30/10/38: Όταν ο Όρσον Γουέλς έστειλε τους Αρειανούς στη Νέα Υόρκη

Ακόμα και τώρα, 32 χρόνια και 20 μέρες από τον θάνατό του, ουδείς μπορεί να αποφανθεί με απόλυτο τρόπο αν ο Όρσον Γουέλς ήταν ιδιοφυΐα. Κλέφτης, μίμος, άθλιος στους οικονομικούς υπολογισμούς και στα πρακτικά, εγωτιστής έως κεραίας και αλαζονικός σε κάθε συμπεριφορά, μωρό στην έννοια των ανθρώπινων σχέσεων. Αλλά και με την ικανότητα της αποστήθισης ολόκληρων κατεβατών, ιδίως σαιξπηρικών, από τον Βασιλιά Ληρ μέχρι τον ΜάκΒεθ, μία δόση σουρεαλισμού και με την αδήριτη και ανεξάντλητη επιθυμία να ψάχνει για το πρωτότυπο.

(κεντρική φωτογραφία: AP Photo)

Στα καλά του, σε διαπερνούσε το αίσθημα της αθανασίας. Μία ζωή πελώριος, σου έδινε την αίσθηση ότι είχε πάντα είχε 20 περισσότερα κιλά από τα μιγαδικά εκατοστά του ύψους του, μία επιβλητική παρουσία που θα απελπιζόταν αν δεν είχε να φάει, να πιει και να καπνίσει. Γεννημένος το 1915, πέθανε μόνος του, ξεβρασμένος στο διαμέρισμά του την ώρα που πληκτρολογούσε για κάποια ιδέα από τις εκατοντάδες που δεν έγιναν πραγματικότητα, όπως δεν επρόκειτο και η ίδια. Δεν είχε σημασία. Όλη η ζωή του ήταν ένα κοντσέρτο για την αμφιθυμία σε Λα μείζονα.

Η 30η Οκτωβρίου είναι ημερομηνία-τοτέμ, σε ό,τι αφορά τις επετείους. Το 1960 γεννήθηκε, με το ημερολόγιο να ρέπει προς τον Νοέμβρη, το μήνα που το μι ησυχάζει επειδή βρίσκεται ξανά στο προσκήνιο, ο Ντιέγκο Μαραντόνα. Το 1974, στην Κινσάσα του Ζαΐρ, της χώρας που τώρα στον χάρτη υπάρχει ως Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό- και που το ίδιο έτος ο Ντούσαν Μπάγεβιτς, με τη φανέλα της εθνικής Γιουγκοσλαβίας, είχε κάνει χατ-τρικ απέναντί της στο Παγκόσμιο Κύπελλο της Γερμανίας, ο Μοχάμεντ Αλί έριχνε νοκ άουτ τον Τζορτζ Φόρμαν σε έναν από τους πιο αξιομνημόνευτους αγώνες πυγμαχίας στην ιστορία.

Ο Αλί επέστρεψε για να κερδίσει ξανά τον τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή βαρέων βαρών σε έναν αγώνα που, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τις αντίκες και τις τακτικές του, παραμένει εντυπωσιακός. Όλο το υπόβαθρο, ωστόσο, είναι που τον μεταφέρει χρονικά από γενιά σε γενιά, από τη λιποταξία του Αλί ως την επιστροφή του, από τη μίνι αλαζονεία του Φόρμαν ως και τη δική του αποχώρηση και επιστροφή, που τον έχει κατατάξει στο δεύτερο γηραιότερο μποξέρ που έχει κερδίσει ποτέ οποιονδήποτε παγκόσμιο τίτλο, αφού στις 5 Νοεμβρίου του 1994, δύο μήνες και πέντε μέρες πριν κλείσει τα 46 του, έβγαλε νοκ άουτ τον Μάικλ Μούρερ στο δέκατο γύρο. Για να μη μένουν κενά στη διήγηση, ο γηραιότερος είναι ο υπέροχος Μπερνάρντ Χόπκινς, που κράτησε τον τίτλο του στα ελαφρά βαρέα βάρη με τη νίκη του επί του Κάρο Μουράτ, όταν ήταν 48 χρόνων και 285 ημερών.

