«Όσο του έλεγες να μην κάνει κάτι, τόσο θα το έκανε»: 6 φίλοι του Τζίμη μιλούν για τον Πανούση

Μουσικές Ταξιαρχίες: Το ξεκίνημα

(«Ανεβαίνουν» στη σκηνή τα μέλη των Μουσικών Ταξιαρχιών: Γιάννης Δρόλαπας, Σπύρος Πάζιος και Άκης Δαούτης)

Γιάννης Δρόλαπας: Το καλοκαίρι του ’77 ο Βαγγέλης Βέκιος μου είπε ότι ένας φίλος του έχει κάποια κομμάτια και θέλει να φτιάξει μια μπάντα για ζωντανές εμφανίσεις. Πήγαμε στο σπίτι του Τζίμη, άκουσα τα κομμάτια αλλά δεν προχώρησε τότε η συνεργασία γιατι ήταν η εποχή που είχαμε αρχίσει να γινόμαστε γνωστοί με τους Vavoura Band και δεν είχα χρόνο για παράλληλη απασχόληση με δύο μπάντες. Στην πορεία βέβαια, βρεθήκαμε ξανά.

Στιγμιότυπο μουσικής παράστασης Τζίμη Πανούση, ο Σπύρος Πάζιος στο solo.

Σπύρος Πάζιος*: Είχα γνωρίσει τον Βαγγέλη και παίζαμε μαζί τότε σε ένα συγκρότημα με τον Θοδωρή Παπαντίνα (σ.σ το σχήμα λεγόταν Bicycle). Κάποια στιγμή με παίρνει τηλέφωνο ο Βαγγέλης και μου λέει πως έχει έναν τύπο που παίζει κιθάρα και γράφει δικά του τραγούδια και κανονίζουμε να γνωριστούμε. Εγώ τότε έμενα στο πατρικό μου ακόμα, εκεί όπου είχαν περάσει και ένα σωρό άλλα παιδιά με τα οποία συνεργαζόμασταν κατά καιρούς, οπως οι Σπυριδούλα. Ήταν άνετοι οι δικοί μου στο να βλέπουν μουσικούς, παιδιά με μακριά μαλλιά να έρχονται στο σπίτι. Δεν είχαν όμως γνωρίσει κάποιον σαν τον Τζίμη!  Εκείνη την μέρα, χτυπάει το κουδούνι, ήταν ο Βαγγέλης, πίσω ο Τζίμης και ο αδελφός του, ο Παντελής, που έπαιζε μπάσο και τους υποδέχτηκα στο δωμάτιό μου, που είχα την κιθάρα. Και ξεκίνησε ο Τζίμης να μας παίζει δυνατά το Ερωτικό και μπορείς να καταλάβεις πώς αντέδρασαν οι δικοί μου και όλοι όσοι ήταν στο σπίτι εκείνη την μέρα. Έτσι ξεκίνησαν οι Ταξιαρχίες.

(*Απόσπασμα ραδιοφωνικής συνέντευξης Σπύρου Πάζιου στην εκπομπή Μουσικά Ταξίδια του Θανάση Κρεκούκια)

Άκης Δαούτης: Το 1980 γνώρισα τον Βαγγέλη Βεκιο κατά τη διάρκεια ενός jam session στη Λήδρα, ένα ροκάδικο στην Πλάκα. Αμέσως καταλάβαμε και οι δυο ότι το παίξιμο μας κούμπωνε και αρχίσαμε να κάνουμε παρέα. Τότε ήταν συνηθισμένη πρακτική ο μπασίστας και ο ντράμερ να πηγαίνουν μαζί στις δουλειές, για να υπάρχει δέσιμο. Είχα γράψει κάποια θέματα jazz rock που ήθελα να ηχογραφήσω αλλά ο Βέκιος μου πρότεινε να τα ηχογραφήσουμε αργότερα και να μπούμε στο studio με τον Πανούση άμεσα. Συναντηθήκαμε σε μια pub κάπου στη Μεσογείων μαζί με τον Δρόλαπα και τον Πανούση και συμφωνήσαμε. Στην πορεία αποδείχθηκε πως ο Δρόλαπας δεν μπορούσε να έρθει στην ηχογράφηση γιατί έπαιζε παράλληλα και σε άλλη μπάντα. Τις κιθάρες όλες τις έπαιξε ο Σπύρος Πάζιος. 

Μπήκαμε στο Studio του Κυριαζή που βρισκόταν τότε στην Πατησίων, με πολύ καλή διάθεση. Αυτό φαίνεται ακόμα από τα παιξίματα. Παίζαμε σαν λυσσασμένοι, σαν να μην υπήρχε αύριο. Επιπλέον έπρεπε να τελειώσουμε γρήγορα μιας και οι περισσότεροι ήμασταν άφραγκοι. Κάναμε κάποιες πρόβες τα κομμάτια του Τζίμη και μετά ηχογραφήσαμε τις βάσεις των κομματιών ζωντανά όλοι μαζί. Μετά ο Πάζιος ηχογράφησε τις lead κιθάρες και ο Τζίμης πέρασε τις φωνές. Όλοι έφερναν νέες ιδέες για τα κομμάτια. Ήταν ιδιαίτερα δημιουργικές στιγμές.

