Μια εργατική πολυκατοικία του ’60 γίνεται πρότυπο βιωσιμότητας για όλη την πόλη
Θα διατηρεί από μόνη της σταθερή θερμοκρασία, ενώ οι ένοικοι δεν θα πληρώνουν ρεύμα. Μερικές εβδομάδες πριν ολοκληρωθεί η καινοτόμα ανακαίνιση στην πολυκατοικία του Ταύρου, μιλήσαμε με τον πρόεδρο του Ελληνικού Ινστιτούτο Παθητικού Κτιρίου για το πρότζεκτ που δίνει το παράδειγμα
- 18 ΙΟΥΝ 2024
Τέτοια εποχή δώδεκα χρόνια πριν, βγαίνοντας απ’ την πρώτη δημόσια παρουσίαση για τα παθητικά κτίρια και το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, ο Στέφανος Παλλαντζάς, πολιτικός μηχανικός του ΕΜΠ και πρόεδρος του νεότευκτου τότε Ελληνικού Ινστιτούτο Παθητικού Κτιρίου, αντίκρισε απέναντι στην Πειραιώς τις εργατικές πολυκατοικίες, διαπιστώνοντας τη στιγμή εκείνη πόσο μεγάλη σημασία θα είχε να εφαρμοζόταν σε τέτοιο κτίριο μια ολοκληρωμένη ενεργειακή ανακαίνιση βάσει του μοντέλου που πρότεινε το Ινστιτούτο.
Σε αυτή την περίπτωση, η παρέμβαση θα αποκτούσε αυτομάτως πολλά περισσότερα οφέλη, τόσο για την πόλη όσο και τα χαμηλόμισθα νοικοκυριά που κατά βάση διαβιούν στις εργατικές πολυκατοικίες σήμερα.
Τα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας αυτού του τύπου σταμάτησαν να κατασκευάζονται στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Είναι κτίρια λιτού και πρακτικού σχεδιασμού τα οποία οικοδομήθηκαν από δημόσιους φορείς για να καλύψουν το στεγαστικό πρόβλημα που ανέκυψε πρώτα από τους πρόσφυγες της Μικράς Ασία και αργότερα από τον πόλεμο. Κάποιες από αυτές τις πολυκατοικίες κοντεύουν τον έναν αιώνα ζωής.
Και παρότι έχουν αποδειχθεί στιβαρές σε επίπεδο κατασκευής, δεν παύουν να είναι ενεργοβόρες και άρα πολύ πιο απαιτητικές ώστε να προσφέρουν καλή ποιότητα ζωής. Τέτοια κτιριακά μπλοκ εντοπίζονται από τη Νέα Φιλαδέλφεια, το Αιγάλεω και τη Νέα Ιωνία μέχρι την Καισαριανή, την Κοκκινιά, την Καλλιθέα και βέβαια τον Ταύρο.
«Το ενδιαφέρον μού γεννήθηκε ακριβώς επειδή υπάρχουν εκατοντάδες κτίρια αυτής της τυπολογίας στην πόλη, σίγουρα πάνω από 500 πολυκατοικίες σε όλο το Λεκανοπέδιο», σχολιάζει ο πρόεδρος του Ινστιτούτου στο OneMan. «Και εφόσον θα έχουμε μια ολοκληρωμένη και υλοποιημένη μελέτη στα χέρια μας, θα είμαστε σε θέση να προωθήσουμε το μοντέλο σε μεγάλη κλίμακα, σε επίπεδο δήμων και περιφερειών».
Εδώ και μερικές ώρες, ένα τετραώροφο κτίριο αυτής της τυπολογίας στην περιοχή του Ταύρου έχει βρεθεί στο επίκεντρο της μιντιακής προσοχής. Όπως έγινε γνωστό στη σχετική παρουσίαση που διοργανώθηκε από το Ινστιτούτο, μερικές μόνο εβδομάδες μας χωρίζουν πλέον από την ολοκλήρωση και την παράδοση της πρώτης σε πανελλαδική εμβέλεια πολυκατοικίας που θα παράγει περισσότερη ενέργεια απ’ όση καταναλώνει – για την ακρίβεια, τριπλάσια ποσότητα από όση καταναλώνει.
Ακόμη οι ένοικοι δυσκολεύονται να πιστέψουν ότι σε λίγο καιρό θα ζουν σε διαμερίσματα όπου δεν θα χρειάζονται συστήματα θέρμανσης και ψύξης, ο αέρας θα φιλτράρεται και θα εξισορροπείται αυτόματα η υγρασία, ενώ ποτέ ξανά δεν θα πληρώσουν ρεύμα.
