To χρήμα κοιμήθηκε νωρίς: Η ιστορία του κραχ του Χρηματιστηρίου Αθηνών

Κεφάλαιο Α: Ένα Μεγάλο Φωτεινό Καλοκαίρι

Ο Μανώλης Φάμελλος κυκλοφόρησε το 2000 ένα CD – single με τον παραπάνω τίτλο, αν και μάλλον δεν θα είχε κατά νου την κοινωνικό-πολιτική επικαιρότητα του καλοκαιριού του 1999 και ειδικότερα όσα συνέβησαν τον Σεπτέμβριο εκείνης της χρονιάς. Με το διακριτικό ‘πακ!’ που έκανε το πορτάκι ενός κινητού Πάναφον/Τελεστέτ όταν έκλεινε, θα γυρίσουμε το χρόνο πίσω σε μια εποχή όπου χιλιάδες Αθηναίοι είχαν μετατραπεί σε μικρούς Gordon Gekko, παίζοντας περιουσίες μιας ζωής σε κάτι που έμοιαζε με εύκολο τζόγο, σε μια μια αγορά που στις αισθήσεις τω αμύητων, εξέπεμπε μυρωδιές και ήχους από κολλαριστά χαρτονομίσματα των 5 και 10 χιλιάδων δραχμών.

Βρισκόμαστε στο καλοκαίρι του 1999, μια εποχή που ο καύσωνας και ο Γενικός Δείκτης του Χρηματιστηρίου Αθηνών είναι έννοιες συνώνυμες. Κι αν ο Σεπτέμβρης είναι η επιστροφή στην ρουτίνα της πόλης και οι πρώτες φθινοπωρινές ψύχρες κάνουν ενίοτε την εμφάνιση τους, ο Σεπτέμβρης του 1999 παραμένει καυτός, με τον Γενικό Δείκτη του Χρηματιστηρίου Αθηνών να έχει αυξηθεί από το ξεκίνημα της χρονιάς κατά 118%, αγγίζοντας ως και τις 6335,04 μονάδες βάσης, με συναλλαγές που ξεπερνούν τα 400 δισεκατομμύρια δραχμές. Ο σεισμός της Πάρνηθας, ταρακουνά σκληρά την Αθήνα, όμως το πάρτι του εύκολου πλουτισμού έμοιαζε να έχει στέρεες βάσεις. Έμοιαζε.

Κεφάλαιο 2: Μια κάποια εξήγηση

Ένας κυνικός παρατηρητής μπορεί και να κρυφοκοιτάξει στο Τώρα, με τα απόνερα της Οικονομικής Κρίσης να δέχονται εκ νέου αναταράξεις από τον κορονοϊό, που στέλνει στην εντατική ανθρώπους, αλλά και χρηματιστήρια κρατών. Ένα ‘πώς έγινε αυτό;’ είναι η δική μου απορία, κοιτώντας το Τότε και το Τώρα της ελληνικής οικονομίας, μια ραγδαία άνοδο και μια ακόμα πιο ραγδαία πτώση, που μεταφράστηκε ως κλονισμός μιας ολόκληρης γενιάς ανθρώπων που υπερέβησαν εαυτούς, που αποπλανήθηκαν από το ευφορικό κλίμα μιας ολόκληρης εποχής και πίστεψαν ότι μπορούν να συνθέσουν το κυνικό 1% της εθνικής πλουτοκρατίας. Απευθύνθηκα στον κύριο Σπύρο Κυρίτση, πρόεδρο του Συλλόγου Μετόχων Χρηματιστηρίου Αθηνών, έναν άνθρωπο που βίωσε και βιώνει κάθε μικρή και μεγάλη περιπέτεια του ελληνικού χρηματιστηρίου τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, ώστε να συνδράμει στην εξήγηση του φαινομένου του ΧΑ.