Σπύρος Πάζιος: Εκείνη η εποχή ήταν μοναδική. Ξεκινήσαμε για λίγες εμφανίσεις και καταλήξαμε να παίζουμε ασταμάτητα για έναν ολόκληρο χρόνο χωρίς ρεπό σε ένα καθημερινά ασφυκτικά γεμάτο Skylab. Εγώ είχα φύγει για ένα διάστημα στο Βέλγιο «για σπουδές» (αναβολή για τον στρατό) και πηγαινοερχόμουν. Μόλις έφτανα Αθήνα πήγαινα σπίτι έπαιρνα την κιθάρα και πήγαινα στο μαγαζί. Ο ενισχυτής μου ήταν μόνιμα εκεί, ανέβαινα και παίζαμε σαν να μην είχα λείψει ποτέ. Δεν υπάρχουν λόγια για να περιγράψεις την ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής στην Πλάκα και στα μαγαζιά που υπήρχαν. Και στο Skylab αλλά και μετά στη Λήδρα είχαμε πιστό και φανατικό κοινό. Νομίζω ότι τα προγράμματα στη Λήδρα ίσως να είναι τα καλύτερα που έχουμε παίξει.

Στις συναυλίες μας το κοινό αποτελούνταν απ’ όλες οι φυλές της πόλης. Η πλειοψηφία των θεατών ήταν ροκάδες, όμως έρχονταν και λαϊκοί και πανκ και γνωστοί καλλιτέχνες για να δουν τον Τζιμάκο και τις Μουσικές Ταξιαρχίες. Όταν ξεκινήσαμε στο Skylab το 1981, το μισό πρόγραμμα το έβγαζε μόνος του ο Τζίμης, καθώς τα τραγούδια που παίζαμε ήταν σχετικά λίγα (αυτά της κασέτας και μερικά ακόμη όπως το Μωρό και ο Τεκές.) Βέβαια η μπάντα ήταν συνεχώς στη σκηνή κάνοντας μουσικά σχόλια. Γινόταν το αδιαχώρητο.

Γ. Δ.: Από τους live μουσικούς αυτοσχεδιασμούς μας, αγάπησα κομμάτια όπως τα Καλάβρυτα ή ο Τεκές, γιατί είχαν χώρο για oriental ανάπτυξη και κάθε φορά μπορούσα να τα παίζω διαφορετικά. Το πιο ιδιαίτερο ήταν σίγουρα το Ένα τραγούδι για το χειμώνα, όπως το παίζαμε στη Λήδρα. Ήταν ιδιαίτερο από μουσική άποψη και το κυριότερο, ήταν πολύ κοντα στο ύφος της μελωδίας και των στίχων, ερχόταν σαν φυσιολογική κορύφωση. Απο καθαρά κιθαριστική άποψη, ένα ξεχωριστό και σπάνιο κομμάτι ήταν οι Επιβήτορες, όπου κάναμε ερωταπαντήσεις κιθαριστικών αυτοσχεδιασμών με τον Σπύρο (Πάζιο) σε πολύ επιθετικό, «γκαζωμένο» στυλ (κι αυτό τη χρονιά στη Λήδρα, 82-83) και γινόταν το αδιαχώρητο από τις αντιδράσεις του κόσμου.

Το πιο ακραίο στην όλη υπόθεση των live, ήταν ότι ξεκινήσαμε να παίξουμε ένα Σαββατοκύριακο στα τέλη Ιουλίου του 81 και καταλήξαμε να παίζουμε 6 μέρες τη βδομάδα, το Skylab «πίτα» με 300 άτομα κάθε μέρα (δεν χώραγε άλλους), μέχρι τον Μάιο, γύρω στις 250 παραστάσεις (μάλιστα για καναδυό μήνες στις γιορτές παίζαμε χωρις καν το ρεπό της Δευτέρας). Την άλλη χρονιά στη Λήδρα παίξαμε από Οκτώβριο ως Απρίλιο, 5 μέρες τη βδομάδα, γύρω στις 150 παραστάσεις».

Στην παγίδα του νόμου

(Συλλαμβάνονται ξανά οι A. Δαούτης, Γ. Δρόλαπας)

Μουσικές Ταξιαρχίες στο Skylab, στην Πλάκα (1980)

Α. Δ.: Μετά τη σύλληψη της μπάντας στην Καρδίτσα, τα τραγούδια τα γνώριζαν όλοι. Διπλά από το πατρικό μου χτιζόταν μια οικοδομή και άκουγα τον οικοδόμο να τραγουδάει το Ερωτικό.

(σ.σ: Η σύλληψη έγινε στις 18 Απριλίου του 1981, ύστερα από συναυλία στον κινηματογράφο ΓΑΛΑΞΙΑΣ που συνοδεύτηκε από μήνυση γυμνασιάρχη, με αφορμή το στίχο του Τζίμη Πανούση «Στης Βουλής Τα Έδρανα Αχ, και να Έκλανα»).

