Μια ωδή στις Ελληνίδες πρέσβειρες της επιστημονικής έρευνας

Οι λάτρεις του ελληνικού θεάτρου μπορούν να μνημονεύουν τον Ίωνα Δραγούμη για τη θυελλώδη σχέση του με τη Μαρίκα Κοτοπούλη, σχέση που, όπως όλα τα πάθη, δεν είχε καλό τέλος. Οι ρέκτες της πολιτικής, ωστόσο, μπορούν να μιλούν για ένα δεινό διπλωμάτη και πολιτικό, ο οποίος κιόλας δολοφονήθηκε μετά την πρώτη απόπειρα δολοφονίας επί του Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι.

Το χαρακτηριστικό του Ίωνος Δραγούμη ήταν το εξής: είχε την πεποίθηση ότι η Ελλάδα μπορούσε να γίνει μεγάλη και τρανή μέσω των απόδημων Ελλήνων της και ότι δεν μπορούσε να στοιχειοθετήσει ελληνικό κράτος. Ο Δραγούμης ήταν ενάντιος στη Μεγάλη Ιδέα. Η οποία αποδήμησε εις τόπον χλοερόν. Αντιθέτως, οι Έλληνες του εξωτερικού είναι ο μόνος σύγχρονος λόγος για να είμαστε πραγματικά υπερήφανοι για την ταυτότητά μας.

Δεν έχουν περάσει δύο εβδομάδες από τότε που οι Φανή Κούκουλη και Άννα-Μαρία Παππά πήραν την υποτροφία της L’Oreal-Unesco Women in Science παρουσιάζοντας το επιστημονικό έργο τους στο πεδίο της έρευνας. Δόθηκαν 30 υποτροφίες, οι οποίες είναι προσωπικά βραβεία (ένα αντίτιμο μεταξύ 15.000-20.000 ευρώ, που ασφαλώς έχει τη σημασία που του πρέπει και θα ήταν υποκριτικό να το παραγκωνίζουμε), δηλαδή επιλέχθηκαν 30 γυναίκες ανάμεσα σε 1.000 προτάσεις. Θα ήταν ασύμβατο να απαριθμηθούν οι Έλληνες του εξωτερικού που είτε άσημοι είτε διάσημοι δοξάζουν την Ελλάδα ως ηχόχρωμα, ως λέξη και ως υπόσταση. Με τούτο, ουδόλως υποστηρίζεται ότι δεν υπάρχουν εκ των έσω λαμπρά και ασυμβίβαστα μυαλά. Ωστόσο, πρωτογενώς όλα καλύπτονται με το πέπλο της απελπισίας και την αυταπάτη του αδιεξόδου.

(η Άννα-Μαρία Παππά)

Τα δύο κορίτσια είναι ακόμα απλώς ένα παράδειγμα. Πολλοί περισσότεροι βρίσκονται στην πορεία διεθνούς καταξίωσης στο κομμάτι τους. Η Φανή Κούκουλη, που ερευνά το ρόλο των νικοτινικών υποδοχέων στη σχιζοφρένεια και το Αλτσχάιμερ και για αυτό πήρε την υποτροφία από τη L’ Oreal-Unesco, στις 9 Ιουνίου πήρε για τον ίδιο λόγο βραβείο από το υπουργείο Υγείας της Γαλλίας, το Πρώτο Βραβείο Έρευνας στις Βιοϊατρικές Επιστήμες. Είναι μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Paster στο Παρίσι, και βρίσκεται εκεί από το 2012, όταν επιλέχθηκε για το Διεθνές Πρόγραμμα Διδακτορικών Σπουδών του ινστιτούτου, ανάμεσα σε 300 υποψήφιους. Έχει βαρεθεί, σαν να λέμε, να την επιλέγουν στο υψηλότερο πανεπιστημιακό επίπεδο.

Η Άννα Μαρία Παππά, που εργάζεται ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, μέλος ερευνητικής ομάδας που έχει άλλους δύο Έλληνες, τον επίσης μεταδιδακτορικό Χαράλαμπο Πιτσαλίδη και τη διδακτορική Ανθή Μωϋσίδου και έχει υπογράψει συμβόλαιο ενός χρόνου με το Πανεπιστήμιο. “Δεν υπάρχουν επ’ αόριστον συμφωνίες με τα πανεπιστήμια του εξωτερικού”, λέει η Παππά, που απολαμβάνει τη ζωή της στο Κέιμπριτζ. Για την ακρίβεια, απολαμβάνει τη ζωή της.