“Το ελληνικό Χρηματιστήριο απέκτησε ιδιαίτερο επενδυτικό ενδιαφέρον από το 1998, όταν άρχισαν να δραστηριοποιούνται σταδιακά σε αυτό οι ξένοι θεσμικοί επενδυτές. Τα προηγούμενα χρόνια, υπήρχε συμμετοχή από ιδιώτες και θεσμικούς ημεδαπούς επενδυτές, η αυξανόμενη όμως ‘είσοδος’ των ξένων επενδυτών, την οποία ‘ακολούθησαν’ ολοένα και περισσότεροι ιδιώτες επενδυτές, ώθησε σημαντικά προς τα πάνω την ελληνική κεφαλαιαγορά. Προφανώς, το διεθνές οικονομικό περιβάλλον συνέβαλε στην ανάπτυξη και προβολή του χρηματιστηρίου, όπου σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας διαμόρφωσαν το κατάλληλο περιβάλλον για την ανάδειξη του. Την εποχή εκείνη η χώρα είχε εισέλθει στο τελικό στάδιο όσον αφορά τη συμμετοχή της στην νομισματική ενοποίηση και ήταν σε εξέλιξη η ‘προετοιμασία’ της χώρας για τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004″.

Κεφάλαιο 3: Το ξεκίνημα της Πτώσης

Γνωρίζω τον Κ. Είναι 61 ετών. Το 1999, είχε επενδύσει 500.000 δραχμές σε αμοιβαία κεφάλαια και μετοχές κατασκευαστικής εταιρείας. Γρήγορα τα κέρδη του έφτασαν τα 5.000.000 δραχμές. Τι συνέβη μετά τις 19 Σεπτεμβρίου 1999: “Οι μετοχές ήταν στο όνομα της συζύγου μου. Βλέποντας την διαρκή πτώση του Δείκτη, την προέτρεψα να ρευστοποιήσει. Υπήρχε όμως η πίστη ότι θα διακοπεί η πτώση. ‘Και να αφήναμε τις μετοχές, πόσο θα χάναμε δηλαδή;’ αναρωτηθήκαμε. Σήμερα έχω σταματήσει να κοιτάζω την αξία των μετοχών μας γιατί πολύ απλά δεν αξίζουν τίποτα, μηδέν”. Δεν ήταν ο μόνος που είχε αυτή τη συλλογιστική πορεία, προς αυτό το αποτέλεσμα. Του Μηδενός.

Από τις 21 Σεπτεμβρίου του 1999 ξεκινά μια πτώση άνευ προηγουμένου στο Χρηματιστήριο Αθηνών: Ένα -12,7% μέσα σε τρεις μέρες θα αποδειχθεί πως δεν ήταν μια “ανάπαυλα, αφαίρεση του υπερβολικού ενθουσιασμού του Χρηματιστηρίου” όπως δήλωνε ο υπουργός Εθνικής Οικονομίας, Γιάννος Παπαντωνίου στο φύλλο του Βήματος (21/9/1999). Η πτώση θα διαρκέσει χρόνια και θα επιφέρει μια νέα πραγματικότητα: Συγκεκριμένα, σύμφωνα με πληροφορίες της Ναυτεμπορικής, στις 27 Σεπτεμβρίου 1999, ο Γενικός Δείκτης φτάνει λίγο πιο κάτω από τις 5.300 μονάδες. Στις 2 Ιανουαρίου 2003, ο Γενικός Δείκτης της Σοφοκλέους έχει πια συμβιβαστεί με την γλυκόπικρη πραγματικότητα των 1.600 μονάδων. Προηγουμένως, το ζήτημα της ραγδαίας πτώσης του Χρηματιστηρίου έχει εξελιχθεί σε μείζον πολιτικό ζήτημα, έχει γίνει η δαμόκλειος σπάθη πάνω από το κεφάλι της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Σημίτη.

Κατά την ψήφιση νόμου για την αύξηση του φορολογίας στις χρηματιστηριακές συναλλαγές, από 0,03% σε 0,06%, ο βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας Γεώργιος Σούρλας, είχε αναφέρει μεταξύ άλλων πως στο Χρηματιστήριο “ξεπλένονται ποσά ενός τρισ. δραχμών από το εμπόριο ναρκωτικών” και είχε αναρωτηθεί τι νόημα είχε ο σχετικός νόμος όταν “ο έμπορος ναρκωτικών πάει στο Χρηματιστήριο, αγοράζει μετοχές και μετά τις ρευστοποιεί”, ενώ ο εκπρόσωπος Τύπου της ΝΔ, Γιώργος Βουλγαράκης, είχε δηλώσει για την κυβέρνηση πώς: “Αφού ώθησε χιλιάδες κόσμου να πάει στη Σοφοκλέους και αφού ώθησε το Δείκτη σε δυσθεώρητα ύψη, τώρα με δηλώσεις στελεχών της, που δεν δικαιούνται να παρεμβαίνουν στην αγορά, σηματοδοτεί την πτώση της”.