Γ. Δ.: Στη συναυλία δεν έγινε τίποτα, αλλά, όταν τελείωσε κι έφυγε ο κόσμος, έγινε «επιχείρηση-αστραπή», περικύκλωσαν το σινεμά με καμιά 10αριά περιπολικά και μάζεψαν όλους τους μαλλιάδες, μουσικούς (Vavoura Band και Iskra οι άλλες μπάντες), τεχνικούς, φίλους κλπ. Η πλάκα είναι ότι τότε βγαίναμε στη σκηνή με κουκούλες κι έτσι δεν ήξεραν ποιοι είναι στις Ταξιαρχίες, αλλά εμείς βγήκαμε μπροστά για ν’ αφήσουν τους υπόλοιπους. Μείναμε τρεις μέρες μέσα μέχρι να γίνει η δίκη, όπου έγινε λαϊκό προσκύνημα, κράτησε μέχρι το βράδυ και επειδή δε χώραγε η αίθουσα τους περίεργους, κάθε ώρα άδειαζε για να μπουν όσοι περίμεναν απ’ έξω.

Α. Δ.: Όλα αυτά φυσικά, έκαναν τον κόσμο να αγαπήσει περισσότερο τον Τζίμη και το συγκρότημα και να διαδοθούν ακόμα περισσότερο τα τραγούδια μας. Θυμάμαι πως οι μουσικοί και τεχνικοί του Rory Gallagher διασκέδαζαν στο μαγαζί που παίζαμε πριν τη γνωστή συναυλία τους στην Αθήνα.Το 1982, έχοντας φύγει από το γκρουπ και αναχωρήσει για την Αμερική, άκουσα κάποιο από τα τραγούδια της πρώτης μας κασέτας σε πάρτι στο Οχάιο. Πλησίασα τον ιδιοκτήτη και μου είπε ότι είχε αγοράσει την κασέτα όταν έκανε τουρισμό στην Αθήνα το προηγούμενο καλοκαίρι.

Το γαμ(..ΜΠΙΠ…)άτο τέλος των Μουσικών Ταξιαρχιών

(Ακούει ακόμα «μπιπ» στ’ αυτιά του ο Σ. Πάζιος)

Σ. Π.: Ακολούθησε το  «Αν Η Γιαγιά μου Είχε Ρουλεμάν», που ήταν ένας δίσκος ο οποίος πέραν των καινούργιων μουσικών στοιχείων που είχε, λόγω των «νέων ιδεών» ενορχήστρωσης που είχα φέρει από το Βέλγιο (αφού έπαιζα σε ένα βρετανικό συγκρότημα new wave), περιελάμβανε και μερικά από τα καλύτερα τραγούδια που είχε γράψει ο Τζιμάκος. Ήταν φυσικό να γίνει ένας κλασικός δίσκος στην ιστορία των Μουσικών Ταξιαρχιών, μαζί φυσικά με την ιστορική πια, κασέτα.          

Οι Ταξιαρχίες έκλεισαν τον κύκλο τους ομαλά, εκεί γύρω στο 1986, μετά το live στο Κύτταρο. Όταν μερικές φορές υπάρχουν από κάποιες πλευρές υπερβολικές απαιτήσεις είναι καλύτερα αυτός που τα κάνει σχεδόν όλα να αναλαμβάνει καθαρά πρωταγωνιστικό ρόλο κρατώντας δίπλα του ανθρώπους που εμπιστεύεται για να μπορέσει να προχωρήσει η δουλειά.

Εξτρεμιστικά στοιχεία και μουσικό παρακράτος

(Παρεισφρύουν προβοκατόρικα στις ερωτήσεις οι Σ. Πάζιος – Α. Δαούτης)

«Τι κι αν δεν αρέσεις στους γνωστούς αναρχικούς
Τους κρυφό-κουκουέδες της πλατείας Εξαρχείων
Εγώ σε γουστάρω λεβέντη εξτρεμιστή
Γιατί δεν έγινες αλήτης επειδή το ειδές σε βιβλίο»

Σ. Π.: Πάντα υπήρχε το στοιχείο της έκπληξης από την πλευρά του, αλλά αυτό για μένα προέκυπτε κυρίως από τούς στίχους των τραγουδιών του. Ήταν πάντα ξεχωριστοί.

Α. Δ.: Στο Skylab το show περιείχε δήθεν ερωτική περίπτυξη με την χορεύτρια της μπάντας, τη Τζούλια. Μετά ο Τζίμης φούσκωνε ένα στρώμα θαλάσσης και κάτω από ένα σεντόνι γίνονταν διάφορα. Ίσως τότε κάποιους να τους ενοχλούσε, αλλά οι περισσότεροι γελούσαν και διασκέδαζαν. Πολλές φορές δεν μπορούσαμε να κρατηθούμε και εμείς από τα γέλια, παρόλο που ακούγαμε τα αστεία του κάθε βράδυ. Ο Τζίμης είχε ένα μοναδικό τρόπο να αυτοσχεδιάζει. Κάθε βράδυ ήταν μια διαφορετική παράσταση.