Σε λίγο καιρό θα πάρει το αεροπλάνο για δύο λόγους. Ο πρώτος θα είναι για να πάει ξανά στο Παρίσι, από όπου θα ξεκινήσουν μαζί με τη Φανή για να κάνουν τουρ σε διάφορα σχολεία της Γαλλίας. Στόχος τους είναι να εμψυχώσουν τις νεότερες κοπέλες, που ενδεχομένως να ψάχνουν για λίγη έμπνευση στα θρανία, να ασχοληθούν με τις επιστήμες στο πεδίο της έρευνας. “Όταν ήμουν στο σχολείο είχε έρθει να μας μιλήσει ένας χημικός μηχανικός. ‘Χημικός μηχανικός είμαι και κάνω εγχειρήσεις καρδιάς’, μας είπε. Ήθελα να ασχοληθώ με την ιατρική, αλλά δεν ήθελα να γίνω γιατρός και τότε, στον επαγγελματικό προσανατολισμό, κατάλαβα ότι γινόταν”, είπε η Άννα-Μαρία. Η παρουσία τους από μόνη της μπορεί να αποτελέσει καλή ένδειξη.

“Στη L’ Oreal ήταν πάρα πολύ όμορφα. Μείναμε επτά μέρες και μας έκαναν κάποια training για το πώς να μιλάμε στο ευρύ κοινό, πώς να μιλάμε σε δημοσιογράφους, πώς να εμψυχώσουμε τα κορίτσια για να ασχοληθούν με αυτό το κομμάτι. Δεν θα μιλήσουμε μόνο στα κορίτσια, αλλά σε όλους τους μαθητές. Στη Γαλλία, το 23% των επιστημόνων είναι γυναίκες”, συνέχισε. Η Άννα-Μαρία θα πάει, επίσης, στις ΗΠΑ, στα κολέγια Κορνέλ και Στάνφορντ. Εκεί θα συναντηθεί με τις ερευνητικές ομάδες τους στο δικό της κομμάτι, αφού στην έρευνα των μεταβολικών ουσιών στο κύτταρο με τη χρήση οργανικών ηλεκτρονικών συσκευών συνεργάζονται τα τρία τμήματα.

Στο κυνήγι του αδύνατου

Και οι δύο Βορειοελλαδίτισσες έχουν αφήσει ήδη φαρδύ πλατύ το αποτύπωμά τους, αν όχι συνολικά στην ελληνική επιστήμη σίγουρα, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Η Άννα Μαρία αποφοίτησε από το τμήμα Χημικών Μηχανικών το 2012, τη χρονιά, δηλαδή, που η Φανή έφυγε για το Παρίσι, για να βάλει το κεφάλι της στον ντορβά μίας κατάστασης που από αδιέξοδη θέλει να βρει δρόμους για να λειτουργήσει. Είχε μόλις τελειώσει το μεταπτυχιακό της στο τμήμα Φαρμακευτικής του ΑΠΘ, από το οποίο είχε αποφοιτήσει ως φοιτήτρια το 2009, και είχε βρει ήδη ένα καλό θέμα για να κάνει το διδακτορικό της. Είχε ήδη κολλήσει με την έρευνα, όταν την ξεκίνησε ως προπτυχιακή φοιτήτρια στο Αριστοτέλειο. Τότε, της μπήκε το μικρόβιο και βρέθηκε ‘μπλεγμένη’ στα γρανάζια της ουσιαστικής δημιουργικότητας, την ποιητικότητα της οποίας δεν μπορεί να καταλάβει -και για αυτό απορρίπτει- εκείνος που δεν συλλαμβάνει το γεγονός ότι κοινός παρανομαστής της ποίησης και της ερευνητικής επιστήμης είναι ότι δεν υπάρχουν σχηματισμοί φτιαγμένοι από ανεξίτηλα υλικά.