Σε άρθρο του Ριζοσπάστη από το 2000, με τίτλο ‘Εκσυγχρονιστικές Πυραμίδες’, η κυβέρνηση κατηγορείται πως με μια ‘κομπίνα’ ανάλογη εκείνης των ‘πυραμίδων’ του Σαλί Μπερίσα στην Αλβανία, είχε προβεί στην ‘πιο βίαιη αφαίμαξη αποταμιεύσεων της μεταπολιτευτικής περιόδου’. Τα σκληρά λόγια δεν είχαν την ελάχιστη φειδώ.
Από την πλευρά της κυβέρνησης, ο πρωθυπουργός Κώστας Σημίτης, κατά την παρουσίαση του κοινωνικού προγράμματος του ΠΑΣΟΚ (16/3/2000) – και ενώ ο πρόεδρος του Χρηματιστηρίου Σπύρος Κουνιάκης είχε ήδη εισηγηθεί νέα μέτρα για την βελτίωση της λειτουργίας των αγορών και την προστασία του επενδυτικού κοινού- είχε δηλώσει:

“Η κυβέρνηση δεν παρεμβαίνει πολιτικά στο Χρηματιστήριο. Έχει όμως την υποχρέωση και παρεμβαίνει θεσμικά, διαμορφώνοντας το πλαίσιο της διαφανούς λειτουργίας του προς όφελος των επενδυτικών πρωτοβουλιών, είτε από μεγάλους είτε από μικρούς επενδυτές. Και αυτό πράττουμε με επιμονή, με συνέπεια, με εγρήγορση. Καλώ όλους να διαφυλάξουμε την ηρεμία και την πολιτική ουδετερότητα του Χρηματιστηρίου”. Απευθύνομαι ξανά στον κύριο Κυρίτση για μια πιο κατατοπιστική περιγραφή και εξήγηση της πτώσης, που ακολούθηση την ραγδαία άνοδο του Χρηματιστηρίου:

“Η ‘ευφορία’ στο ελληνικό χρηματιστήριο στο τέλος της δεκαετίας του ’90, περιελάμβανε το σύνολο των κλάδων της ελληνικής επιχειρηματικής δραστηριότητας, όπου μεταξύ αυτών ήταν οι εταιρίες ‘dot.com’, οι κατασκευαστικές εταιρείες -λόγω και της επερχόμενης Ολυμπιάδας- και βεβαίως οι εταιρείες του χρηματοπιστωτικού τομέα. Σιγά-σιγά το επενδυτικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους κλάδους, καθόσον η αλματώδης καθημερινή συμμετοχή των ημεδαπών επενδυτών στις χρηματιστηριακές συναλλαγές, δεν μπορούσε να ‘ικανοποιηθεί’ από τους προαναφερόμενους κλάδους που αποτέλεσαν τις πρώτες επιλογές.

Η σημαντική και κάθετη πτώση του δείκτη δεν προήλθε μόνο από συγκεκριμένους κλάδους, αλλά από το σύνολο των μετοχών που διαπραγματεύονταν στο ΧΑ. Η πτώση των τιμών ξεκίνησε από τις λεγόμενες ΄περιφερειακές’ μετοχές και επεκτάθηκε άμεσα στο σύνολο των μετοχών. Η ανοδική αγορά, η οποία την εποχή εκείνη αποτυπωνόταν με ημερήσια αύξηση των τιμών του συνόλου των μετοχών κατά 8%, ακολουθήθηκε –αρχής γενομένης από τον Σεπτέμβριο του 1999- από μια ακριβώς αντίθετη εικόνα με συνεχή πτώση των τιμών και επαναλαμβανόμενα ‘limit down'”.