Σ. Π.: Από τις πιο αγαπημένες μου στιγμές με τις Ταξιαρχίες, μαζί με το τραγούδι που παίζαμε στην Λήδρα στην Πλάκα, τον Εξτρεμιστή.

Α. Δ.: Έχω ένα σωρό αγαπημένα κομμάτια. Ας πούμε καταρχάς, τα παραδοσιακά, που είχαν μια εντυπωσιακή πολυπλοκότητα. Αν ακούσει κάποιος την Αυτοκρατορία των αισθήσεων θα παρατηρήσει ότι το κομμάτι ξεκινάει με jazz πιάνο και walking bass και καταλήγει σε καλαματιανό! Φλέρταρε από τότε o Τζίμης με τα παραδοσιακά («10000 γκόμενες γυμνές απάνω σε μια βέσπα»).

Διάλειμμα για «Φιλανθρωπία με ναρκωτικά» και Άντζελα Δημητρίου

(Συμμετέχουν αφιλοκερδώς οι Σ. Πάζιος, Βασίλης Κοκκώνης (drummer – συνεργάτης του Τζίμη Πανούση σε συναυλίες και παραστάσεις από το 2010 ως το 2018 και ο επιμελητής του προσωπικού αρχείου του Τζίμη και προσωπικός φίλος, Μάριος Μαγιολαδίτης)

Σ. Π.: Οι στίχοι του Τζίμη περιέγραφαν καταστάσεις πραγματικές με το όνομά τους. Αυτό που αναφέρεις, το «Φιλανθρωπία με ναρκωτικά και ροκ εν ρολ» δεν ήταν ψέμα. Η αντίθεση λοιπόν μεταξύ των ποπ τραγουδιών με στίχους «με σκληρή κοινωνική κριτική» έδινε ένα διαφορετικό ενδιαφέρον στο τραγούδι και τύγχανε μεγαλύτερης προσοχής.

Μάριος Μαγιολαδίτης: Ο Τζίμης από την πρώτη στιγμή σατίριζε το ψεύτικο πρόσωπο του «αφιλοκερδώς», αυτού του ψεύτικου ανθρωπισμού που γίνεται για λόγους μάρκετινγκ. Δυστυχώς, δεν μας έλειψαν και τα εγχώρια αντίστοιχα φαινόμενα.

Βασίλης Κοκκώνης: Πολλές φορές κλείσαμε με αυτό το κομμάτι. Για την τότε εποχή ήταν πολύ αντιδραστικό να βάλεις τόσο σκληρά λόγια σ’ ένα pop τραγούδι. Ήταν η ίδια εποχή που αν ένας μαθητής φορούσε μπλούζα Slayer με αρβύλες, αν ήταν μεταλλάς ή πανκ, μπορούσε να δεχτεί αποβολή από το σχολείο του.

Μ. Μ.: Εμένα με κέρδισε ακόμα και η διασκευή του Ποια θυσία της Άντζελας Δημητρίου που είχε κάνει. Του άρεσε πολύ αυτό το τραγούδι. Η εκτέλεση του Ευαίσθητου Ληστή του Χατζιδάκι είναι αριστουργηματική. Γνωρίζατε ότι ο Τζίμης έχει γράψει στίχους πάνω στο Χαμόγελο της Τζοκόντα μετά από παρότρυνση το ίδιου του Χατζιδάκι και θα κυκλοφορούσε ως το Χαμόγελο του Τζιμάκου; Δεν γνωρίζω τι απέγιναν αυτοί οι στίχοι.

Μουσικές Ταξιαρχίες: The Reunion

(Όπως το έζησαν οι Σ. Πάζιος – Γ. Δρόλαπας)

Σ. Π.: Επειδή πριν λίγα χρόνια χάσαμε τον Βαγγελάκο μας τον Βέκιο, όπως έλεγε και ο Τζίμης στις πρώτες συναυλίες της επανένωσης, πριν την κάνουμε όλοι, προλάβαμε τουλάχιστον να ξαναπαίξουμε μαζί και να θυμηθούμε τις απίστευτες στιγμές που ζήσαμε τότε σαν Μουσικές Ταξιαρχίες. Ετσι αποφασίστηκε και μετά από 2 πρόβες ξεκινήσαμε στο Κύτταρο. Ήταν σαν να μην πέρασε μια μέρα. Το να ξαναπαίξω πάλι μαζί με τον μέγιστο Γιάννη Δρόλαπα και τον «Γάλλο» Δημήτρη Δασκαλοθανάση (σήμερα καθηγητής μουσικολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης) και φυσικά με τον Τζιμάκο ήταν από τις καλύτερες στιγμές στην ζωή μου. Ευτυχώς που προλάβαμε Τζιμ.