Οι εργασίες θα έχουν ολοκληρωθεί ως το τέλος του καλοκαιριού, όπως μεταφέρει ο Στέφανος Παλλαντζάς, ενώ για τα πέντε επόμενα χρόνια θα παραμένει σε εξέλιξη το πρότζεκτ ως πυρήνας κοινωνικής δράσης και εκπαίδευσης: πέρα απ’ τη ριζική ενεργειακή αναβάθμιση, για την πολυκατοικία επί της Πειραιώς έχει σχεδιαστεί ένα ευρύτερο πλάνο (αυτό που αποκαλείται από την ομάδα ως Tavros Project) ώστε να αναδειχθεί σε ένα «ζωντανό εργαστήριο» με τη συνεργασία των κατοίκων, ένα πρότυπο παράδειγμα τόσο σε επίπεδο κατασκευής όσο και νοοτροπίας κατοίκησης.
Οι παρεμβάσεις που μεταμορφώνουν το κτίριο
Πριν την ανάληψη του Tavros Project, το Ινστιτούτο είχε εφαρμόσει για πρώτη φορά το μοντέλο του παθητικού κτιρίου σε μια μονοκατοικία στου Παπάγου, όπου τα νούμερα των προβλέψεων επιβεβαιώθηκαν απόλυτα, επιβεβαιώνοντας την αξιοπιστία της καινοτόμας πρότασης.
Σε κάθε έργο που αναλαμβάνει το ΕΙΠΑΚ, όπως μου τονίζει ο πρόεδρος Στέφανος Παλλαντζάς, τοποθετούνται προηγμένα συστήματα καταγραφής για τη μέτρηση της θερμικής άνεσης όπως και της κατανάλωσης ενέργειας στα διαμερίσματα πριν και μετά την παρέμβαση, ώστε να υπάρχουν χειροπιαστά αποτελέσματα ανά πάσα ώρα και στιγμή.
Όσον αφορά τα σενάρια τα οποία εκπονήθηκαν από την ομάδα για την πολυκατοικία της Πειραιώς –ένα τυπικό παράδειγμα της δεκαετία του ’60 με έκταση δομημένης επιφάνειας περίπου 750 τ.μ. όπου οι κάτοικοι ζούσαν σε κακές συνθήκες διαβίωσης («πολλοί από αυτούς δεν είχαν τη δυνατότητα να πληρώσουν θέρμανση, είχαμε μετρήσει 11-12°C τον χειμώνα)– η διαφορά θα είναι εντυπωσιακά μεγάλη: Μετά την ανακαίνιση, όλα τα διαμερίσματα θα απολαμβάνουν σταθερή θερμοκρασία 20-25°C και σχετική υγρασία 35-55% καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ενώ η συγκέντρωση CO2 (που αποτελούσε πρόβλημα λόγω του ανεπαρκούς αερισμού) θα διατηρείται στο ιδανικό επίπεδο των 1.000 ppm.
Και όλα τα παραπάνω θα γίνουν πράξη απλώς από τα τεχνικά χαρακτηριστικά του ανακαινισμένου κτιρίου. Πώς ακριβώς επιτυγχάνεται αυτό; «Οι παρεμβάσεις ακολουθούν ουσιαστικά τις πέντε βασικές αρχές του παθητικού κτιρίου που εφαρμόζουμε», απαντάει ο πρόεδρος του ΕΙΠΑΚ, αλλά επειδή το Tavros Project είχε παράλληλα ενταχθεί σε ένα ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα (Rinno), όπως εξηγεί, συμβαίνει να εφαρμόζονται περαιτέρω καινοτομίες σε επίπεδο κατασκευαστικών υλικών για ακόμη καλύτερη ενεργειακή απόδοση.
Αναλυτικότερα, εφαρμόζονται παρεμβάσεις στους παρακάτω τομείς:
- Θερμομόνωση στην οροφή και την πρόσοψη. Στην προκειμένη περίπτωση, χρησιμοποιούνται (για πρώτη φορά στη χώρα) πάνελ ανακυκλωμένης πολυουρεθάνης, αντί πολυστερίνης ή πετροβάμβακα που έχουν επικρατήσει στις θερμοπροσόψεις – είναι ένα υλικό από το οποίο «υπάρχει μεγάλο τεράστιο απόθεμα στον πλανήτη και η επανάχρησή του για τον σκοπό της θερμομόνωσης φαίνεται ιδιαίτερα χρήσιμη, καθώς εμφανίζει αυξημένη δυνατότητα θερμικής διαπερατότητας».