Κεφάλαιο 4: Ο ρόλος των inside traders

Εσωτερική πληροφόρηση (insider trading) είναι η αγοραπωλησία εταιρικών τίτλων ή άλλων χρεογράφων (όπως ομόλογα /μετοχές/ δικαιώματα προαίρεσης) από ιδιώτες οι οποίοι έχουν πρόσβαση σε εμπιστευτικές πληροφορίες (price sensitive information). Ένα πρόσωπο μπορεί να κατηγορηθεί για insider trading αν εκμεταλλεύτηκε αυτές τις εμπιστευτικές πληροφορίες για να αποκομίσει χρηματικό όφελος ή να αποφύγει ζημιές.

Ο παραπάνω ορισμός της εσωτερικής πληροφόρησης (insider trading) δεν συμπεριλαμβάνει συναλλαγές που έγιναν βασιζόμενες σε εξωτερικές πληροφορίες, όπως είναι η γνώση για επικείμενες αλλαγές στη νομοθεσία ολόκληρης της αγοράς, τεχνολογικές εξελίξεις που θα επηρεάσουν μια ολόκληρη βιομηχανία ή γνώση για τις στρατηγικές και την εισαγωγή νέων προϊόντων ανταγωνιστών στην αγορά, με την προϋπόθεση ότι αυτές οι πληροφορίες δεν αποκτήθηκαν από βιομηχανική κατασκοπεία ή παράνομα μέσα. (πηγή: Ευρετήριο Οικονομικών Όρων)

Μιλάω με τον Χ, πρώην εργαζόμενο στην Σοφοκλέους που θέλησε να διατηρήσει την ανωνυμία του. Θυμάται: “Το τηλέφωνο έσπαγε από διάφορους ανθρώπους, μικροκεφαλαιούχους, μεροκαματιάρηδες, συνταξιούχους, ακόμα και συγγενείς και φιλικά πρόσωπα της οικογένειας μου, που με ρωτούσαν με αγωνία, “έχεις κανένα καλό χαρτί να παίξουμε;” Όταν τους απέτρεπα από το να τζογάρουν τις οικονομίες τους στο Χρηματιστήριο, πληγώνονταν, κάποιοι μου έκοβαν και την καλημέρα.”

Δίνω ξανά τον λόγο στον κύριο Κυρίτση, ώστε να διαλευκανθεί κατά πόσο υπήρξε inside trading, “tipsters’ και άλλοι επιτήδειοι που εκμεταλλεύτηκαν τις οικονομίες απλών πολιτών εκείνης της εποχής, πασαροντας τους πληροφορίες για ‘ένα καλό χαρτί’.

“Tο θεσμικό και εποπτικό πλαίσιο της περιόδου εκείνης-1999- ήταν σχετικά περιορισμένο, αποτελούνταν ως επι το πλείστον από ελληνικούς νόμους και υπουργικές αποφάσεις, καθόσον δεν είχε ολοκληρωθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση η υιοθέτηση και εφαρμογή ενός κοινού ευρωπαϊκού κανονιστικού πλαισίου, όπως ισχύει τα τελευταία 12-13 χρόνια. Όσον αφορά συγκεκριμένα τους inside traders, η υποχρέωση γνωστοποίησης των συναλλαγών τους ήταν πολύ πιο περιορισμένη από αυτή που ξεκίνησε να ισχύει λίγα χρόνια μετά και συστηματοποιήθηκε ακόμα περισσότερα μετά την υιοθέτηση του κοινού ευρωπαϊκού κανονιστικού πλαισίου το 2007″.

Κεφάλαιο 5: Κόντρα στον Τρόμο

Στην αυγή της νέας χιλιετίας, η είδηση για δυο αεροσκάφη που χτυπούν το World Trade Center στη Νέα Υόρκη, μοιάζει βγαλμένη από κάποια περιπέτεια του Michael Bay, όμως είναι πέρα για πέρα αληθινή. Ένας νέος τρόμος φυτρώνει στις ζωές των ανθρώπων του δυτικού κόσμου, ένας νέος πόλεμος ξεκινά, σαν φυτίλι του οποίου η φωτιά καίει μέχρι τις μέρες μας. Ο κοινωνικός πανικός δίνει τη θέση του στον χρηματοπιστωτικό.