Γ. Δ.: Ήταν κάτι που το λέγαμε χρόνια αλλά όταν το αποφασίσαμε ήταν αργά, αφού στο ενδιάμεσο πέθανε ο Βαγγέλης, ήταν γλυκόπικρο. Απο την άλλη, όσον αφορά στον κόσμο ήταν όπως παλιά. Σίγουρα ήρθαν πολλοί απο τους πρώτους fans αλλά τον τόνο και την ενέργεια την έδωσαν οι νεότεροι που άλλωστε ήξεραν τι θ’ ακούσουν. Όταν παίζεις 2,5 ώρες κι ο κόσμος είναι όρθιος και στριμωγμένος, χρειάζεται συμμετοχή απ’ όλους για να «τσουλήσει» το πράγμα.

Ο Τζίμης με (ή χωρίς) πάλκο

(Δοκιμάζουν τα μικρόφωνα τους οι Σ. Πάζιος, Γ. Δρόλαπας και οι φίλοι του Τζίμη Πανούση, Μάριος Μαγιολαδίτης – Αντώνης Καφετζόπουλος).

 

Σ. Π.: Από το 1979 μέχρι το 2004 και από το 2015 ως το τέλος του 2016 ήμασταν μαζί και σε συναυλίες και σε μαγαζιά. Δεν υπήρχε καμία διαφορά στο που θα παίζαμε. Προσαρμοζόμασταν παντού, σαν χαμαιλέοντες. Όλα αυτά τα χρόνια υπήρξαν πάρα πολλές παράξενες αλλά και λίγες δύσκολες στιγμές που είχαν να κάνουν κυρίως με την συμπεριφορά του κόσμου και με την προσωπική μας ασφάλεια.

Β. Κ.: Στις συναυλίες, ζούσαμε τρελές μουσικές καταστάσεις, με απίστευτα fusion «μπερδέματα». Μπορούσε να περάσει απο disco σε metal, από τζαζ σε blues, σε τσιφτετέλι, σε πανκ σε διασκευές από Lady Gaga μέχρι Καζαντζίδη. Πρωτοφανή πράγματα.

Ο Τζίμης Πανούσης με μια ροζ γούνα κι ένα καρότσι σούπερ μαρκετ στην σκηνή της παράστασης Freedom or Death

Μ. Μ.: Το πραγματικά καινοτόμο με τη δουλειά του Τζίμη είναι ότι ανακάτευε διάφορα είδη τέχνης, δίνοντας έμφαση σε απίστευτες λεπτομέρειες. Έφτιαχνε το πρόγραμμα της παράστασης, ρύθμιζε μέχρι και τι θα φοράνε τα γκαρσόνια, οι μουσικοί. Κάθε λεπτομέρεια ήταν κανονισμένη. Θυμάμαι σε μια παράσταση στο Luna Dark είχε γεμίσει τον προθάλαμο με πίνακες κολάζ που είχε φτιάξει ο ίδιος. Παλαιότερα, η παράσταση έκλεινε με τους μουσικούς να τρώνε επί σκηνής. Ευρηματική ιδέα του Τζίμη ήταν και το ανάποδο στριπτίζ: Μια γυναίκα γυμνή επί σκηνής να ντύνεται. Ίσως κάτι που δε γνωρίζει ο κόσμος είναι ο Τζίμης χρησιμοποίησε και την 3D projection τεχνολογία σε παραστάσεις.

Κάτι πραγματικά ανατρεπτικό από το Τζίμη, που το ξέρουν λίγοι, είναι ότι σχεδίαζε να σκηνοθετήσει μια ταινία πορνό αλλά πάνω στο δικό του στυλ. Δυστυχώς, η ιδέα έμεινε ανολοκλήρωτη.

Αντώνης Καφετζόπουλος: Συνεργαστήκαμε στο «Άνω Κάτω το Σαββάτο», μια δική μου εκπομπή με κωμικά δρώμενα και μουσική που προβλήθηκε σε ιδιωτικό κανάλι και στο «Άσμα Ελληνικό», για το ελληνικό τραγούδι που έκανα μαζί με τους Στέλλιο Ελληνιάδη, Γιώργο Κοντογιάννη στην ΕΡΤ. Aν και πάντα είχε έτοιμο κάποιο σκελετό της δουλειάς του εξ’ αρχής, παρ’ όλα αυτά και τις βγήκε στη σκηνή χωρίς πρόβα και ήταν εντυπωσιακός. Δεν μπορούσες βέβαια να βάλεις τον Τζιμάκο να κάνει πρόβα μπροστά στην κάμερα. Θα χανόταν η μαγεία.

Μια τρύπα στη σημαία

Άνοιξε μια τρύπα στη σημαία
και βγήκε μια αιμοβόρα μαία, χλομή κι ωραία
Ανθρωποι γορίλες, Μ.Α.Τ. και Μ.Ε.Α.
δίδυμα φίδια σιαμαία

(Από το 1981 ως το 2004, ο Τζίμης Πανούσης βρέθηκε ενώπιον δικαστηρίων, πάντα με αφορμή τη σκληρή σάτιρα των τραγουδιών και των παραστάσεων του. Ρωτάμε τους  Σ. Πάζιο, Α. Δαούτη, Β. Κοκκώνη, Α. Καφετζόπουλο, Μάριο Μαγιολαδίτη, αν ο Τζίμης ξεπέρασε ποτέ τα όρια. Εμφανίζεται εκτάκτως και ο ίδιος ο ΤΖ.Π.)