(AP Photo/Matt Rourke)

Αλλά στις 30 Οκτωβρίου του 1938, δηλαδή πριν από 79 χρόνια, έγινε κάτι αξεπέραστο. Κάτι μοναδικό και ανεπανάληπτο που ακόμα και αν χρησιμοποιούσες το ‘τόσο’, για να εγκαταστήσεις σαφή τη σπουδαιότητά του, δεν θα έπρεπε να λογίζεται ως γραμματικό λάθος.

Από τις 20:15 έως τις 21:30, στη λεωφόρο Μάντισον, αριθμός 485. Στο ραδιοφωνικό σταθμό του Columbia, της εταιρείας οι ιδιοκτήτες της οποίας είχαν φθάσει σε συμφωνία με τον Όρσον Γουέλς και τον υπόλοιπο θίασο του Mercury Theatre. Η εκπομπή λεγόταν ‘The Mercury Theatre is on Air’ και περιείχε αναγνώσματα από θεατρικά έργα και λογοτεχνία. Εκείνη τη μέρα, με τον άνθρωπο που ανέχθηκε πιο πολύ από κάθε άλλον τον Γουέλς, δηλαδή τον Τζον Χάουζμαν, στην παραγωγή, η εκπομπή άρχισε με το Piano Concerto No. 1, του Πιοτρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι, μετά τους τίτλους της εκπομπής. Ο Γουέλς είχε κανονίσει να διαβάσει αποσπάσματα ενός βιβλίου του συνεπώνυμού του, Χέρμπερτ Τζορτζ Γουέλς, με τίτλο ‘ο Πόλεμος των Κόσμων’.

Αλλά ποτέ πραγματικά δεν ξέρεις τι να περιμένεις από κάποιον που είναι ιδιοφυΐα με τον ίδιο τρόπο που παραμένει νήπιο (νη+ έπος, άλαλο).

Ο Όρσον Γουέλς δεν παραδέχθηκε ότι το είχε σχεδιάσει. Αν κάτι δεν επιδεχόταν αμφισβήτησης σε ό,τι αφορά το ταλέντο του, αν έπρεπε να κρατηθεί κάτι που ήταν ακαταμάχητο, αυτό ήταν η φωνή του. Τον φώναζαν ‘Η Σκιά’ και ως τέτοια έπαιξε, άλλωστε στο σινεμά, το 1949, τον περίφημο ρόλο του Χάρι Λάιμ στον ‘Τρίτο Άνθρωπο’. Η φωνή του ήταν διασταύρωση του πηνίου του Τέσλα με το πιάνο του Βάγκνερ. Μπορούσε να ξυπνήσει πολική αρκούδα τον Δεκέμβριο. Ήταν από μόνη της ηχητικό εφέ. Οι απειλές των γονιών στα παιδιά, ότι, “αν δεν φας το φαΐ σου θα σε βάλω να ακούσεις τον Όρσον Γουέλς στο ραδιόφωνο”, ελέγχονται ως αναληθείς.

Όλα άρχισαν με μία τελευταία πληροφορία. Ότι ‘ένας μετεωρίτης από τον Άρη έπεσε πάνω στη Γη’. Η συγκεκριμένη γιορτή του Halloween στις ΗΠΑ θα εορταζόταν με τρόπο, όπως καμία άλλη. Το συγκεκριμένο θεματικό υπόβαθρο εξευτελίστηκε από τους σκηνοθέτες θρίλερ, αλλά μπροστά στον αληθινό φόβο που απέπνεε η φωνή του Γουέλς εκείνη τη μέρα, οι συγκεκριμένες σκηνοθεσίες έμοιαζαν με μουσική του Μπέρνσταϊν. Όταν ο δραματιστής μάγος από την Κενόσα είπε ότι, τελικά, δεν ήταν μετεωρίτης, αλλά ένα ιπτάμενο όχημα το οποίο σταμάτησε για να βγουν οι Αρειανοί, οι οποίοι ήταν εφοδιασμένοι με ένα θερμικό όπλο που θα έκαιγε άπαντες, το γεγονός ότι είχε αναφερθεί στην αρχή πως επρόκειτο για ραδιοσκηνοθεσία, ξεπεράστηκε.