Η κατάρρευση του δείκτη Dow Jones συμπαράσυρε τις αγορές της Ασίας και φυσικά ολόκληρη την Ευρώπη. Η Σοφοκλέους μέχρι τότε, βίωνε μια βίαιη επιστροφή στην ‘κανονικότητα’, με τις 339 από τις 365 εισηγμένες να παρουσιάζουν πτώση στις τιμές των μετοχών τους, η οποία σε πολλές περιπτώσεις αποτιμήθηκε μέχρι και στο 97% της αξίας τους.

“Η τρομοκρατική επίθεση στην Νέα Υόρκη το 2001, επηρέασε παγκοσμίως όλα τα χρηματιστήρια, ανάμεσα σε αυτά και το ελληνικό. Την εποχή εκείνη η ‘συμμετοχή’ των ξένων θεσμικών στο ΧΑ είχε ανέλθει σε υψηλά ποσοστά, οπότε ήταν φυσιολογικό να επηρεαστεί-αρνητικά- και η δική μας αγορά“, εξηγεί ο Σπύρος Κυρίτσης.

Και ξαφνικά, στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2000, ο ασθενής δείχνει παλμό, έντονο:  Σε κείμενο της εποχής σημειώνεται πως ο γενικός δείκτης τιμών έκλεισε τη χρονιά με άνοδο 522,60 μονάδων ή σε ποσοστό 23,09%, κλείνοντας στις 2.786,18 μονάδες, έναντι 2.263,58 μονάδων του 2003. Από την άλλη πλευρά, σε άρθρο του Γιάννη Παπαδογιάννη στην Καθημερινή (18/12/2004) ναι μεν καταγράφεται μια τάση ανόδου του Δείκτη του Χρηματιστηριου Αθηνών, αν και “μονοδιάστατη”:

“Ως μία από τις δυσκολότερες διαχειριστικά χρονιές χαρακτηρίζουν το 2004 οι επικεφαλής των αμοιβαίων κεφαλαίων που επενδύουν στο Χρηματιστήριο Αθηνών. Από τη μια πλευρά, η γενική εικόνα της αγοράς εμφανίζεται ιδιαίτερα θετική με το Γενικό Δείκτη για δεύτερη χρονιά να αποκομίζει σημαντικά κέρδη, ωστόσο από την άλλη πλευρά, η μεγάλη πλειοψηφία των μετοχών είτε υποχωρούν είτε βρίσκονται στο περιθώριο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι από τις αρχές του έτους ο Γενικός Δείκτης αποκομίζει κέρδη της τάξης του 19,19%. Ωστόσο, η μεγάλη πλειοψηφία των μετοχών δεν ακολουθεί την πορεία του Γενικού Δείκτη. O δείκτης των μετοχών μεσαίας κεφαλαιοποίησης FTSE/ASE Mid Cap 40 υποχωρεί κατά 4,43%, ενώ αυτός των εταιρειών μικρής κεφαλαιοποίησης FTSE/ASE Small Cap – 80 υποχωρεί κατά 21,05%. […] Η ισχυρή άνοδος της Σοφοκλέους το 2004 δεν οφείλεται παρά σε ελάχιστες μετοχές και κυρίως τις τραπεζικές, ο δείκτης των οποίων ενισχύεται από τις αρχές του έτους κατά 36,65%”.

“Η άνοδος του ελληνικού χρηματιστηρίου την περίοδο 2003- 2007 αποτέλεσε μια διαφορετική περίπτωση από αυτή του 1999. Η άνοδος αυτή ήταν το αποτέλεσμα της πορείας των εισηγμένων εταιριών που εμφάνιζαν υγιή και υποσχόμενα θεμελιώδη στοιχεία, μέσα σε ένα εγχώριο αναπτυξιακό μακροοικονομικό περιβάλλον, καθώς και της αυξανόμενης συμμετοχής ξένων θεσμικών επενδυτών. Η σημαντική πτώση του γενικού δείκτη το ΧΑ, που ξεκίνησε στις αρχές του 2008 και συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια, ήταν αποτέλεσμα του αρνητικού διεθνούς περιβάλλοντος το οποίο επηρέασε και την αγορά μας, η οποία (πτώση) ενισχύθηκε περαιτέρω όταν η χώρα εμφάνισε τα σημαντικά δημοσιονομικά της προβλήματα και εισήλθε στην περίοδο των δημοσιονομικών προγραμμάτων“, θα καταλήξει ο κ. Κυρίτσης.