Αν ήταν έτσι, δεν θα ωθούνταν καθημερινώς να βρει λύση μαζί με την ερευνητική ομάδα της για τη σχιζοφρένεια και το Αλτσχάιμερ, δύο ασθένειες που ‘χτυπάνε’ με συχνότητα η οποία κάθε μέρα είναι μεγαλύτερη από την προηγούμενη και για τις οποίες είναι πανθομολογούμενο πως είναι ανίατες. “Σήμερα υπολογίζεται ότι υπάρχουν 51 εκατομμύρια άνθρωποι που πάσχουν από σχιζοφρένεια και 41 εκατομμύρια που πάσχουν από Αλτσχάιμερ”, τόνισε η Φανή, η οποία ξεκίνησε να εξετάζει γνώμονα που μπορούν να δρουν στους νικοτινικούς υποδοχείς με γνώμονα το γεγονός ότι “ένα ποσοστό 80-90% των ανθρώπων που πάσχουν από σχιζοφρένεια είναι καπνιστές”. Αυτό, με βάση τη στατιστική, που θυμίζει ποσοστό του Στάλιν σε εκλογές, ασφαλώς και σημαίνει κάτι.

(η Φανή Κούκουλη)

Η κοπέλα από το Λιτόχωρο, κόρη του Χρήστου και της Μαρίας μόλις στα 32 χρόνια της, το έχει βάλει αμέτι μου χαμέτι να βρει μία λύση. Αυτά τα μόρια, τις χημικές ουσίες δηλαδή, τις εφαρμόζει πρώτα σε πειραματόζωα για να δει την επίδραση. Θυμίζει, κάπως, το σλόγκαν των Αμερικανών πεζοναυτών, “το δύσκολο το κάνουμε αμέσως, για το αδύνατον θέλουμε λίγο περισσότερο χρόνο”.

Η ιδέα ήρθε όταν έκανε τη διδακτορική διατριβή της: “Κατά τη διάρκεια της διδακτορικής διατριβής μου μελέτησα μία μετάλλαξη των νικοτινικών υποδοχέων, που προδιαθέτει προς τη χρήση και την εξάρτηση από τη νικοτίνη. Αυτή η μετάλλαξη παρουσιάζεται στο 37% των Ευρωπαίων. Αυτό που ανακάλυψα ήταν ότι ο προμετωπιαίος φλοιός του εγκέφαλου, δηλαδή η περιοχή του φλοιού που σχετίζεται με γνωστικές/νοητικές λειτουργίες, όπως, για παράδειγμα, η λήψη αποφάσεων, εμφανίζει μειωμένη νευρωνική δραστηριότητα στα άτομα με τη συγκεκριμένη μετάλλαξη. Επίσης, ασθενείς που πάσχουν από σχιζοφρένεια εμφανίζουν μειωμένη νευρωνική δραστηριότητα του προμετωπιαίου φλοιού του εγκέφαλου.

Προσφάτως δείξαμε ότι η συγκεκριμένη μετάλλαξη των νικοτινικών υποδοχέων σχετίζεται και με τη σχιζοφρένεια. Κάτι που ίσως συνδέεται με το γεγονός ότι πάνω από το 80% των ασθενών που πάσχουν από σχιζοφρένεια είναι καπνιστές. Φυσικά, αυτό δε σημαίνει ότι όλοι όσοι έχουν τη συγκεκριμένη μετάλλαξη προσβάλλονται από σχιζοφρένεια. Στόχος μου είναι να μελετήσω ουσίες που να μπορούν να επαναφέρουν τη δραστηριότητα των νευρώνων σε φυσιολογικά επίπεδα, χωρίς όμως να έχουν τις βλαβερές και εθιστικές συνέπειες που έχει η νικοτίνη”.