Σ. Π.: O Tζίμης κριτίκαρε άφοβα, ειλικρινά και εύστοχα κάθε πολιτικό χώρο. Δεν είχε ποτέ ανάγκη από δεκανίκια. Η κριτική του ήταν πάντα εύστοχη και ειλικρινής.

Α. Δ.: Εκτιμώ τον Τζίμη για την τόλμη του να κριτικάρει αυτά που όλοι φοβούνταν. Οι καλλιτέχνες είναι πνευματικοί άνθρωποι και το ροκ δεν είναι μόνο ηλεκτρικές κιθάρες, παραμορφωτής κι ενισχυτής. Εμπεριέχει κοινωνικά μηνύματα και υποστήριξη στη διαφορετικότητα. Υπήρξαν στιγμές που διαφωνήσαμε, αλλά νομίζω ότι δόθηκαν οι απαραίτητες εξηγήσεις και όλα καλά.

Β. Κ.: Σε μια χώρα σαν την Ελλάδα που η σοβαροφάνεια και τα ταμπού χτυπούν αλύπητα, ο Τζίμης κατάφερε να φέρει μια πηγή ελεύθερης έκφρασης, που ήταν σαν άαση στην έρημο. Ενθάρρυνε τον κόσμο να σκέφτεται διαφορετικά, μακριά από λογικές πουριτανισμού.

Μ. Μ.: Όπως μου έλεγε και ο  ίδιος και το περάσαμε και στη βιογραφία του, τη δεκαετία του 70 έπαιζε ως ηθοποιός στην «Ιφιγένεια εν Αυλίδι». Όταν η παράσταση πήγε στην Πολωνία δεν τον πήραν επειδή «δεν ήταν κνίτης». Ωστόσο, έκανε κριτική στην Αριστερά για την αγαπούσε. Όπως ακριβώς εκτιμούσε καλλιτεχνικά τον Σαββόπουλο και τον σατίρισε δριμύτατα για το δίσκο «Το Ξενοδοχείο» και τις μετέπειτα επιλογές του. Έτσι και την Αριστερά την αγαπούσε.

Όμως αυτό που πρέπει να αναγνωριστεί στον Τζίμη Πανούση είναι ότι ποτέ δεν τάχθηκε με καμίας μορφής εξουσία. Έκανε σάτιρα με το ΠΑΣΟΚ από τα πρώτα χρόνια της Παπαναδρεϊκής Αλλαγής, ποτέ δεν παρασύρθηκε από «τη μόδα» της εποχής. Δεν είναι τυχαίο ότι όταν στα πρώτα χρόνια του μνημονίου ο Τζίμης έλεγε ότι μόλις ο ΣΥΡΙΖΑ αναλάβει την εξουσία, θα ψηφίσει μνημόνια. Στο Πανεπιστήμιο ο Τζίμης τραγουδούσε στις καταλήψεις και πλήρωσε ακριβά το τίμημα να αντιπαρατεθεί με την ΚΝΕ στις αρχές της δεκαετίας του 80. Το πρόβλημα ήταν πάντα το ίδιο. Πολλοί ανέχονται τη σάτιρα ή την κριτική, όσο δεν τους αγγίζει προσωπικά.

Α.Κ.: Η εμφάνιση του Τζίμη στο «Άνω Κάτω…» προβλήθηκε άπαξ και ποτέ ξανά, όπως και πολλά από εκείνα τα επεισόδια. Υπάρχουν πολλοί αστικοί μύθοι γι’ αυτό, όπως το ότι έπαιρνε τηλέφωνο ένας γνωστός έντεχνος τραγουδιστής στο κανάλι, που ίσως και να είχε μια δυσανεξία με τη σάτιρα εκείνη την εποχή. Δεν ξέρω, αλήθεια, ποτέ δεν έμαθα τι συνέβη.

Έκτακτη παρέμβαση Τζίμη Πανούση*: Μακριά από εμέ το έθνος. Είναι μια ιδεοληψία. Μια πρόσφατη επινόηση του 18ου αιώνα. Δεν είμαι Έλληνας ούτε Oλυμπιακός. Βέβαια, για τις δημόσιες σχέσεις της καθημερινότητας αναγκάζεσαι να γίνεις και λίγο Έλληνας και λίγο Oλυμπιακός και λίγο κομμουνιστής.