Κεφάλαιο 6: Μια νέα κοσμογονία

Η σημερινή κατάσταση της ελληνικής κεφαλαιααγοράς, ελάχιστα θυμίζει εκείνη την ύπουλη-όπως αποδείχθηκε- δόξα του παρελθόντος. Περισσότερο μοιάζει με μια ομαλή προσγείωση σε μια σκληρή καθημερινότητα, με τη Σοφοκλέους να ακολουθεί κατά πόδας τις επιταγές των προγραμμάτων δημοσιονομικής προσαρμογής στα οποία εισήχθη η Ελλάδα κατά το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 2010.

“Όταν ξέσπασε η κρίση στην Αμερική, ήταν θέμα χρόνου να περάσει και στην Ευρώπη και καθόσον η χώρα μας είχε τις γνωστές δημοσιονομικές αδυναμίες, η μεταφορά της κρίσης στην χώρα επηρέασε αρνητικά και την κεφαλαιαγορά. Η είσοδος της χώρας από το 2010 στα προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής ήταν αναμενόμενο ότι θα επιφέρει σημαντικές αρνητικές συνέπειες στο ενδιαφέρον των επενδυτών για το χρηματιστήριο αλλά και τις ίδιες τις εισηγμένες εταιρείες“, θα πει ο κ. Κυρίτσης.

Tι μας έμαθαν όμως αυτά τα είκοσι – και ένα – χρόνια από το κραχ του 1999; Ποιό είναι το νέο περιβάλλον των ελληνικών επενδύσεων; Μπορεί ένας μικροεπενδυτής εν έτει 2020 να τοποθετήσει τα κεφάλαια του με ασφάλεια στην ελληνική κεφαλαιααγορά; Εν τέλει, ποιους αφορά η χρηματιστηριακή αγορά της Σοφοκλέους σήμερα; Τι μας διδάσκει το παρελθόν της, σήμερα, στο παρόν της: Το σίγουρο είναι ότι εκεί που κάποτε υπήρξαν βαριά λόγια και σκληρές κατηγορίες, σήμερα υφίσταται μια νέα βάση, ο πυρήνας ενός στιβαρού οικοδομήματος που μπορεί να στηρίζεται με άνεση στα πόδια του, χωρίς απαραίτητα να τρέχει με άνεση δρομέα στίβου. Ίσως στο μέλλον να συμβεί και αυτό. Παραδίδω τον λόγο για τελευταία φορά στον Σπύρο Κυρίτση:

“Μέσα σε αυτά τα 20 χρόνια, συντελέστηκαν κοσμογονικές αλλαγές στην ελληνική κεφαλαιαγορά, με στόχο τη λειτουργία της αγοράς με εύρυθμο και διαφανή τρόπο, μέσα σε ένα ευρωπαϊκό κανονιστικό πλαίσιο. Η διασφάλιση των ανωτέρω βασικών στοιχείων προϋποθέτει μια συνεχή προσπάθεια και άμεση παρέμβαση όπου απαιτείται, των εποπτικών αρχών. Η ελληνική κεφαλαιαγορά μέσα από την εμπειρία των 20 προηγουμένων ετών, είναι πλέον στην κατάσταση αυτή που μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό εργαλείο ανάπτυξής των ελληνικών μικρομεσαίων επιχειρήσεων, συμβάλλοντας όχι μόνο στην οικονομική τους ενίσχυση μέσω της άντλησης κεφαλαίων, αλλά εξίσου σημαντικό και στη διαμόρφωση μιας επιχειρηματικής κουλτούρας που θα πληροί τους κανόνες εταιρικής διακυβέρνησης, σεβασμού των μετόχων, επαγγελματικής εσωτερικής οργάνωσης και λειτουργίας”.

“The mother of all evil is speculation”

(Gordon Gekko, Wall Street 2, 2014)