Η βάση, λοιπόν, είναι η αυτή. Το δύσκολο είναι το αποτέλεσμα. Όμως, η Φανή ουδόλως πτοείται, αλλιώς δεν θα έβγαζε τα μάτια της στο εργαστήριο: “Χρησιμοποιώ τεχνολογία αιχμής, με την οποία μπορώ και μελετάω τη δραστηριότητα πολλών διαφορετικών τύπων νευρώνων. Κατά τη διδακτορική διατριβή μου ανέλυσα το μηχανισμό με τον οποίο η ακετυλοχολίνη και η νικοτίνη δρουν στους νικοτινικούς υποδοχείς του εγκέφαλου. Τώρα εξετάζω μόρια που μπορούν να δρουν στους νικοτινικούς υποδοχείς που εκφράζονται από τον ίδιο τύπο νευρώνων και να επαναφέρουν τη δραστηριότητα σε φυσιολογικά επίπεδα”. Το Αλτσχάιμερ είναι διαφορετική περίπτωση, αλλά όχι πολύ διαφορετική: “Σε αυτήν την περίπτωση ο προμετωπιαίος φλοιός του εγκέφαλου χαρακτηρίζεται από μία ανώμαλη υπερδραστηριότητα των νευρώνων”. Η μελέτη αφορά ξανά στους νικοτινικούς υποδοχείς.

Η Φανή θεωρεί ότι ο άνθρωπος πρέπει να ασκεί το μυαλό του, αποφεύγοντας την καθιστική ζωή, όσο αυτό είναι εφικτό. “Είναι απαραίτητο να ασκούμε το μυαλό μας”, είπε, σε ερώτηση για το αν η αφηρημάδα μπορεί να είναι ένδειξη Αλτσχάιμερ. Ασφαλώς και το άγχος παίζει ρόλο, ωστόσο σε αυτήν την περίπτωση είναι κάτι το αναπόφευκτο. Σαν να μην έφτανε η αίσθηση της επιβίωσης, ακόμα και για πολίτες σε ανεπτυγμένες χώρες, φαίνεται ότι ζούμε με την ταχύτητα που μας υπαγορεύουν οι πληροφορίες, ξετινάσσοντας καθημερινώς τον τρόπο λειτουργίας του μυαλού μας και ‘παίζοντας στο κόκκινο’ με τα εκατομμύρια εγκεφαλικά κύτταρά μας.

Η Φανή Κούκουλη είναι αισιόδοξη για το μέλλον. Και αυτό σημαίνει ότι, αν δεν υπάρχει θεραπεία ακόμη, πρόκειται για θέμα χρόνου να βρεθεί. Η ιδέα που μοιάζει εκτός πραγματικότητας και σιγά σιγά βρίσκει τη θέση της σε αυτή, δημιουργώντας τις συνθήκες για να γίνει, είναι αυτό που αποκαλούμε ‘όραμα’.

Chip on the shoulder

Η φράση ‘chip on the shoulder’ λέγεται για κάποιον αποφασισμένο να φέρει εις πέρας μία δύσκολη αποστολή. Όταν η Φανή Κούκουλη βρέθηκε στο Ινστιτούτο Paster, το 2016, η Άννα-Μαρία Παππά ήταν στο Εργαστήριο Βιοηλεκτρονικής της Σχολής Ecole des Mines de Saint Etienne, για το διδακτορικό της. Οι δυο τους ‘συναντήθηκαν’ στη Γαλλία. Η Άννα-Μαρία γνώρισε στην Ελλάδα τη Ρόισιν Όουενς, εξίσου νέα ερευνήτρια, σύζυγο του Έλληνα καθηγητή της Γιώργου Μαλλιάρα, που θα μπορούσαν να ενσαρκώσουν ένα ανέκδοτο που θα άρχιζε ως εξής: “Ένας φυσικός συνάντησε μία βιολόγο”.