(*Περιοδικό Δίφωνο, Νοέμβριος 2002, απόσπασμα κοινής συνέντευξης με τον Μανώλη Ρασούλη)

Ο μύλος της δικομανίας

(Δεν αλέθηκαν ποτέ, ο Α. Καφετζόπουλος και ο Μ. Μαγιολαδίτης)

«Εγώ είμαι καλλιτέχνης και δεν μπορεί να βγαίνει ο κ. Νταλάρας που λέει ένα τραγουδάκι και που παίζει λίγο μπουζουκάκι να κατηγορεί ότι τον έθιξα. Και τώρα να τον κοιτάξετε έχει το βλέμμα “εγώ θα κάνω καριέρα και εσείς πηγαίνετε να γαμ…”! Ποιος είναι αυτός; Τι έχουμε δηλαδή “χούντα Νταλάρα”; Δεν το καταλαβαίνω. Είναι απαράδεκτος» υποστήριξε μεταξύ άλλων ο Τζίμης Πανούσης κατά την απολογία του ενώπιον του Ε’ Τριμελούς Εφετείου Αθηνών, κατηγορούμενος για εξύβριση, διότι παρουσίασε τον Γιώργο Νταλάρα να βγάζει πεντοχίλιαρα από το στόμα του.

Όλα ξεκίνησαν από μια παράσταση του Τζίμη που έγινε τον Απρίλιο του 1996 στο club  «Μύλος» της Θεσσαλονίκης, εκεί όπου παρουσίασε μονταρισμένη βιντεοταινία με αποσπάσματα τραγουδιών του Γιώργου Νταλάρα, με τον τραγουδιστή να φαίνεται πως βγάζει πεντοχίλιαρα από το στόμα. Ο λόγος δόθηκε στον προσωπικό φίλο και μάρτυρα υπεράσπισης σε αρκετά δικαστικά σίριαλ, Αντώνη Καφετζόπουλο.

Α. Κ.: Οι δικαστές είναι συνήθως συντηρητικοί άνθρωποι. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχουν απόλυτη αντίληψη του δικαιώματος του καλλιτέχνη στη σάτιρα. Θυμάμαι όμως τις στιγμές που άκουγαν τις αγορεύσεις των ανθρώπων της νομικής υπεράσπισης του Νταλάρα, τις αγωγές άλλων «αγανακτισμένων» πολιτών – συνήθως ο Τζιμάκος είχε αρκετές μηνύσεις να εκκρεμούν εις βάρος του – που περιλάμβαναν κάποιες τολμηρές εκφράσεις του Τζίμη Πανούση, ε, όλα αυτά τους έπεφταν κάπως βαριά για τις συντηρητικές τους πεποιθήσεις.

Αλλά το γεγονός ότι η σάτιρα είναι ένα αναφαίρετο δικαίωμα για τον Τζίμη, χωρίς να καλείται να δώσει λογαριασμό σε κανέναν, αυτό ουδείς το αμφισβήτησε. Γι’ αυτό ο Τζίμης κέρδισε τα περισσότερα από τα δικαστήρια εις βάρος του.

Υπήρξαν μερικές αποφάσεις, όπου ο εκάστοτε δικαστής του έλεγε «μην αναφέρεις το όνομα του τάδε», π.χ. του Νταλάρα, του έκλεινε πονηρά το μάτι, γιατί αυτός ήταν δικομανής, ή κάτι τέτοιο. Αλλά ουδείς αμφισβήτησε ποτέ πραγματικά το δικαίωμα του Τζίμη στη σάτιρα.

Από τους πιο συνεπείς στην παρακολούθηση και τον σχολιασμό των δικαστηρίων του Τζίμη, ήταν φυσικά η Ελένη Λουκά. Ερχόταν στις 8 το πρωί και έφευγε στις 8 το βράδυ. Δε θα ξεχάσω μια μέρα που ο πρόεδρος του δικαστηρίου είπε «λύεται η συνεδρίαση για 30 λεπτά» κι εκείνη φώναξε «ε, άντε κύριε δικαστά μου έχουμε και δουλειές!». Πεθάναμε στο γέλιο όλοι, δικαστές, αστυφύλακες, υπόδικοι από άλλες υποθέσεις που είχαν τα προβλήματα τους κι αυτοί και δεν είχαν όρεξη για χάσιμο χρόνου.

Όταν τελείωσε όλο αυτο το σήριαλ με τις μηνύσεις, ο Τζίμης συνέχισε στο ίδιο μοτίβο, το ίδιο καυστικός και γνήσια σατιρικός. Θαρρώ πως κάποια στιγμή ξέφυγε λίγο και ο λόγος του άγγιξε τη συνομωσιολογία. Αλλά αυτό για ‘μένα έχει ελάχιστη σημασία. Με φίλους όπως ο Τζίμης, συζητάγαμε για όσα συμφωνούσαμε και όταν διαφωνούσαμε ε, δεν τα χαλάγαμε κιόλας για μια διαφορετική άποψη.

Μ. Μ.: Ο Τζιμάκος ήταν σαν μικρό παιδί. Όσο του έλεγες να μην κάνει κάτι, τόσο το έκανε. Η ιστορία με τον Νταλάρα μας προσέφερε ανεκτίμητες στιγμές σάτιρας. Η απαγόρευση της χρήσης του ονόματος, «γέννησε» τον Ακατανόμαστο. Όπως έλεγε και ο Τζίμης, η σάτιρα δεν διαλέγει τα θύματά της. Αυτο-επιλέγονται.