Τα πρώτα τηλεφωνήματα στον σταθμό έδωσαν στον Γουέλς την ευκαιρία να εξαντλήσει την αφήγηση. Η βαθιά ανάσα, το κενο ανάμεσα στις προτάσεις, έκανε τον Μεφιστοφελή να τσεκάρει τον κεντρικό κλιματισμό στην Κόλαση για τυχόν λάθη. Άνθρωποι έβγαιναν από τα σπίτια τους, κουβαλώντας τα υπάρχοντά τους, για να προσπαθήσουν να βρουν ένα καταφύγιο στο οποίο δεν θα μπορούσαν να φθάσουν οι Αρειανοί. Όταν ο Γουέλς, μέσω τον εξωγήινων, ‘κατέστρεψε’ ολοσχερώς το Νιου Τζέρσεϊ, ανακοίνωσε ότι, “τώρα κατευθύνονται προς τη Νέα Υόρκη”.

Από τις 20:15 έως τις 21:30. Ίσως τα μακρύτερα 75 λεπτά της ζωής των Νεοϋορκέζων, τουλάχιστον έως τις 11 Σεπτεμβρίου του 2001. Μόνο με τον ηλεκτρισμό της φωνής του, που θα μπορούσε να κάνει τηγανιτά αυγά να παίξουν σόλο στην ηλεκτρική κιθάρα το ‘Teenage Wasteland’, ο Γουέλς ξεσήκωσε τους ανθρώπους μίας ολόκληρης πόλης. Οι εφημερίδες- που εχθαίρονταν το ραδιόφωνο ως νέο μέσο άμεσο- έγραψαν για μία οχλαγωγία, έναν συμφυρμό ανθρώπων που προσπαθούσε να βρει έξοδο σωτηρίας. Λέγεται ότι υπερέβαλλαν και αυτό δεν προκαλεί έκπληξη. Ο άνθρωπος, είδος ευάλωτο μπρος στην καταστροφή, πιστεύει μόνο στη σωτηρία. Υπήρχαν κάποιοι που στην αρχή αντιλαμβάνονταν ότι επρόκειτο για φάρσα και, παρ’ όλα αυτά, μέχρι τη μέση της αφήγησης, εφορμούσαν προς την επιβίωσή τους. Δύσκολο βράδυ για το σταθμό, για την αστυνομία. Τα πάρκα της Νέας Υόρκης έπρεπε να χωρέσουν χιλιάδες ανθρώπους, οι οποίοι ήλπιζαν ότι ο προηγούμενος θα γινόταν ασπίδα, μόνο και μόνο για να γλιτώσουν το τομάρι τους. Και ενώ η εκπομπή συνεχιζόταν, ο Γουέλς, στα 23 χρόνια ζωής του, έστελνε συνεχώς νέους ανθρώπους στον δρόμο. Ο λόγος γινόταν για τραυματίες, για ανθρώπους που πηδούσαν από τα μπαλκόνια τους, ακόμα και για ένα νεκρό.

Σε ρεπορτάζ της ‘Telegraph’ πέρυσι αναφέρθηκε ότι δεν υπήρξαν αρχεία που να δικαιώνουν την έξαρση του ρεπορτάζ, αν και υπήρξαν άνθρωποι εκείνη τη νύχτα που καλούσαν τους αριθμούς των τηλεφώνων των νοσοκομείων, σε περίπτωση που χρειάζονταν αίμα.