Η Άννα-Μαρία έκανε μεταπτυχιακό στις νανοεπιστήμες και τη νανοβιολογία το 2012, και διδακτορικό στα βιοϋλικά. Και όντως ασχολείται με τσιπ, πέρα από αυτό που έχει στον ώμο της. Το θέμα της έρευνας της ομάδας της, που της χάρισε την υποτροφία, είναι μεταβολικές ουσίες στο κύτταρο με τη χρήση οργανικών ηλεκτρονικών συσκευών. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; “Ότι μπορούμε να έχουμε μετρήσεις για τη χοληστερόλη, παραδείγματος χάρη, ή για άλλες ορμόνες απλώς βάζοντας το σάλιο ή το αίμα μας πάνω σε ηλεκτρονικές συσκευές, όπως είναι τα τσιπ”, ανέλυσε κάπως το εγχείρημα η Άννα-Μαρία. “Αναπτύξαμε πάνω στα τσιπ κάποια μέρη του βακτηρίου και βάζαμε αντιβιοτικά, για να δούμε αν τα αντιβιοτικά επηρεάζουν το βακτήριο. Υπάρχει πρόβλημα για τα αντιβιοτικά, ειδικά στη Γαλλία και την Ελλάδα. Η αλόγιστη χρήση τους, πολλές φορές χωρίσει συνταγογράφηση, έχουν κάνει τα βακτήρια να αναπτύσσουν μηχανισμούς, με τους οποίους έχουν δημιουργήσει πάρα πολύ ισχυρά στελέχη και αυτό σημαίνει ότι δεν επηρεάζονται από τη δύναμη του αντιβιοτικού. Προσφάτως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έβγαλε ανακοίνωση ότι υπάρχει πολύ σοβαρό πρόβλημα με τα αντιβιοτικά. Σε ηλεκτρονικές διατάξεις, πάνω στις οποίες έχουμε καταφέρει να προσομοιάζουμε κάποια μέρη βακτηρίων, μπορούμε να βρούμε αν τα νέα αντιβιοτικά που δοκιμάζουμε επηρεάζουν το βακτήριο”.

Είναι ένα πρόβλημα, λοιπόν, η αλόγιστη χρήση των φαρμάκων, η οποία ουσιαστικά εξασθενεί τον οργανισμό. Αλλά σε κάθε περίπτωση μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η μη χρήση τους: “Δεν είμαι υπέρ της αλόγιστης χρήσης, αλλά δεν είμαι υπέρ και της καθόλου χρήσης. Η επιστήμη της ιατρικής έχει κάνει πολλά βήματα μπροστά, έχει αυξήσει το προσδόκιμο ζωής. Θεωρώ ότι τα φάρμακα, αν χρησιμοποιούνται λελογισμένα, γίνεται να κάνουν μόνο καλό. Έχω κάποια εμπιστοσύνη σε αυτά, διότι για να πάρουν έγκριση πρέπει να περάσουν 30 χρόνια”, είπε τη γνώμη της η Άννα-Μαρία, η οποία απέρριπτε τη βιοηλεκτρονική, με την οποία ασχολείται: “Δεν είχα καθόλου αγάπη στα ηλεκτρονικά. Έβλεπα πρίζα, έβλεπα καλώδιο και έλεγα ότι δεν έχω διάθεση να ασχοληθώ με αυτά. Η Ρόισιν με ενέπνευσε”.

Στο Σεντ Ετιέν η Άννα-Μαρία βρέθηκε για να εργαστεί πάνω στο κομμάτι το οποίο μπορεί να φτάσει μέχρι και τη διάγνωση του καρκίνου, άλλωστε “έχουμε κάνει μία σημαντική δημοσίευση για τα καρκινικά κύτταρα”. Αυτό που λέμε ‘Ελλάδα της κρίσης’ ήταν για εκείνη ευκαιρία: “Η κατάσταση ήταν ένα κίνητρο μεγάλο, φεύγοντας για το εξωτερικό αλλάζει η κοσμοθεωρία σου, πιθανώς με ωφέλησε ως άνθρωπο, από θέμα καριέρας, αν θέλεις να δουλέψεις σε υψηλό τεχνολογικό επίπεδο πρέπει να φύγεις για το εξωτερικό, εκεί που υπάρχουν τα μέσα για να το κάνεις”.

Υπήρξε, ωστόσο, και επιρροή από το σπίτι, ειδικά από τον πατέρα της. Ο Δημήτρης Παππάς είναι ερευνητής στο Χημείο του κράτους, ενώ η μητέρα της, Μαρία Νικολαΐδου, ήταν τραπεζικός: “Έχω πάρει και από τους δύο. Όταν ήμουν μικρή ο μπαμπάς μου μου έφερνε παιχνίδια. Δεν είμαι τόσο ρομαντική, είμαι πιο πρακτική”. Ασφαλώς, αυτή η τελευταία ατάκα αφορά στην Ελλάδα των δύο κατευθύνσεων, της θεωρητικής και της θετικής. Ωστόσο, μόνο όταν η φιλοσοφία προσπάθησε με επιτυχία να αποδράσει από τα μαθηματικά έχασε την ισχύ της.

