λέξεις και συναισθήματα, χωρίς συστολή ή ενοχές. Και αναγνωρίζονται. Λάφυρα σημαντικά για κάποιον που ξυπνά και κοιμάται σε ένα κελί”.

“Η αγάπη μυρίζει σαν ένα μέρος γεμάτο τριαντάφυλλα.

Σαν ένα κουτί γεμάτο γλυκά της μητέρας μου.

Σαν το αέρινο άρωμα μιας μοναδικής γυναίκας.

Σαν την ελευθερία μου που παλεύω να κερδίσω” (Ρελιάν, σελ. 40).

Τελείωσα το βυσσινί βιβλίο που βλέπω απέναντι, στα χέρια της, την προηγούμενη εβδομάδα. Βράδυ, μετά από μία δύσκολη Πέμπτη. Μέσα σε μισή ώρα. Της εξηγώ ότι θα κατοικεί μέσα μου για καιρό. Χαμογελά. Αυθόρμητα. Και περήφανα.

“Το ‘Εκ Προμελέτης’ είναι το βιβλίο με τα κείμενα των έγκλειστων μαθητών του 2ου ΣΔΕ Λάρισας που παρήχθησαν κατά τη διάρκεια του εκπαιδευτικού έτους 2016-2017 και του Θερινού Σχολείου. Ο τίτλος του, μάλιστα, είναι μία άριστη και σοφή επιλογή του Διευθυντή του Σχολείου, κου Γιώργου Τράντα, ο οποίος σκέφτηκε ότι είναι η πρώτη φορά που οι μαθητές ομολογούν ότι έκαναν κάτι ‘εκ προμελέτης’ χωρίς να υποστούν ποινικές συνέπειες γι’ αυτό. Αν με ρωτήσεις, πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, και από τη θέση της δασκάλας τους, παίρνοντας βήμα από αυτόν τον εύστοχο τίτλο, θα έλεγα ότι είναι η χαρά του να έχεις μελετήσει κάτι καλά από πριν, να ξέρεις ότι αυτό είναι αποτελεσματικό, και να συνεχίζεις να το μοιράζεσαι.

Το βιβλίο εκδόθηκε με τη στήριξη και τη χρηματοδότηση της Διεύθυνσης Νέας Γενιάς στο πλαίσιο της δράσης ‘Θερινά Σχολεία 2017’ και της άριστης συνεργασίας με την ΑΡΣΙΣ Κ.Ο.Υ.Ν., ενώ στην έκδοση επιλέχθηκαν κάποια μονάχα από τα πολλά κείμενα που ο κάθε μαθητής συνέταξε, στην προσπάθεια να είναι όσο πιο αντιπροσωπευτικό για όλους το δείγμα. Οφείλω να δηλώσω, με απόλυτη ειλικρίνεια, ότι έχω επιμεληθεί την ορθογραφία και ελάχιστα, πραγματικά ελάχιστα, τη σύνταξη των κειμένων. Κατά τα λοιπά, επιθυμία είναι να κρατηθεί το προσωπικό ύφος των δημιουργών, οι οποίοι μας παρουσιάζουν μέσα σε 103 σελίδες τον καινούριο τους κόσμο, έναν κόσμο ελευθερίας της έκφρασης, έναν κόσμο όπου μπορούν να ακουμπήσουν τα όνειρά τους για ένα καλύτερο αύριο. Το βιβλίο ξεκινά με την Πρώτη φορά του Bayrom και τελειώνει με την Τελευταία φορά του Ρελιάν. Ποιήματα, σπαράγματα γραφής, μικρού μήκους ιστορίες, αλλά και λίγο μεγαλύτερες. Πολύ συναίσθημα, αρκετή μυθοπλασία και απόλυτη ελευθερία”.

Σήμερα όλο μου το είναι σου λέει ότι είναι η πρώτη μέρα της υπόλοιπης ζωής μας. Μακριά από ουσίες, ποτά, τζόγο. Μόνο για εμάς. Μπαίνω στο δωμάτιο. Μυρίζει σαν καλοκαιρινό κρασί. Είσαι ξαπλωμένη προς την μεριά μου. Το σεντόνι που σε σκεπάζει είναι χαμηλά στη μέση σου, κρατάς σφιχτά αγκαλιά το μαξιλάρι μου (Δημήτρης, σελ. 54-55).