- Κουφώματα με τριπλούς υαλοπίνακες για τη μέγιστη μείωση της μεταφοράς θερμοκρασίας απ’ το εξωτερικό στο εσωτερικό περιβάλλον. Επίσης, συγκεκριμένα στα διαμερίσματα των τελευταίων ορόφων (που είναι πιο εκτεθειμένα στον ήλιο) τοποθετούνται ειδικής τεχνολογίας παράθυρα με θερμοχρωμικά υλικά: «είναι κάποια γυαλιά τα οποία αλλάζουν τη θερμική τους συμπεριφορά ανάλογα με την εξωτερική θερμοκρασία – τον χειμώνα απορροφούν τη ζέστη του ήλιου και το καλοκαίρι την αποτρέπουν».
- Βελτίωση της αεροστεγανότητας: Απαραίτητο για τη μέγιστη ενεργειακή απόδοση του σπιτιού είναι να μηδενιστούν οι διαρροές αέρα, με έμφαση στις χαραμάδες περιμετρικά των κουφωμάτων και των εξωτερικών πορτών, καθώς και στις διατρήσεις για τις σωληνώσεις. Με τις προβλεπόμενες εργασίες και υλικά, όλα αυτά τα κενά σφραγίζονται.
- Αντιμετώπιση θερμογεφυρών: Λίγοι γνωρίζουν ότι επιφάνειες του κελύφους που δεν δίνουν σημασία, όπως οι βεράντες, τα στηθαία στην ταράτσα, μπορούν να επιφέρουν μέχρι και 30% θερμικής απώλειας, διοχετεύοντας την εξωτερική θερμοκρασία στον υπόλοιπο σκελετό σαν γέφυρες. Αυτά τα σημεία αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερη προσοχή και την ανάλογη μόνωση από την ομάδα.
- Συστήματα μηχανικού αερισμού με ανάκτηση θερμότητας: Σε όλα τα διαμερίσματα εγκαθίσταται μονάδα μηχανικού αερισμού για να εξασφαλίζει κορυφαία ποιότητα εσωτερικού αέρα. Μάλιστα, με αυτό το σύστημα, ο αέρας που θα διοχετεύεται ανά περίπου τρεις ώρες εσωτερικά των σπιτιών θα φιλτράρεται και θα προσαρμόζεται θερμοκρασιακά, εξασφαλίζοντας πιο χαμηλά ποσοστά υγρασίας και ανάκτηση θερμότητας κατά 85%.
Ανάλογες αρχές έχουν θεσμοθετηθεί πλέον να εφαρμόζονται στις νέες οικοδομικές κατασκευές, αλλά όχι με τόσο προσεκτικό και αναλυτικό τρόπο που θέτει το Ινστιτούτο και ουσιαστικά χρειάζεται μια πόλη όπως η Αθήνα για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της κλιματικής κρίσης, με το δεδομένο ότι σημαντικό τμήμα της τελικής κατανάλωσης ενέργειας που καταγράφεται συνολικά (περίπου το 40%) οφείλεται στις οικιστικές ανάγκες.
«Κανονικά, και ο κανονισμός που ισχύει πρέπει να αναθεωρηθεί και να μπουν πιο αυστηροί στόχοι και καλύτερες ελάχιστες απαιτήσεις», αναφέρει ο Στέφανος Παλλαντζάς, «όμως σε κάθε περίπτωση, ένας εθνικός κανονισμός ορίζει το ελάχιστο όριο – εμείς πάμε για να πετύχουμε το καλύτερο αποτέλεσμα, προσπαθούμε να εξαντλήσουμε τις δυνατότητες του κτιρίου σε επίπεδο ενεργειακού ισοζυγίου».
Κομβικό στοιχείο που ρυθμίζει την παραπάνω εξίσωση, τα πάνελ φωτοβολταϊκών που θα τοποθετηθούν στην ταράτσα της πολυκατοικίας. Πρόκειται μάλιστα για διαφανή φωτοβολταϊκά πάνελ (τα οποία δεν ενοχλούν στο μάτι) που θα είναι σε θέση να παράγουν τριπλάσια περισσότερη ποσότητα απ’ όση χρειάζονται και καταναλώνουν οι ένοικοι της πολυκατοικίας.
«Εξετάζουμε διάφορα σενάρια για την αξιοποίηση της περίσσειας ενέργειας, όπως τη δυνατότητα φόρτισης οχημάτων στο μέλλον είτε να τη διοχετεύουμε στην ενεργειακή κοινότητα του δήμου ώστε να προσφέρεται σε ευάλωτα νοικοκυριά», εξηγεί.
Με τα φωτοβολταϊκά μηδενίζουν απευθείας τα έξοδα ενέργειας όπως και το ανθρακικό αποτύπωμα του κτιρίου, με τις μετρήσεις του Ινστιτούτου να δείχνουν ότι με την αντικατάσταση του ηλεκτρικού ρεύματος από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μειώνονται κατά 80% οι ισοδύναμες εκπομπές CO2.