Παρ’ όλα αυτά, η συγκεκριμένη φάρσα αποδείχθηκε ότι είχε συνέπειες, ετεροχρονισμένα. Τον Φεβρουάριο του 1949, σε μία εκπομπή του Radio Qito, δηλαδή της πρωτεύουσας του Εκουαδόρ, οι Λεονάρντο Πάες και Εντουάρντο Αλκαράζ προσάρμοσαν στα ισπανικά το λόγο του Γουέλς μαζί με τους αυτοσχεδιασμούς του. Τότε προκάλεσαν επίσης τον πανικό και φοβισμένοι οι κάτοικοι της πρωτεύουσας βγήκαν στους δρόμους τους. Η αστυνομία και η πυροσβεστική ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν τους εξωγήινους και, όταν μαθεύτηκε ότι επρόκειτο για φάρσα, ο φόβος μετατράπηκε σε οργή. Τουλάχιστον 7 νεκρούς μέτρησε η μικρή χώρα της Λατινικής Αμερικής εκείνη τη νύχτα, μεταξύ αυτών της κοπέλας και του ανιψιού του Πάες.

Την επόμενη μέρα ο Γουέλς αναγκάστηκε να μιλήσει σε συνέντευξη Τύπου, για να πει ότι αυτή η παράφραση του βιβλίου έγινε λόγω του Halloween, ότι η Columbia δεν είχε ευθύνη για αυτό. Ήταν αργά. Οι κριτικές ήταν αυστηρές, αλλά υπήρχε και μία που τον δόξαζε: δεν χρειάστηκε καν να επιδοθεί σε ένα τρικ για να φανεί πόσο ανόητο είναι το ανθρώπινο είδος. Μία κριτική που προβληματιζόταν για το μέλλον, διότι αν μόνο μία ραδιοφωνική εκπομπή, που στηρίχθηκε στο δράμα, μπορούσε να στείλει χιλιάδες ανθρώπους στον δρόμο, τι θα γινόταν με ένα αληθινό όραμα; Μόλις ένα χρόνο μετά, ο Αδόλφος Χίτλερ είχε ήδη, με ένα φαρσοειδές όραμα, χρησιμοποιήσει, όχι τους Αρειανούς αλλά, τους Αρίους του, για να ξεκινήσει την επεκτατική πολιτική σε ό,τι θα ονομαζόταν Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Όταν, δε, ο Αυστριακός δικτάτωρ πληροφορήθηκε τα νέα, ξέσπασε σε δυνατά χάχανα για την ανοησία των Αμερικάνων. Μάλιστα, λέγεται ότι αναφέρθηκε σε αυτό, σε ένα λόγο του στο Μόναχο, στις 8 Νοεμβρίου του ίδιου έτους.

Τρία χρόνια μετά, στους κινηματογράφους βγήκε ο ‘Πολίτης Κέιν’ του, ένα έργο που ο ίδιος έκανε μεγάλη μάχη ώστε να μην μπει το όνομα του Χένρι Μάνκεβιτς, του σεναριογράφου του, στους τίτλους. Δεν τα κατάφερε, μια και ο παραλογισμός ήταν πλήρης. Ο Γουέλς, όμως, ήταν ογκώδης σε όλα του. Τούτη η ταινία θεωρείται ακόμα ως η κορυφαία όλων των εποχών.

Η ίδια η φωνή της Σκιάς, έμεινε στο σκοτάδι, όπως και όλο το μυστηριώδες πρόσωπο που κάποτε ερωτεύθηκε η Ρίτα Χέιγουορθ, εκτός των ματιών του: μυστηριωδώς, η θέση στην οποία βρίσκονταν επέτρεπε στη μόνη ανοικτή γρίλια του παντζουριού να δίνει το δικαίωμα στον ήλιο να πέφτει πάνω τους.