Η Άννα-Μαρία είναι ρομαντική, γιατί έχει ένα όραμα, γράφει δημοσιεύσεις με την ομάδα της, η οποία σύντομα θα έχει ακόμα δύο νέους επιστήμονες στο δυναμικό της, ασχολείται με τη διαγνωστική ιατρική. Βοηθώντας να σωθούν ζωές δεν μπορείς παρά να είσαι ρομαντικός, ακόμα και αν αυτό γίνεται εμμέσως. Από την 1η Οκτωβρίου η 29χρονη Άννα-Μαρία ζει στο Κέιμπριτζ, όπου μαζί με τα υπόλοιπα μέλη προσπαθούν να τελειοποιήσουν τη διάταξη των τσιπ για να αρχίσουν τα κλινικά τεστ. “Η έρευνα είναι σημαντική για να αρχίσουν να βγαίνουν προϊόντα που θα έχουν μία πιο άμεση χρήση. Μπορεί να είναι ένα προϊόν που θα χρησιμοποιείται για να γίνεται στο τεστ φαρμάκων. Να είναι μία συσκευή που να μπορεί να κάνει τεστ φαρμάκων”, συνέχισε. Όσον αφορά στη δική της πορεία, μόνο παράπονο δεν έχει: “Η δουλειά ενός ερευνητή είναι να υποβάλλει προτάσεις για να μπορεί να συνεχίζει τις έρευνές του. Είναι ίσως πιο απλό από ό,τι ακούγεται, διότι κάποια πρόταση θα γίνει αποδεκτή. Και η δουλειά είναι ωραία. Δουλεύεις πάνω σε κάτι σημαντικό, κάνεις ταξίδια, μαθαίνεις ξένες γλώσσες”, συμπλήρωσε.

Χαιρετίζοντας τη Φανή Κούκουλη και την Άννα-Μαρία Παππά αποτίνουμε φόρο τιμής στον ελληνισμό έξω από τα σύνορα και την ικανότητα των ανθρώπων του να φτάνει στην κορυφή και να τυγχάνει του διεθνούς σεβασμού. Χαιρετίζουμε τους πρώτους γκασταρμπάιτερ, τους Έλληνες δεύτερης και τρίτης και… 426ης γενιάς της διασποράς, τους γιατρούς και τους ερευνητές και τους μαέστρους και τους συγγραφείς και τους ιδιοκτήτες εστιατορίων και τους ηδονοβλεψίες του διαστήματος και του γονιδίου του Θεού. Χαιρετίζουμε όλους εκείνους που, όποιο κι αν ήταν το κίνητρο για να φύγουν, αποδεικνύουν ότι εντός των συνόρων το λάθος δεν είναι στις μονάδες, αλλά στο σύστημα: Όλοι θα ήταν πολύ καλύτεροι αν έκαναν μόνο ένα πράγμα. Ουδείς μπορεί να κάνει πέντε πολύ καλά.

Τέλος, χαιρετίζουμε τη Φανή και την Άννα-Μαρία, στο λυκαυγές της επιστημονικής πορείας τους και, γιατί όχι, της ζωής τους, με την πεποίθηση ότι, αυτό που λένε οι καθηγητές λυκείου στους μαθητές τους, ότι “είστε η νέα γενιά που μπορεί να αλλάξει τον κόσμο”, γίνεται πραγματικότητα μέσα από τη γνώση. Γίνεται εφαλτήριο μίας ποιοτικής αλλαγής η οποία μπορεί να μη φέρνει δημοσιότητα, αλλά οι αλλαγές σπανίως φέρνουν. Όπως, επίσης, σπανίως αντιλαμβάνεσαι τη σημασία τους όταν συμβαίνουν. Ο ερευνητής αντιλαμβάνεται τη ματαιότητα, ότι μπορεί να ασχολείται μια ζωή με ένα συγκεκριμένη πράγμα. Όμως, δεν ορρωδεί προ αυτής.

Αν μη τι άλλο, στο τέλος, η ίδια η ματαιότητα έχει λυγίσει τα γόνατά της, ζαρωμένη από το φόβο.