Ένα νέο πρότυπο που ίσως σώσει την Αθήνα
Όπως επισημαίνεται σε έρευνα του οργανισμού Eteron για τη σχέση κλίματος και κατοικίας, υπολογίζεται ότι το 85-95% των κατοικιών που υφίστανται σήμερα στη χώρα θα συνεχίσουν να υπάρχουν μέχρι το 2050, ενώ το 56% εξ αυτών έχουν φτιαχτεί κατασκευάστηκαν πριν το 1980, όταν ακόμη δεν είχε αρχίσει να εφαρμόζεται ο Κανονισμός Θερμομόνωσης Κτιρίων και τοποθετούν στη χαμηλότερη ενεργειακή κλάση.
Το μοντέλο ανακαίνισης του παθητικού σπιτιού που εφαρμόζει το Ινστιτούτο, θα μπορούσε να αναγεννήσει όλο αυτό το κτιριακό απόθεμα, να το καταστήσει βιώσιμο, αειφόρο και απόλυτα ιδανικό για κατοίκηση, σε μια εποχή μάλιστα που οργιάζει το στεγαστικό πρόβλημα.
«Με την τεχνογνωσία και τα ανάλογα λογισμικά που έχουμε στη διάθεσή μας, είμαστε σε θέση να εκπονήσουμε μελέτες σε επίπεδο οικοδομικού μπλοκ είτε και ολόκληρου δήμου, υπολογίζοντας το ενεργειακό δυναμικό εξοικονόμησης που κρύβεται στο υπάρχον απόθεμα ανά περίπτωση».
Με την παράδοση του πρότζεκτ στον Ταύρο, θα μπορούσε με ελάχιστες αλλαγές να εφαρμοστεί η ίδια μελέτη στις υπόλοιπες εργατικές πολυκατοικίες του Ταύρου ή άλλων περιοχών. Σε παθητικά κτίρια θα μπορούσαν να μετατραπούν οι σχολικές μονάδες, τα νοσοκομεία, τα κτίρια γραφείων, αλλά και κάθε τύπος κατοικίας βέβαια. Σε ένα οικοδομικό κομμάτι της Κυψέλης που μελέτησε το Ινστιτούτο, για παράδειγμα, προέκυψε δυνατότητα εξοικονόμησης 202 kWh/τ.μ.
Καλά όλα αυτά, αλλά ποιο είναι το κόστος μιας τέτοια παρέμβασης; Η ανακαίνιση στην πολυκατοικία του Ταύρου (λόγω πιλοτικής φάσης) χρηματοδοτήθηκε κατά βάση από χορηγίες εταιριών του κατασκευαστικού κλάδου, αλλά σε διαφορετική περίπτωση, με τα σημερινά δεδομένα της αγοράς, θα κόστιζε συνολικά 201.020 € (συμπεριλαμβανομένων των μελετών) – δηλαδή 362,92 € ανά τετραγωνικό μέτρο.
Η απόσβεση θα είναι άμεση, αλλά πώς θα μπορούσαν να βρεθούν τα χρήματα για να εφαρμοστεί το μοντέλο σε μεγάλη κλίμακα, όπως οραματίζεται το Ινστιτούτο; «Υπάρχουν δύο τρόποι που έχουμε σκεφτεί», απαντά ο Στέφανος Παλλαντζάς.
«Πρώτος τρόπος: Να προστεθεί ένα νέο πρόγραμμα στο Εξοικονομώ απ’ το κράτος που να απευθύνεται αποκλειστικά σε εργατικές πολυκατοικίες, κάτι το οποίο έχουν πράξει με επιτυχία στην Ιταλία αλλά και τη Βουλγαρία. Ένα πρόγραμμα που θα δίνει επιχορήγηση 100%. Και δεύτερος: Να επιδιώξουμε συμβάσεις ενεργειακής απόδοσης ανάμεσα στους κατοίκους και εταιρίες ενεργειακών υπηρεσιών – απ’ τις σχετικές μετρήσεις βλέπουμε ότι με μια σύμβαση 20 ετών θα έχει αποπληρωθεί το κόστος της ανακαίνισης και με όφελος περίπου 20% για την εταιρία».
Είμαστε άραγε μάρτυρες μια νέας αρχής ή ενός άπιαστου ονείρου; Κατά τη διάρκεια της ημερίδας που διοργανώθηκε, πάντως, τόσο ο δήμαρχος Αθηναίων Χάρης Δούκας όσο και ο δήμαρχος Μοσχάτου-Ταύρου Ανδρέας Ευθυμίου δήλωσαν θερμή ανταπόκριση στην ιδέα, δίνοντας τη δέσμευση να καταθέσουν από κοινού με το Ινστιτούτο πρόταση στη Βουλή για τη διεύρυνση του προγράμματος Εξοικονομώ στις επίμαχες πολυκατοικίες.