Θυμάμαι, μου έλεγε ότι κάποια στιγμή είχε έρθει η Καίτη Γαρμπή στο μαγαζί. Η παράσταση ξεκινούσε με ένα τραγούδι της. Όχι μόνο δεν θίχτηκε αλλά γέλασε με την καρδιά της. Δεν θυμάμαι ποτέ κάποιον ακροατή του Τζίμη να ενοχλείται από τα τραγούδια, ακόμα και όταν γινόταν σκληρή σάτιρα σε πολιτικούς, ακόμα και παπάδες. Κανένας «ανώνυμος» πολίτης δεν έκανε μήνυση για όσους διαδραματίζονταν στις παραστάσεις. Η πολιτική, η θρησκευτική, η καλλιτεχνική εξουσία ήταν αυτή που πάντα ένιωθε άβολα με την σάτιρα του Πανούση.

Tραγούδια που θα μείνουν

(Ανοίγουν τα πικάπ τους οι Σ. Πάζιος, Ά. Δαούτης, Α. Καφετζόπουλος, Β. Κοκκώνης, Μ. Μαγιολαδίτης)

Σ. Π.: Ερωτικό, Γαμάτε γιατί χανόμαστε, Ένα τραγούδι για τον χειμώνα, ο Νεοέλληνας και ένα σωρό άλλα, θα μείνουν όσα χρόνια κι αν περάσουν.

Α. Δ.: Πολλά. Κρίμα που έφυγε νωρίς. Με όλα αυτά που περνάμε τώρα με τις καραντίνες, σκεφτείτε πόσο υλικό θα είχε.

Μ. Μ.: Τελευταία ακούω το Ο Κάιν ζει που έλεγε στην τελευταία του παράσταση. Αυτό το Ιστορίες σε ριπλέι από την Παλαιά Διαθήκη που φαίνεται τόσο επίκαιρο. Τις πρώτες μέρες της καραντίνας είχα λιώσει τη Φυσική Ιστορία: «Μ’ έχουνε στριμώξει στη μεσοτοιχία / μ’ έχει μαραζώσει η ακινησία / Αχ, πού να τ’ απλώσω τα κλαδιά μου / μου ‘χουνε κλαδέψει την καρδιά μου».

Α. Κ.: Τα τραγούδια του όλα, ανεξαιρέτως, είναι εξαιρετικά. Είχε όμορφη φωνή ο Τζίμης. Κατά τη γνώμη μου, θα μπορούσε να είχε γίνει αποκλειστικά ερμηνευτής. Όμως και οι στίχοι του είναι σπουδαίοι και αρκετά μπροστα απ’ ότιδήποτε ακουγόταν στο ελληνικό ροκ των αρχών του 80. Είναι ένας εξαίρετος στιχουργός κι ερμηνευτής. Όμως δεν μπορώ να απομονώσω κάτι από τα τραγούδια του και να πω ότι ήταν «διαχρονικό» ή κάτι τέτοιο, για τον απλούστατο λόγο, ότι ο Τζίμης ποτέ δεν κοιτούσε προς την διαχρονικότητα αλλά προς την επικαιρότητα. Ξεκινούσε μια παράσταση τον Σεπτέμβριο και μέχρι να φτάσει στο φινάλε της, τον Μάρτιο/Απρίλιο της άλλης χρονιάς, είχε αλλάξει 15 φορές τα νούμερα και τα κομμάτια, για να συμβαδίζει με την επικαιρότητα. Δεν υπήρχε η αναζήτηση του διαχρονικού στον Τζίμη, υπήρχε μόνο το τώρα, το τι συμβαίνει σήμερα.

Β. Κ.: Τι να πρωτοσκεφτώ. Όλα. Οπωσδήποτε κρατάω τα: Αχ Ευρωπη, Νεοέλληνας, Κάγκελα Παντού. Νομίζω ότι είναι προτιμότερο να παραθέσω ενα απόσπασμα τραγουδιού του από το 1989, που περιγράφει την τωρινή εποχή με ανατριχιαστική ακρίβεια.

Το Τελευταίο Ζεϊμπέκικο Στην Αθήνα

Μπροστά στο κοινοβούλιο, στον άγνωστο στρατιώτη,
δίπλα απ’ τον κήπο του Όθωνα με τσαγανό ιππότη,
το τελευταίο ζεϊμπέκικο χορεύω στην Αθήνα
που μαραζώνει η άρρωστη σε μαύρη καραντίνα

Επίλογος: Επιστροφή στο μέλλον

(Προφητεύει ο  Τζ. Π.)

Φωτογραφίες Τζίμη Πανούση- Μουσικών Ταξιαρχιών: tzimakospanousis.gr ©️1998-2018 Τζίμης Πανούσης, Αθηνά Πανούση, Μάριος Μαγιολαδίτης. 

Φωτογραφίες Αντώνη Καφετζόπουλου – Τζίμη Πανούση: Στράτος Χαβαλέζης ©️2000 Eurokinissi 

Φωτογραφίες Σ.Πάζιου, Ά.Δαούτη, Β. Κοκκώνη -ευγενική προσφορά των ίδιων.