Της ζητώ να μου περιγράψει 3 εικόνες που κρατά μέσα της από τα μαθήματα. Δυσκολεύεται πολύ.

“Κρατώ την εικόνα του να βρίσκομαι έξω από την τάξη, να κοιτώ μέσα και να βλέπω είκοσι μαθητές, είκοσι ενήλικες άντρες να σκύβουν πάνω από το τετράδιο τους, να γράφουν με μολύβι και χαρτί και να είναι διάλειμμα, να μην βγαίνουν καν για ένα τσιγάρο. Επίσης, την εικόνα του Gin και του Elton, κατά την παρουσίαση του προηγούμενου βιβλίου, στα Διαβατά, αποφυλακισμένοι ήδη, να διαβάζουν τα κείμενά τους στον κόσμο, την περηφάνια και τη συγκίνηση στα μάτια και στο πρόσωπό τους, τη συστολή όταν υπέγραφαν δίπλα στις λέξεις τους. Τέλος, δε θα ξεχάσω ποτέ την εικόνα του Adem, του Ρελιάν και του Nikolin, στη γιορτή της λήξης του Θερινού Σχολείου στη Λάρισα, όπου πήραν για πρώτη φορά το βιβλίο στα χέρια τους, το κρατούσαν στην αγκαλιά τους, μην μπορώντας να πιστέψουν ότι είναι αλήθεια. Δεν θα ξεχάσω τη συγκίνηση στα μάτια και στα λόγια τους, τη σφιχτή αγκαλιά τους. Είναι πολλές οι εικόνες. Αλήθεια. Τα κείμενα των παιδιών είναι από μόνα τους μια εικόνα, γεμάτη από πολλές άλλες μικρές. Έχω μάθει να ξεχωρίζω τον γραφικό τους χαρακτήρα ανάμεσα σε πόσα χειρόγραφα! Και ξέρεις και κάτι ακόμα; Πιστεύω πολύ σε αυτά τα παιδιά. Και πιστεύω ακόμα περισσότερο ότι αν έχεις δει την ομορφιά μιας διαδικασίας, όταν έχεις δει την ομορφιά που κρύβεις μέσα σου τότε θα μελετήσεις καλά πριν κάνεις ξανά κάτι, και θα φροντίσεις αυτό το κάτι να είναι προς το καλό”.

“Πρώτη φορά φυλακή / μέσα / ήρθα εγώ / πριν δεν / μέσα / τώρα δεν ξέρω παραπάνω / τελείωσε / εγώ / συγνώμη” (Bayrom, σελ. 41)

Info: Το Βιβλίο ‘Εκ Προμελέτης’ κοστίζει 5 ευρώ και όλα τα έσοδα από τη διάθεσή του θα καλύψουν ανάγκες του 2ου Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας και του Συλλόγου «ΔΙΕΞΟΔΟΣ για τον σωφρονισμό και την επανένταξη», που έχει έδρα στη Λάρισα.  Για να το προμηθευθεί κανείς μπορεί να απευθυνθεί στο Σχολείο, στο τηλ. Επικοινωνίας 2410671065 και στο mail: [email protected].

Επίσης, στη Λάρισα το βιβλίο φιλοξενείται στο χώρο του βιβλιοπωλείου ‘Αχιλλέας Καλτσάς και Σια ΟΕ’ (Αλεξ. Παπαναστασίου 7 – έναντι ΕΛΤΑ), ενώ στη Θεσσαλονίκη στο βιβλιοπωλείο ‘ΑΚΥΒΕΡΝΗΤΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ’ (Αλεξ. Σβώλου 28), καθώς και στον πολυχώρο δημιουργικής απασχόλησης ‘ΚΗΠΟΣ’ (Ορφανίδου 6). Βιβλιοπωλεία και χώροι, που φιλοξενούν χωρίς ίδιον κέρδος το βιβλίο, συμμετέχοντας σε ένα σπουδαίο μάθημα γραφής. Και ελευθερίας.